جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر در موضوع عرفان و تصوف اسلامی با هدف اثبات این مسئله نوشته شده است که عرفان اسلامی کالایی وارداتی نیست که از رهبانیت یهودی مسیحی و دنیاگریزی هندویی بودایی گرفته شده باشد، بلکه پایه و اساس آن در تعالیم ناب اسلامی و کلام ائمة معصومین(ع) ریشه دارد. در این راستا، پس از ارائة تعریف مختصری از عرفان و چند اصطلاح عرفانی و توضیح مختصری دربارة تاریخچة عرفان در فرهنگ و تمدن اسلامی، به بحث و بررسی عرفان در قرآن، نهج‌البلاغه، حدیث و ادعیة معتبر اسلامی پرداخته می‌شود. در پایان سه چهرة بزرگ عرفان اسلامی، «ابن عربی»، «حافظ» و «مولوی» و نیز سه چهرة معاصر عرفان اسلامی، «امام خمینی(ره)»، «آیت‌الله طباطبایی» و «آیت‌الله مطهری» معرفی و دربارة تفکرات عرفانی آنان توضیح داده شده است.

در سلسله مراتب وجود، انسان به عنوان آخرین مرتبه‌ی هستی پا به عرصه‌ی وجود گذاشته است. ولی علت اصلی و غایی آفرینش محسوب می‌گردد و خلاصه و زبده‌ی تمام مخلوقات به شمار می‌رود. چرا که، هرآنچه در جهان آفرینش وجود دارد، نسخه و نمونه‌ی کوچک آن در انسان موجود می‌باشد. به همین دلیل است که انسان در دیدگاه فلاسفه، حکما، متصوفه و عرفا به عنوان "عالم صغیر" و جهان آفرینش در قیاس با آدمی "عالم کبیر" نامیده می‌شود. میان فلاسفه‌ در یونان قدیم، اولین شخصی که به این نظریه پرداخت که انسان به منزله‌ی نمونه‌ی کوچکی از جهان و جهان نسخه‌ی بزرگ‌شده‌ای از انسان است، دموکریتوس آبدری در قرن 4 ق. م. بود. اما مولوی و بسیاری از عرفا از جمله سنایی، عطار، ابن عربی، نسفی و... معتقدند که انسان در میان موجودات جهان آفرینش، مخلوقی یگانه و فرد است و عظمت او تا بدان‌جا است که تمام هستی، در مقابل انسان ناچیز و مسخرند و انسان اگرچه به ظاهر و صورت، جهانی کوچک به شمار می‌رود، ولی در باطن عالمی بزرگ است. کتاب حاضر پژوهشی است درباره‌ی موضوع عالم صغیر و عالم کبیر در تصوف اسلامی با تکیه بر آراء مولانا. هم‌چنین علاوه بر این که دیدگاه مولانا درباره‌ی انسان به عنوان "عالم اصغر" و جهان آفرینش به عنوان "عالم اکبر" بیان شده است، میزان تاثیرپذیری مولوی از سنایی و عطار در خصوص عالم صغیر و کبیر نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

بنیادی‌ترین اصل و مهم‌ترین مسأله در عرفان و تصوف اسلامی، موضوع ولایت و شناخت ولی است. مرور اقوال متعدد و بیانات پرشمار اهل تصوف درباره نظریه ولایت، بر اهمیت این موضوع دلالت دارد. اهمیت پرداختن به شخصیت «ولی» و مسأله ولایت تا حدی است که آشنایی دقیق با عرفان و تصوف اسلامی، قبل از آشنایی با این موضوع، امکان‌پذیر نیست. در این اثر تلاش شده تا به شیوه‌ای نظام‌مند به معرفی شخصیت ولی و تبیین نقش و جایگاه اولیاءالله در تصوف و عرفان اسلامی پرداخته شود. در این کتاب همچنین به سیر تاریخی نظریه ولایت و حاشیه‌های فراوانی که در طول تاریخ پیرامون این محور شکل گرفته، اشاره شده است.

کتاب حاضر مشتمل بر مجموعه مقالاتی از پیران آذربایجان دربارة تاریخ تصوف آذربایجان است. از این رو در گام نخست از کتاب سخنان تنی چند از مشایخ معتبر قرن سوم تا پنجم هـ آذربایجان همچون: «ابراهیم جونیانی»، «ابوبکر حسین بن علی بن یزدانیار ارموی» و... مطرح شده است. سپس گزارشی تحلیلی از تحقیقات و سوانح زندگی پیران دورة اوج و شکوفایی تصوف آذربایجان ارائه شده که از لحاظ زمانی فاصلة قرن ششم هـ. تا اواسط قرن هشتم هـ . را در برمی‌گیرد. در پایان نیز به دوران رکود و افول تصوف آذربایجان و واپسین چهره‌های شاخص آن پرداخته شده است. این دوره از اواخر قرن هشتم هـ تا اوایل دورة صفویه را شامل می‌شود و به همین جهت گزارش‌های ارائه شده نیز با ذکر یکی از شخصیت‌های معتبر تصوف حوزة تبریز یعنی «خواجه محمد کُجُجانی» ـ که معاصر با سلطنت شاه اسماعیل اول بوده است ـ به پایان می‌رسد.

کتاب حاضر متکفل سيري تحليلي در ميراث صوفيه و استخراج نکات بديع خودشناسانه و معرفت‌شناسانه‌اي است که در هر زمان و مکاني مي‌تواند به کار مصلحان و انديشمندان بيايد. در کنار اين رويکرد، از نقد علمي اين آموزه‌ها فروگذار نشده است. درون‌مايه کتاب در چهار گفتار، فهرست شده است: گفتار نخست به سرچشمه‌هاي عرفان اسلامي مي‌پردازد و اين‌که اين سرچشمه‌ها تا چه اندازه درون ديني و تا چه حد برون ديني بوده است. گفتار دوم ناظر به تقسيم‌بندي نسبتاً جديد و بديعي از مشارب مختلف صوفيه در يازده دسته و بيان ديدگاه‌هاي کلي و نقاط قوت و ضعف هر دسته است. گفتار سوم، سيري تحليلي در تاريخ بزرگان اهل تصوف است. در گفتار چهارم در باب نيک و بد کارنامه اهل تصوف به جمع‌بندي مختصري پرداخته شده است.