جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه فارابی در مسئلۀ تشخص دو گونه است: اول، دیدگاه انتسابی است. از دید ملاصدرا، فارابی معتقد است تشخص به نحوه وجود شیء می‌باشد. دوم، دیدگاه صریح فارابی در کتاب تعلیقات است. وی در این کتاب معتقد است عامل تشخص، زمان و وضع می‌باشند. ابهام در این دیدگاه در مفهوم واژه‌ها، گزاره و چگونگی ارجاع دیدگاه وی به دالّ مرکزی اندیشه وی نمود یافته است. این مقاله رصد می‌کند که مفهوم تشخص به صورت واضح و متمایز از دید فارابی چیست؟ ساختار منطقی و زبانی گزارۀ منعکس‌کنندۀ دیدگاه فارابی چگونه است؟ و گزارۀ منعکس‌کنندۀ دیدگاه فارابی در تشخص چه رابطه‌ای با دال مرکزی اندیشه فارابی، در شبکه معنایی­اش دارد. تحلیل مفهومی از تشخص نشان داده است که تشخص نزد فارابی مفهومی نسبی است، تحلیل گزاره‌ای نشان داده است که دیدگاه فارابی در تشخص ذی وضع با سکوت و با ابهام ساختاری مواجه است، و تحلیل سیستمی در این تحقیق نشان داده است که مسئلۀ تشخص در فارابی متأخر به عنوان یک مسئله مطرح شده است و تشخص از طریق وجود با دال مرکزی اندیشۀ وی پیوند دارد. اما این بدان معنا نیست که دیدگاه فارابی در تشخص بتواند به عنوان پشتیبان استناد دیدگاه اصالت وجود به فارابی باشد.

بحث از عوامل غیرمعرفتی مؤثر بر معرفت، از مباحث جدید معرفت‌شناسی است. این عوامل، اموری هستند که با وجود اینکه نظری، شناختی و معرفتی به شمار نمی‌آیند، اما در شکل‌گیری و گسترش یا در فروپاشی و فروکاهش برخی از معارف انسانی مؤثراند. در مشائیان مسلمان، التزام به عقل‌گرایی باعث شده است توجه به این عوامل قدری کم‌رنگ شود، اما در این میان، فارابی دارای وضعیتی خاص است. او در آثار و رساله‌های خویش تا حدی به این عوامل توجه داشته، لیکن اگر فصوص الحکم را نیز بدانها بیافزاییم و آن را جزء آثار فارابی بدانیم، این مبحث در کانون توجه او قرار خواهد گرفت، چه او در این رساله طرحی از معرفت شهودی پایه‌ریزی می‌کند که مستقیماً تحت تأثیر عوامل غیرمعرفتی و به ویژه اعمال فردی انسان است. مدعای نوشتار حاضر این است که در فلسفة فارابی، اجتماع انسانی و نیز افعال و کنش‌های فردی به مثابه عوامل غیرمعرفتی بر معرفت انسان مؤثراند و با توجه به نسبت وثیق عمل و نظر، این تأثیرگذاری طی فرآیندی انجام می‌گیرد که دارای پنج ویژگی اساسی است.

فیلسوفان مسلمان همچون فارابی در آثار گوناگون خود به هنر و کارکردهای سیاسی و اجتماعی و اخلاقی آن توجه داشته اند. در آثار اندیشمندان معاصر مانند مرتضی مطهری، محمدتقی جعفری و جوادی آملی نیز مطالب قابل توجهی به چشم می خورد که بتواند مبنای یک نظریه هنر و زیبایی قرار گیرد. در نظریه هنر فاضله فارابی هنرمند در طبقه دوم مدینه فاضله و حامل حقایق دینی و سعادت معقول است. این به معنای نفی ویژگی های زیباشناختی و خلاقیت هنری نیست، بلکه همه ارزش های هنری پیش فرض هنر بودن هنر فاضله است. نظریه هنر فاضله فارابی از محاکات صور حسی و خیالی تا محاکات معقولات یا رهیافت هنرحکمت را شامل می شود. هنر سرگرمی با توجه به لزوم آن در مسیر سعادت غایی در حدود و اندازه های معینی مورد قبول فارابی است. در آثار متفکران معاصر نیز مراتب مختلف زیبایی و هنر نفی نمی شود، بلکه تاکید می شود که زیبایی و هنر منحصر در انواع حسی و مادی و حتی زیبایی فکری نیست و شامل زیبایی معقول هم می شود. به عنوان نمونه مطهری در مقدمه داستان راستان به رهیافت هنرحکمت و انتقال معارف به جامعه توجه داشته غفلت از آن را به عنوان بیماری اجتماعی یاد می کند.

یکی از مسائل مطرح در بحث از ماهیت علم‌شناختی دانش‌ها و به گونه خاص در بحث از جایگاه و طبقه‌بندی دانش‌ها، نسبت دانش‌ها با دانش عامِ مشتمل بر آنها و یا به دیگر سخن چگونگی اطلاق دانش عام بر دانش‌های جزئی زیر مجموعه آن است. این بحث به ویژه درباره نسبت حکمت عملی با دانش‌های تحت آن در نگاه فارابی از اهمیت خاص برخوردار است؛ زیرا فارابی بر خلاف دیگر حکما، حکمت عملی را نه چند دانش، بلکه یک دانش می‌شمارد و در جایی هم که فلسفه عملی را به دو صنف تقسیم می‌کند مرادش از این دو صنف نه دو قسم از اقسام مشهور دانش‌های حکمت عملی یعنی اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن است. نوشتار حاضر با تمرکز بر این مسئله تلاش دارد تا پس از بیان سخنان فارابی درباره اقسام دانش و نوع رابطه دانش‌ها با یکدیگر از حیث وحدت و تعدد و چگونگی ارتباط دانش‌های متعدد با هم، به بررسی دیدگاه فارابی درباره ماهیت حکمت عملی و نوع ارتباطش با دانش‌های زیر مجموعه آن بپردازد.

نظر ارسطو در باب وجود و موجود در طول تاریخ فلسفه، از جانب شارحان و دیگر فلاسفۀ مشاء بارها مورد بررسی قرار گرفته است. از جملۀ شارحان مهم و تأثیرگذار ارسطو در این مورد (در دو جهان مسیحیت و اسلام) بوئتیوس و فارابی هستند. فارابی در سنت فلسفۀ اسلامی به عنوان نخستین متفکر، پرسش از معنای وجود را به طور جدی مطرح نموده و با گذار از تمایز منطقیِ میان وجود و ماهیت به تمایزی متافیزیکی، امکان تمایز میان واجب و ممکن را طرح و سپس با رویکردی نوافلاطونی به توجیه آفرینش بر اساس نظریۀ فیض پرداخته است. بوئتیوس نیز به عنوان نخستین متفکر مشایی سنت فلسفۀ مسیحی است که بحث تمایز وجود و موجود را شالودۀ فلسفۀ خود (مخصوصاً در باب مسئلۀ شر) نموده است. او با استفاده از نظریۀ صورت و ماده، این تمایز را توجیه نموده که شرحی است بر نظر ارسطو در این باب، لیکن با رویکردی الهیاتی. چنین توجیهی وی را بر آن داشته که جهت تبیین مسئلۀ آفرینش و رابطۀ خالق و مخلوق از نگاه افلاطونی و مسئلۀ بهره‌مندی او نیز کمک بگیرد. در این نوشتار بعد از تبیین مسئلۀ تمایز، به تحلیل دیدگاه هر دو متفکر در مورد ماهیت این تمایز، انگیزه‌های نیل به آن و نتایج و پیامدهای آن در فلسفۀ این دو فیلسوف پرداخته شده است.

معرفت‌شناسی اخلاق از مبادی اخلاق، و شناخت‌گرایی و ناشناخت‌گرایی اخلاقی از دیدگاه‌های مهم معرفت‌شناسی اخلاقی است. شناخت‌گرایی اخلاقی به نظریه‌ای اطلاق می‌شود که امکان شناخت برخی احکام اخلاقی ثابت و مبتنی بر خارج را معتقد باشد. احکام اخلاقی، زمانی ثابت هستند که یا واقعیت عینی داشته و یا بر واقعیت عینی مبتنی باشند؛ به طوری که مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی تنها بر نظر و عقیدۀ نفسانی شخص یا گروهی مبتنی نباشند. فارابی با تعیین راه‌های شناخت در زمرۀ شناخت‌گرایان اخلاقی قرار گرفته و راه‌های متعددی را برای شناخت احکام اخلاقی معرفی نموده است. فارابی به برهان‌پذیری جمله‌های اخلاقی و وجود بدیهیات اخلاقی معتقد است و نسبیت‌گرایی اخلاقی را برنمی‌تابد. به نظر می‌رسد دیدگاه فارابی در مباحث معرفت‌شناسی اخلاق به تکمله‌هایی نیاز دارد؛ مانند تبیین عقلانی برای مستقل بودن تقوا از وحی و الهام و برای بدیهی بودن گزاره‌های اخلاقی.

فارغ از انتساب یا عدم انتساب فصوص الحکم به فارابی، در مواجهه با آن نمی‌توان به غنا و دقت آن در مباحث مختلف علم النفس، معرفت‌شناسی، الهیات بالمعنی الأخص و عرفان نظری اعتراف نکرد. عامل اشراق، وحدتی خاص به مباحث این رساله بخشیده است؛ بر این اساس می‌توان تبیین نسبتاً ساختارمندی از مباحث معرفت‌شناختی این رساله به دست داد و چنین کاری نیز تاکنون به انجام نرسیده است. رویکرد و روش «اشراق» به معنای دقیق آن، که در عالَم اسلام به لحاظ تاریخی و به‌گونه‌ای سنّتی منسوب به سهروردی (شیخ اشراق) است و این انتساب نیز کاملاً درست است، بیش و پیش از اینکه ریشه در متون اشراقی و داستان‌های رمزی و عرفانی ابن‌سینا داشته باشد، با فرض صحت انتساب فصوص الحکم به فارابی و با توجه به مضمون و مفادِ عمدتاً اشراقی آن، ریشه در همین رساله دارد و این نکته‌ای است که در طول تاریخ فلسفه اسلامی موردتوجه کافی قرار نگرفته است.

يكي از موضوعاتي كه بسيار به آن توجه شده، فلسفه آفرينش به معناي علت وجودي و اصلي آفرينش عالم است. اين مقاله فلسفه آفرينش را از ديدگاه فلسفي مي كاود. براي دست يابي به اين هدف، نگرش دو تن از فيلسوفان برجسته، طباطبايي و فارابي، به دقت بررسي و تبيين مي شود. فلسفه آفرينش در اين مقاله با توجه به «انسان» و «جهان» بررسي مي شود و موضوعاتي همچون فعل خداوند در خلق عالم، واجب الوجود به عنوان غايت آفرينش، سعادت غايي انسان، رابطه سعادت انسان و فلسفه آفرينش، و غايت جهان مادي را در بر مي گيرد. در نهايت، ضمن مقايسه نگاه دقيق اين دو فيلسوف، اشتراكات و اختلافات آنها را نشان مي دهيم. سازمان واره ديدگاه هاي فارابي به عنوان فيلسوفي مشايي و نهادسازي طباطبايي در فلسفه صدرايي در موضوع فلسفه آفرينش دور از انتظار نيست. كمااينكه نظر اين دو فيلسوف، بدون در نظر گرفتن اختلاف در روش و خط سير مباحث، به يكديگر نزديك است و نتيجه يكساني دارد.

بازخوانی گفتمان علمی و روش شناسی حاکم بر تمدن اسلامی در دوره های گذشته،به ویژه دوره نوزایی،در ارتباط با شناخت تمدن اسلامی دارای اهمیت راهبردی است.به طور کلی دوره نوزایی تمدن اسلامی به دلیل مواجهه با اندیشه یونانی و کتب ترجمه شده از سایر تمدن ها از لحاظ فکری و علمی دارای ساختاری مجموعه ای است.بر همین اساس در این پژوهش سعی گردیده با مقایسه روش شناسی زکریای رازی و ابونصرفارابی به عنوان دو نمونه بارز دوران نوزایی،مختصات گفتمان علمی دوره نوزایی تمدن اسلامی(قرون سوم و چهارم) مورد بازشناسی قرار گیرد.یافته های این پژوهش حاکی از آنست که زکریای رازی دارای معرفت شناسی واقع گرا و روش شناسی تجربه گرایانه ی محض به سبک اثبات گرایان فعلی است و فارابی دارای معرفت شناسی آرمان گرایانه با تاکید بر عقلانیت استعلایی و دارای روش شناسی ترکیبی و عقلانیت همراه با تجربه است.در نهایت بر اساس یافته های این پژوهش می توان این طور نتیجه گیری نمود که روش شناسی متکثری بر گفتمان علمی دوره نوزایی تمدن اسلامی- ایرانی حاکم بوده است.