جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت سیاسی به‌عنوان فرایند و شاخه‌ای از تربیت، دانش‌ها و ارزش‌ها، نگرش‌های نظام سیاسی‌ای را به نسل نو منتقل می‌کند و باعث استحکام و استمرار آن نظام می‌شود. این بعد از تربیت، از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که از دیرباز مورد توجه بزرگان دین، عارفان و متفکران مختلف قرار گرفته است. یکی از ویژگی‌های مهم این کار پژوهشی، تلاش برای فراهم آوردن پژوهشی منظم در زمینۀ تربیت سیاسی و منبع قرار دادن آثار مولانا از جمله مثنوی معنوی، دیوان شمس و مکتوبات به‌عنوان مواردی از غنی‌ترین منابع در حوزۀ ادبیات و به‌خصوص معارف سیاسی اسلامی است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، استخراج و تدوین اهداف و اصول تربیت سیاسی بر مبنای آثار مذکور مولاناست. همچنین این پژوهش، کیفی و از نوع تحقیقات بنیادی نظری محسوب و از نظر روش پژوهش و جمع‌آوری اطلاعات، از نوع توصیفی ‌ـ استنتاجی و کتابخانه‌ای است، به این صورت که داده‌های مورد نیاز با استفاده از «فیش‌های ثبت اطلاعات» گردآوری و تنظیم می‌شود. مهم‌ترین هدف تربیت سیاسی استخراج‌شده از اندیشه‌های عرفانی مولانا که از آراء و اصول تربیت سیاسی او به دست می‌آید، سازمان‌دهی جامعۀ سیاسی و تربیت شهروند فعال و آگاه به مسائل سیاسی و اجتماعی زمانه است.

مولوی با اشعار شورانگیز خود ندای عاشقی سر داده ‌است و پیشرو عشق در ادب فارسی است. عشق نیروی عظیمی است که در جان مولانا رسوخ می‌کند. عقل و عشق از مباحث بسیار مهم در مثنوی مولاناست. بررسی عقل و عشق در مثنوی مولوی در خور توجه است. حکیمان می گویند امتیاز انسان به عقل است اما عرفا امتیاز انسان را به عشق می‌دانند. در این مقاله کوشش می‌شود نظر مولوی دربارة عقل و عشق و رابطه آن دو بررسی شود. مولانا نه تنها عقل ستیز نیست، بلکه بهترین ستایش¬ها را از عقل به دست داده و مخالفت او با عقل فلسفی است. اما از آن‌جا که این نعمت الهی در دست عده¬ای عامل اختلاف بین مردم شده و به جای راهنمایی و هدایت آن‌ها خود ابزار تباهی جامعه گردیده ‌است، با آن به ستیز برخاسته و در واقع عقل¬ستیزی او نوعی واکنش اجتماعی و حاکی از یک نظام اندیشگی والاست که می¬خواهد عقل را از بند نفس خلاص کند در این مقاله، با تکیه بر مثنوی معنوی مولوی، جایگاه عقل و عشق به شیوۀ کتابخانه‌ای مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.

مکتوبات عرفانی از ارزشمندترین نمونه‌های مکاتیب غیر رسمی به شمار می‌روند. ذوق سرشار، ذهن خلّاق و قلم پُرْراز عرفا، این نامه‌ها را از منشآت کاتبان درباری که به فنّ ترسّل، نیک‌ آگاه بوده‌اند، ممتاز ساخته است. با مطالعة این متون، ساختاری قاعده‌مند و منسجم در نگارش نامه‌ها به چشم می‌خورد. نگارندگان این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی کوشیده‌اند، مکتوبات غزّالی، سنایی، مولانا و عین‌القضات را از لحاظ ساختار و محتوای نامه‌ها با ارائة شواهد، تحلیل و بررسی کنند. شیوة نامه‌نگاری، موضوع، مخاطب و به طور کلی ساختار نامه‌های نویسندگان مزبور از مواردی است که کمتر به آن توجه شده است؛ لذا، جای خالی این پژوهش در میان کارهای انجام شده مرتبط با مکتوبات عرفانی احساس می‌شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که ساختارهای مکاتیب عرفانی با ساختارهای مکاتیب دیوانی متفاوت است. این تفاوت در آغاز نامه، خطاب‌ها و القاب مشهودتر است؛ در رکن اصلی نامه‌ها نیز به صراحت موارد درخواستی کاتب بیان شده است. افزون بر این‌ها، مکتوبات عرفا هم به لحاظ اخلاقی ـ تعلیمی و هم به جهت آموزش مبانی عقیدتی و عرفانی مشحون به اندرزها و توصیه‌های ارزشمند است.

در عرفان و فلسفه گزارۀ هبوط روح همواره در تصویر پرنده نمود یافته است. مولانا و سهروردی از این تمثیل، بارها برای بیان مقاصد خویش بهره بردند. این جستار با بررسی داستانِ پرندگان در مثنوی و رساله­های تمثیلی سهروردی ­چون عقل سرخ، صفیر سیمرغ، آواز پرجبرئیل، لغت موران و قصۀ غربت غربی نشان می‌دهد که دو عامل اسباب تمایز این تصاویر تمثیلی را رقم می­زند؛ ابتدا حالات و موقعیت­های گوناگون شناسا است؛ اینکه ادراک شناسا از یک پدیدار به واسطۀ شرایط خاصی که در آن قرار می‌گیرد، متفاوت خواهد بود؛ بنابراین، رمزهایی که در داستان­های رمزی ممثل می­شوند، به فراخور مراتب روحی فرد متنوع خواهند بود. دوم پدیده و تجلی آن در سطح آگاهی است؛ اینکه آگاهی سبب می‌شود پدیده در شکل خاصی نمود پیدا کند. به‌این‌ترتیب، یک گزارۀ واحد یا یک معنی ثابت و کهن همانند «اسارت روح» می‌تواند در ارتباط با سه عامل شناسا، پدیده و زبان در قالب تصاویر رمزی متنوع بروز یابد.

نخستین سنگ بنای حقوق بشر با لایحه مورخه 1686 انگلستان نهاده شده و تقریباً یکصد سال بعد یعنی در 4 ژوئیه 1776 اعلامیه‌ی استقلال آمریکا به تصویب رسید. در واقع (حقوق بشر) اصطلاح جدیدی است که پس از جنگ جهانی دوم و تأسیس سازمان ملل متحد در سال 1945 وارد ادبیات عمومی شده است. برای حقوق بشر تعاریف متعددی ارائه شده است اما آنچه که از ماهیت و ذات این واژه برمی‌آید این است که حقوق بشر به معنی امتیازاتی کلی است که هرفرد انسانی طبعاً دارای آن است یعنی هر آنچه از حق و حقوق ذاتی و فطری که به انسان مربوط است و انسان به معنای نوع بشر از حقوق خاص خودش برخوردار است. در کنار این تعاریف ادیان و مکاتب مختلف هرکدام دیدگاه و نگرش خاص خودشان را نسبت به مقوله حقوق بشر دارند به عنوان مثال دیدگاه ادیان اسلام و مسیحیت و یهودیت نسبت به حقوق بشر در عین اشتراکات، اختلاف نظراتی نیز باهم دارند و در دین اسلام برابری و برادری جزء اصول اساسی حقوق بشر برشمرده شده‌ است و بدون اصل برابری و برادری دستیابی به عدالت در زمینه حقوق بشر امکان پذیر نیست. امروزه برای حقوق بشر نسل‌های چندگانه‌ای برشمرده شده است که به زعم بعضی از نظریه پردازان سه گروه یا نسل و به نظر برخی دیگر پنج نسل ذکر شده است. این نسل‌ها شامل حقوق سیاسی و مدنی، حقوق اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی ، حقوق ارتباطات و حقوق محیط زیست. امروزه در برابر حقوق بشر از حقوق شهروندی صحبت به میان می‌آید که نمی‌توان گفت که این دو مفهوم به هم شبیه یا یکی هستند بلکه باید گفت حقوق بشر یک مفهوم کلی و فراگیر است که شاید بتوان حقوق شهروندی را در آن جای داد یعنی حقوق بشر شامل کلیه افراد بشر می‌شود اما حقوق شهروندی یک مفهومی است که در برگیرنده و شامل افراد زیر پرچم و تابع یک کشور می‌شود بنابراین می‌توان گفت که مفهوم حقوق بشر یک کلیت و فراگیرتر از حقوق شهروندی است. هرچند امروزه برخی بر این باورند که حقوق بشر امروزی نتیجه نفوذ فلسفه و اندیشه‌های غربی است اما باید پذیرفت که حقوق بشر از بنیادها و اندیشه‌های فرهنگی سایر ملل، مذاهب و مکاتب تاثیر گرفته است چرا که اعلامیه جهانی حقوق بشر در نخستین مرحله خود، مصوب 51 کشور عضو سازمان ملل بوده و بر اساس پیشنهادات و باورها و فرهنگ‌های جمعی هرکدام از این اعضا نوشته شده است. اندیشمندان و دانشمندان مختلف از ادیان و مکاتب مختلف در زمینه حقوق بشر تألیفات و بیاناتی ارائه کرده‌اند که هگل از دنیای غرب و مکتب جمع گرایی و مولانا به عنوان یک عارف و عالم مسلمان در این گفتار بررسی شده است. هگل فیلسوف غربی از یک دیدگاه مادی‌گرایانه به مسئله حقوق بشر نگریسته و مولانا با یک دیدگاه عرفانی و الهی و با رنگ و صبغه دینی به بیان حقوق انسان پرداخته است.

اندیشه مولانا درباره دانش حصولی و حضوری و تکیه وی بر گذر دانشهای ظاهری و رسیدن به شهود و دیدن حقایق عالم، نگارنده را بر آن داشت تا به ارجاع عناوین و شواهدی از استدلال، تأیید و اصرار دو رکن رکین عرفان اسلامی بر اصالت و حقانیت حضور و شهود در سلوک الی ا... ، توجهی ویژه به باریک اندیشی مولانا به موضوع اسرار باطنی و حکمت نوری گردد. در این مقاله به طرح دیدگاههای مولانا نسبت به ویژگی های علم حضوری، طریق سلوک، ادراک لطایف و حقایق، سهم مجاهدت بنده در انقطاع و تصفیه نفس، تأمل در نظام بدیع خلقت، عروج به عالم نور، تابش لوامع انوار بر دل سالکان پرداخته شده است و به شواهدی در اثبات اعتقاد و تکیه ی مولانا به سلوک قدسی و حضوری، در دریافتهای باطنی ارجاع گردیده است.

با توجه به اینکه انسان و جامعه، مدرن گشته است یا در حال مدرن شدن است و این جامعه‌ و انسان مدرن به‌گونه‌ای با انسان و جامعه ی سنتی متفاوت است، لذا نیاز به آن است که برای برآورده ساختن نیاز معنوی که از ژرفای حقیقت طلبی انسان برخاسته است، عرفانی متناسب با شرایط جدید عرضه کرد. اگر نیازهای معنوی برآورده نشود، نحله‌های معنوی گرای کاذب امروزی انسان را جذب خود می‌کند که نه تنها فرد را معنوی نمی‌سازد، بلکه عقلانیت و وجدان اخلاقی او را آسیب زده و رنج فراوانی بر وی تحمیل می‌کند. افرادی چون، مولوی و آندرهیل می‌توانند برای جامعه‌های خود این عطش و نیاز را برآورده سازند. اما، سوال اساسی آن است که اگر فردی بخواهد در یکی از این دو عرفان سلوک کند؛ این دو عرفان به آن هدف معنوی که ادعا داشته‌اند سالک را می‌رسانند یا نه؟ ثانیاً، با اجرای دستورالعمل‌های سلوکی، سالک توفیق معنوی شدن پیدا می‌کند یا نه و ثالثاً، به فرض اینکه ما این دو عرفان را در جامعه‌های خود گسترش داده‌ایم چه مشکلات و موانعی سر راه است و چه آفات و نتایج ناخواسته‌ای برای فرد و جامعه به همراه خواهد داشت رابعاً، اگر سالک را به هدفی که ادعا شده است، برساند آیا در رشد اخلاقی و وجدان اخلاقی یا در رسیدن به مطلوب اجتماعی جمعی چون: عدالت، آزادی، رفاه، امنیت و نظم نقش مثبتی دارد. همچنین، در رسیدن به مطلوب‌های ذاتی انسان مثل: آرامش، امید، آسایش، رضایت خاطر و... موثراست یا نه؟ آندرهیل و مولوی گذر از حیات مادی و رسیدن به حیات معنوی را هدف اصلی سالکان راه طریقت درنظر گرفته‌اند. این هدف دربردارنده ویژگی‌هایی مانند: وجودی بودن، عاشقانه بودن، حقیقی بودن و... می‌باشد و با به کار بردن آنها سالکان به غایت خود دست می‌یابند. زمینه‌ی اصلی یافتن این هدف پیروی از انسان‌های کامل است که در جامعه یاری رسان دیگران می‌باشد و حضورشان در جامعه هیچ مانعی با عدالت، سیاست و اقتصاد جامعه ندارد. این دو عارف، سعی دارند تا حاصل و ثمره-ی عرفان نظری در حیات بشر را در عرفان عملی به تصویر بکشند و همه‌ی مردم را به این ضیافت باشکوه الهی دعوت کنند. از نظر آندرهیل، برای یگانه شدن با حقیقت، باید تلاش کرد و تنها با یک احساس شدید یا مواجهه‌ای فوق‌العاده است که عارف می‌تواند از این دروازه‌ی روحی عبور کرده و به سطح بالاتری از آگاهی سوق پیدا کند. وی با برشمردن سه ساحت نفس که عبارت‌اند از عقل، احساس و اراده، تقدم و تفوق را به ساحت احساس داده و بدین واسطه، دستاوردهای عقل را که بی‌مدد از حس حاصل شده است، بی‌اعتبار قلمداد می‌کند. نکته‌ای که در این میان بسیار مهم است و ما را از کج فهمی در رأی آندرهیل و مولوی دور می‌سازد، آن است که آنها تصریح می‌کنند در میان سه ساحت نفس انسانی، اصالت با ساحت حسی از تمام موانع رنگ و صدا و رایحه و... گذر کرده و از قالب مفهوم به عمق معنا داخل شده‌اند؛ در این صورت است که می‌توان به دریافت‌های حس، اعتماد کرد و از آنجایی که ورودی‌های ادراک، به واسطه‌ی حواس ظاهری و اندیشه‌های تار مسدود گشته، تنها راه رهایی از آنها عرفان است؛ ولی پس از نیل به کنه ماهیت احساس می‌توان به دریافت‌های آن اعتماد کرد و ماحصل آن، نتیجه‌بخش‌تر و مورد وثوق‌تر است. روشی که در این رساله برای پاسخ به پرسش‌های فوق در نظر گرفته شده است. استخراج داده‌ها براساس روش پدیدارشناسی از متون آندرهیل و مولوی و سپس تحلیل آنهاست.