جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر کشاف تالیف مفسر عالی قدر زمخشری حاوی نکات و تفسیر آیات است که در میان تفاسیر جایگاه ویژه ای دارد . در این نوشتار ما در صدد نقد و معرفی این تفسیر ارزشمند نیستیم و تنها از زاویه نگاه مفسر به اهل بیت (ع) به آن نظر می افکنیم. آیات بسیاری در قرآن کریم (حدود 85 آیه) نکاتی را درباره فضایل اهل بیت (ع) بیان داشته اند که برخی از مفسران اهل سنت به تعدادی از آنها توجه کرده اند و با توجه به بیانات رسول اکرم(ص) به تبیین و تفسیر آنها پرداخته اند. مولف بزرگوار تفسیر کشاف تنها در 12 مورد به صراحت درباره فضایل اهل بیت (ع) سخن گفته است و یا سبب نزول آیات را اهل بیت دانسته است.

در این مقاله کوشش شده است که انگیزه و علت استمداد مفسران بلندپایه به شعر عربی در فهم الفاظ غریب قرآنی روشن شود و شیوه ای را که برای نخستین بار حبرالامه و فقیه اهل البیت ابن عباس در استناد به شعر جاهلی ابداع کرده است با آوردن مثالهای گوناگون واضح گردد و روش هر یک از مفسران بزرگ اسلامی از قبیل زمخشری و طبرسی و ابوالفتوح رازی و نظایر آنها در اعتماد به شعر جاهلی در فهم الفاظ غریب قرآنی شرح داده شده است. از طرف دیگر در این گفتار با ذکر مثالها و شاهدهای متعدد از تفاسیر گوناگون چگونگی استفاده از شعر دوره جاهلی در شرح و توضیح لغات قرآنی روشن شده است و خلاصه اهمیت نقش شعر با تکیه بر اسلوب ابن عباس مبتکر این روش تبیین گردیده است.

جارالله زمخشری (467-538ه )وفخرالدین رازی (544-606ه) دو مفسر موثر در تاریخ تفسیراند که از دو نظام کلامی و اعتقادی متفاوت متاثرند. این دو نظام به ویژه در تحلیل صفات باری تعالی تفاوتهای مبنائی دارند. بررسی تطبیقی تفسیر کشاف زمخشری و تفسیر کبیر رازی پرتوی در بررسی میزان تاثیر مبانی کلامی آن ها در فهم شان از آیات و نیز میزان وفاداری آن دو به سنت کلامی اعتزالی و اشعری است. مراد از مطالعه تطبیقی ، توصیف و تبیین مواضع خلاف و وفاق اندیشه های تفسیری این دو مفسر است. خداشناسی دامنه ی تحقیق حاضر است که زمخشری بدلیل عقیده به اختیار و عدم رویت خداوند، آیاتی که عقیده وی را اثبات میکنند محکم دانسته و آیات دیگر که به ظاهر در تنافی با این آیات اند تاویل می کند اما رازی به دلیل عقیده به جبر و رویت خداوند، آیات موهم جبر و رویت خداوند را محکم دانسته و آیات دیگر را تاویل می کند. و دو مفسر علیرغم تعلق به دو نظام کلامی مختلف به علت مبنای عقل گرائی که در تفسیر آیات برگزیده اند در بیشتر مواضع تفسیر در رابطه با ذات و صفات و افعال خداوند مثل اثبات وجود خدای تعالی، تاویل صفات خبریه و... اتفاق نظردارند. مواضع مختلفی که فخر رازی در تفسیرخویش از کشاف زمخشری متاثر است مورد استقصاء قرار گرفته است.

تفسیرکشاف یکی از تفاسیر کم نظیری است که مؤلف آن با توانایی و ید طولانی که در شناخت بسیاری از علوم اسلامی مخصوصاً لغت و بلاغت و ادب و صرف و نحو داشته، توانسته است مطالب اعرابی بسیار مفید و نکته های ارزنده ای را در این تفسیر بگنجاند. و از آن جهت که برای این نکته ها و مطالب اعرابی جایگاه خاصی در نظر نگرفته است.از این رو ضروری به نظر می رسد که این وجوه اعرابی بطور مجزاء استخراج گردد تا مستقیما در دسترس محققان قرار گیرد لذا استخراج این وجوه در صورتیکه تا پایان قرآن تداوم یابد یک مجموعه کامل از اعراب قرآن کریم مبتنی بر تفسیر کشاف را همراه با مقایسه آراء نحوی زمخشری در این تفسیر با سایر کتب نحویش و آراء سایر نحویان برای محققان فراهم می آورد. و ضمناً این بحث منجر به کشف نکته های جدید اعرابی زمخشری که در کتابهای نحویش موجود نیست، خواهد شد. در نتیجه محققان در امر اعراب قرآن بدون نیاز به مراجعه به تفسیر کشاف به سهولت به نظریات اعرابی زمخشری دست می یابند، ضمن اینکه نکته های برجسته نظریات نحوی، اعرابی زمخشری هم در این تحقیق بارز و آشکار خواهد شد.

زمخشری از دانشمندان برجسته ایرانی اسلامی در قرن پنجم و ششم هجری است. تسلط و چیرگی او بر نحو، بلاغت و شعر عربی، تفسیر وی را یکی از کم نظیرترین تفسیر های ادبی و خود او را در زمره نام آورترین مفسران ادیب قرار داده است. هرچند از او آثار ادبی ارزشمند دیگری نیز برجای مانده است. طبرسی نیز مفسر بزرگ وفقیه قرن ششم هجری و از معاصران زمخشری به شمار می رود و چنان که از آثارش به ویژه تفسیر مجمع البیان پیداست در فنون مختلف ادبی چون لغت، معانی وبیان و نحو چیره دست است. بنابراین می توان تفسیر مجمع البیان را نیز در ردیف تفاسیر ادبی قرار داد. مباحث واژگانی در دو تفسیر یاد شده نمود ویژه ای دارد که مهمترین این مباحث عبارتند از: بیان مترادف و تفاوت های معنایی آن، انتقال معنایی واژگان، مفرد و جمع، چند معنایی، واژگان دخیل، تخصیص معنایی واژگان، بیان ریشه و گسترش معنایی واژگان روش کار دو تفسیر را در حوزه واژه شناسی بررسی می کند.

این رساله در ‎۱۰ فصل تظیم شده است. در فصل اول کلیاتی در مورد علم کلام آورده شده و در فصل دوم به زندگینامه زمخشری و آثار و تالیفات او پرداخته شده است. فصل سوم درباره تفسیر الکشاف نگاشته شده است. فصل سوم با عنوان امور عامه به این مباحث پرداخته است: وجود و عدم، اشتراک معنوی وجود، مغایرت وجود و ماهیت، حقیقت وجود و ... . فصل ‎۵ درباره ذات و صفات باری تعالی می باشد. عناوین سایر فصلها به این صورت می باشد. فصل ‎۶ افعال خدا، فصل ‎۷ نبوت عامه و خاصه، فصل ‎۸ امامت و ولایت، فصل ‎۹ معاد و فصل ‎۱۰ منزلت بین منزلتین، امر به معروف و نهی از منکر/

این پایان نامه در ده فصل و با این عناوین تدوین شده است: کلیاتی در مورد علم کلام، زندگی نامه زمخشری، نگاهی به تفسیر کشاف، امور عامه، ذات وصفات باری تعالی، افعال خدا، نبوت عامه و خاصه،نبوت خاصه، امامت و ولایت، مفاد وعده و وعید،منزلت بین منزلتین و امر به معروف و نهی از منکر. روش بحث در آن چنین است که هر یک از موضوعات کلامی مذکور، نخست در کتب کلامی، سپس در تفسیر کشاف بررسی می شود.