جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:اشتراک لفظی در کنار ترادف و اضداد، از جمله مباحث معناشناسی است که زبان‌شناسان پیشین بدان پرداخته‌اند و تعریف‌هایی نیز از آن ارائه داده‌اند. سیبویه اولین کسی است که اشتراک لفظی را در تقسیمات کلام ذکر نموده و وجود آن را در زبان تأیید کرده است. تداخل لهجه‌ها و وام‌گیری از زبان‌ها، وضع اولیه‌ی زبانی، تطور صوتی و کاربرد مجازی، از جمله عوامل پیدایش اشتراک لفظی می‌باشد. زبان‌شناسان معاصر بر این باورند که در بررسی اشتراک لفظی باید میان دو اصطلاح « چند معنایی » و « اشتراک لفظی » تفاوت گذاشت. در واقع « چند معنایی» به « اشتراک لفظی » و « مشترک لفظی » به «جناس تام» در زبان عربی نزدیک است. در اشتراک لفظی، دو واژه‌ی قاموسی از روی تصادف ساختار صرفی واحدی پیدا می‌کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم‌آوا و هم نویس می‌شوند و در پدیده‌ی چند معنایی، یک واحد زبانی پس از انتقال و تغییر معنایی در گذر زمان، از چند معنا برخوردار می‌شود. رابطه‌ی معنایی میان معانی یک واژه، حوزه‌ی معنایی مشترک برای معانی یک واژه، ریشه شناختی واژگان، در نظر گرفتن مولفه‌های معنایی، توجه به صیغه‌ی جمع واژه‌ها از جمله روش‌هایی است که زبان شناسان معاصر برای تفکیک « چند معنایی » از « اشتراک لفظی » پیشنهاد کرده‌اند. در این پژوهش مقوله‌ی چند معنایی در دو تفسیر ادبی و واژگانی کشاف و مجمع البیان مورد برررسی قرار گرفته است. این دو تفسیر از جمله تفسیرهایی هستند که واژگان قرآن را با رویکردی معناشناسانه مورد بررسی قرار داده‌اند. زمخشری و طبرسی در مواردی که واژه دارای چند معنا بوده، معانی آن را بیان کرده و گاه نیز به رابطه‌ی معنایی واژگان چند معنا اشاره کرده‌اند. در این پژوهش از این رابطه‌ی معنایی، با عنوان هسته‌ی معنایی یا معنای مرکزی یاد شده است. واژگان چند معنا در این دو تفسیر، در روند تغییر معنایی خویش، راههایی چون گسترش معنایی، تخصیص معنایی، انتقال معنایی از راه مجاز و استعاره را پیموده‌اند. بافت و همنشینی واژگان، از دیگر عوامل تغییر معنایی در این واژگان می‌باشد. خوش بینی، تداعی معنای متضاد در ذهن و... از جمله، عوامل پیدایش واژگان اضداد این پژوهش بوده که در شمار واژگان چند معنا قرار می-گیرند.

در میان تفسیرهای گوناگون و فراون قرآن، تفسیر کشاف زمخشری این امتیاز برجسته را داراست که بازنمودن زیبایی های ادبی و بلاغی قرآن را وجهة همت خویش قرار داده است. مفسر، در این اثر گرانقدر سعی نموده تا به گونة عملی معجز بودن قرآن را از جهت بلاغت اثبات نماید. وظیفه اساسی رساله حاضر، تدوین توضیحات زمخشری پیرامون آیات قرآن، در قالب یک کتاب بلاغت بوده است؛ تا از آن رهگذر کتاب بلاغتی فراهم آید که عمده شواهد مباحث آن آیات قرآنی باشد. البته در جوار این کار، مقایسه آرای بلاغی بزرگان این علم، و بیان ضعف و قوت اندیشه های آنان نیز، مدنظر بوده است. و در ضمن تا آنجایی که ممکن بوده، از اشاره به تأثیر پذیری های زمخشری از شخصیت هایی همچون جرجانی غفلت نشده است. به علاوه در مقدمه های مباحث گوناگون رساله، به بررسی و نقد کتاب های معاصر بلاغت فارسی البته آن اندازه که ما را از منظور اصلی دور نگرداند پرداخته شده است. در فصل اول این رساله، ابتدا افکار و آثار زمخشری به همراه زندگینامة وی مطرح گردیده است؛ آن گاه مهمترین ویژگی های تفسیر کشاف توضیح داده شده است. فصل دوم رساله متضمن سه تاریخچة موجز است: الف تاریخچه علوم بلاغی تا عهد زمخشری ب تاریخچه چند اصطلاح مهم بلاغی ج تاریخچه اعجاز بلاغی قرآن تا دورة زمخشری.

چنانکه از عنوان مقاله حاضر پیداست، مولف درصدد است که پیوند تفسیر قرآن با سیر تطور و پیشرفت علم بلاغت در زبان عربی را آشکار کند. وی بدین منظور پس از بیان توضیحاتی کلی درباب خاستگاه دانش بلاغت و بدیع در ادب عربی و اروپایی، به تطبیق نظریه خود در موردی خاص یعنی صنعت «لف و نشر» می پردازد. به نظر مولف صنایع بدیعی - و از جمله لف و نشر - هرچند خاستگاهی غیردینی داشته اند، اما توسعه و تکامل خود را در تمام مراحل وامدار دقت ها، نکته سنجی ها و دلمشغولی های مفسران در فهم معانی آیات قرآنی بوده اند. وی در بحث از سیر تحول صنعت لف و نشر، می کوشد تا نشان دهد این صنعت تا چه حد با صورت بلاغی دیگری به نام «تفسیر» آمیخته شده است. «تفسیر» را - که در اصل صنعتی ادبی و غیردینی بود - برخی از ادیبان اسلامی چون زمخشری در تفاسیر قرآنی خود با پاره ای از آیات قرآن پیوند زدند و گاه نام دیگری با عنوان لف بر آن اطلاق کردند. اما دانشمندان بلاغی متاخر چون قزوینی و تفتازانی که همگی از اصحاب مدرسه سکاکی شمرده می شوند، اصطلاح لف و نشر را صریح تر به کار بردند و در ذکر اقسام، شقوق، تعاریف و ایراد شواهد شعری و غیر قرآنی برای آن سنگ تمام گذاشتند.

چکیدهمسئله سرنوشت انسان همواره ذهن و اندیش? انسان‌ها را به خود مشغول داشته و در میان امت اسلامی، باعث پیدایش فرقه‌ها و دیدگاه‌های مختلف کلامی و تفسیری شده است. در این پژوهش تطبیق آراء تفسیری علامه طباطبائی(ره)، زمخشری و فخررازی در مسئله انسان و سرنوشت مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد و سرانجام دیدگاه علامه طباطبائی (ره) (أمر بین‌ألأمرین) که دیدگاه امامیه است به اثبات می‌رسد. این پژوهش در چهار فصل تدوین یافته در فصل نخست که فصل کلیات است به تبین مفهوم جبر و اختیار، محل نزاع، کاربردهای جبر در علوم مختلف و تاریخچ? جبر و اختیار و...پرداخته شده است. در فصل دوم مهم‌ترین أدله نقلی (آیات)، مبانی و أنگیزه‌های جبریون در مورد ادعای جبر در انسان آمده که در سه بخش بیان شده است. این گروه با تمسک به توحید در خالقیت، قضا و قدر الهی و هدایت و ضلالت، قائل به جبر شدند و بیان کردند که انسان هیچ گونه اختیاری از خودش ندارد و همه امور به دست خداوند است. در این فصل به بیان این أدله و سپس به نقد و جواب آن‌ها پرداختیم و معلوم شد که این أدله توانائی اثبات دیدگاه جبریون را ندارد و آیات قرآن دلالتی بر جبر ندارند. در فصل سوم تفویض و أدله نقلی (آیات) مفوّضه، آمده است آنان بیان کردند که انسان از حد اعلاى آزادى و حق انتخاب برخوردار است و در انتخاب راه و انجام کارهاى خوب و بد، «مفوّض» و به خود واگذار شده و خالقِ أفعال و أعمال خویش است که ما به نقد أدله آن‌ها پرداختیم و روشن نمودیم که انسان موجودی است دارای اختیار ولی اختیار او وابسته به خداوند است. در فصل چهارم أدله دیدگاه إمامیه که أمر بین‌ألأمرین است، آمده است. علمای امامیه با تمسک به ادله نقلی اثبات کرده‌اند که هیچ‌کدام از تفکر جبر و اختیار مطلق نیست بلکه انسان موجودی است که خداوند به او اختیار و مشیت داده است ولی این اختیار و مشیت در طول مشیت الهی است و این، اثبات کننده أمر بین‌ألأمرین است. آن‌چه از آیات قرآن کریم به دست می‌آید این است که: انسان در اعمال خود نه مجبور است و نه صددرصد آزاد، نه طریق? «جبر» صحیح است و نه طریق? «تفویض» بلکه هر‌چه او دارد همه از ناحیه خدا است و خداوند به مقتضاى آزادى و اختیار انسان به او تعهد و مسئولیت مى‏دهد.واژگان کلیدی: سرنوشت، جبر، تفویض، أمر بین‌ألأمرین، طباطبائی، فخررازی، زمخشری.

کشف مراد خداوند متعال از عبارات قرآن متوقف بر فهم معنای تک تک الفاظ عبارات آن است. طبیعی است که برای این کار بایستی به منابع لغوی مستقل (مثل غریب القرآن ها) و غیر مستقل(مثل تفسیرها) که حتی المقدور نزدیک به عصر نزولند مراجعه کنیم. زیرا معنای به دست آمده برای کلمه مثل تمامی پژوهش های دیگر باید مبتنی بر منابع معتبر، شواهد کافی و هم چنین توجه به آراء صاحب نظران و خبرگان این فن باشد. یکی از راه های دستیابی بهمعنای مفردات قرآن کریم، تقابل آراء صاحبنظران در امر لغت و مفهوم شناسی آن است. بیشتر تفاسیر از قرن سوم به بعد چه به صورت گسترده و چه به صورت خلاصه به بحث لغوی هم پرداخته اند. در واقع کم کم تخصص در فن لغت یکی از شرایط ضروری برای مفسر در نگاشتن تفسیر شد. بنابراین تفاسیر معتبر که در بردارنده دیدگاه های مولفان آنها درباره لغات قرآن کریم است، منبعی مناسب برای اندیشه ورزی و کار علمی در این زمینه است. تفاسیر مجمع البیان و کشاف دو انتخاب مناسب و قابل دفاع برای مفهوم شناسی لغاتند. گواه این مدعی، استفاده کتب تخصصی مربوط به مفهوم شناسی لغت و تفاسیر برجسته فریقین از این دو تفسیر است. در پایان نامه پیش رو سعی شده است تانظرات این دو لغوی درباره مفردات جزءهای 15 و 16 قرآن کریم استخراج شود و پس از کار ترجمه و اعراب گذاری، به تطبیق یا همان بررسی نقاط اشتراک و افتراق نظراتشان بپردازیم. در این راستا 232 واژه ای را که مجمع البیان در بخش اللغه اش مورد بررسی قرار داده بود استخراج و طبق روش مذکور عمل شد. در فصل کلیات ضمن مفهوم شناسی و معرفی کشاف و مجمع البیان و مولفان آنها، مهمترین مباحث نظری علم مفردات به صورت خلاصه آورده شد و نظرات مرحوم طبرسی و زمخشری درباره آن مباحث با تکیه بر اقوال آن دو درباره لغات دو جزء 15 و 16 ارائه شد. از نتایجی که در تحقیق به آن دست یافتیم این بود که مجمع البیان بیشتر از کشاف به بحث های لغوی و ریشه شناسی کلمه و نقل شواهد از اشعار و کلام عرب پرداخته است و هم چنین نه مجمع البیان و نه کشاف وارد بحث های نظری علم مفردات نمی شوند مگر به صورت بسیار مختصر. در مورد مطابقت معنا با سیاق هم با گرفتن آمار دیدیم که تقریبا با تعداد دفعات مشابه معانی موافق سیاق آورده اند.

بدون شک هر کس بخواهد به تفسیر قرآن بپردازد و به مقصود واقعی خدای متعال از آیات دست یابد، نیازمند آن است که قواعد و اصولی را در نظر بگیرد و شیو? تفسیری خود را بر آن استوار نماید، این قواعد که به قواعد تفسیر معروف می‌باشند عبارت است از مجموعه‌ای از ضوابط و قوانین کلی‌ برخاسته از مبانی عقلی، عقلایی و نقلی که وسیله استنباط معانی قرآن قرار می‌گیرند و رعایت آنها، مفسر را از دام گرفتار شدن به تفسیر به رأی رهایی بخشیده و از خطا و اشتباهات وی می‌کاهد. یکی از تفاسیری که آیات قرآن را تا حدودی بر اساس قواعد تفسیری تبیین و تفسیر کرده است، تفسیر کشاف اثر محمود بن عمر زمخشری است. در این نوشتار، تفسیر مذکور از جهت رعایت شش قاعد? اساسی در تفسیر یعنی قاعده توجه به قرائت صحیح، قاعده توجه به مفردات و تبیین آنها در تفسیر، قاعده توجه به ادبیات عرب، قاعده در نظر گرفتن قرائن، قاعده مبنا بودن علم و علمی و قاعده در نظر گرفتن انواع دلالت‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. یکی از قواعدی که زمخشری بر اساس آن به تفسیر قرآن پرداخته است، قاعد? توجه به قرائات قرآن است. در تفسیر کشاف، با اینکه متن آیات بر اساس قرائت حفص از عاصم آمده است، اما زمخشری در تفسیر آیات قرائت‌های دیگر حتی قرائت‌های شاذ و قرائت‌های غیر موثر در معنا را نیز بیان می‌کند و در بعضی موارد قرائتی را بر قرائت دیگر ترجیح داده است. همچنین وی در بیان معانی مفردات قرآن معمولاً به آیات، روایات، اشعار و جمله‌های معروف عرب و اقوال برخی از صحابه و تابعین استناد کرده و گاهی نیز معنایی را با اجتهاد شخصی و بدون ذکر مستند بیان می‌کند. همچنین پرداختن به مباحث ادبی و بلاغی از ویژگی‌های بارز تفسیر کشاف می‌باشد به گونه‌‌ای که می‌توان این تفسیر را یک شاهکار ادبی به حساب آورد. توجه و بهره گیری از قرائن مختلف که مفسر را در فهم صحیح آیات کمک می‌کند مانند توجه به فرهنگ عصر نزول، آیات دیگر قرآن، روایات و.. در تفسیر کشاف نیز جلوه‌ آشکاری دارد، در ضمن باید گفت با اینکه مستندات تفسیر زمخشری در مواردی علم و علمی می‌باشد، اما وی در تفسیر بسیاری از آیات به این قاعده پایبند نمانده، و در بسیاری از موارد به امور ضعیف و تحقیق نشده استناد کرده است. همچنین زمخشری گرچه نامی از انواع دلالت‌ها در تفسیرش به میان نیاورده است ولی در مواردی به برخی نکات که با دلالت‌های غیر مطابقی از آیات استفاده می‌شده، اشاره کرده است.

زمخشری از دانشمندان برجسته ایرانی اسلامی در قرن پنجم و ششم هجری است. تسلط و چیرگی او بر نحو، بلاغت و شعر عربی، تفسیر وی را یکی از کم نظیرترین تفسیر های ادبی و خود او را در زمره نام آورترین مفسران ادیب قرار داده است. هرچند از او آثار ادبی ارزشمند دیگری نیز برجای مانده است. طبرسی نیز مفسر بزرگ وفقیه قرن ششم هجری و از معاصران زمخشری به شمار می رود و چنان که از آثارش به ویژه تفسیر مجمع البیان پیداست در فنون مختلف ادبی چون لغت، معانی وبیان و نحو چیره دست است. بنابراین می توان تفسیر مجمع البیان را نیز در ردیف تفاسیر ادبی قرار داد. مباحث واژگانی در دو تفسیر یاد شده نمود ویژه ای دارد که مهمترین این مباحث عبارتند از: بیان مترادف و تفاوت های معنایی آن، انتقال معنایی واژگان، مفرد و جمع، چند معنایی، واژگان دخیل، تخصیص معنایی واژگان، بیان ریشه و گسترش معنایی واژگان روش کار دو تفسیر را در حوزه واژه شناسی بررسی می کند.

در بسیاری از آیات قرآن کریم اهل کتاب مخاطب قرار گرفته اند یا از عقاید و رسوم آنان سخن به میان آمده است. اما به نظر می رسد مفسران به سبب نداشتن آگاهی دقیق و شناخت همه جانبه درباره عقاید و رسوم آنان،‌ در مواردی به گونه ای سخن گفته اند که با واقعیت فاصله بسیار دارد. مثلا خداوند متعال در آیه «صبغه اله و من احسن من اله صبغه» به «آیین تعمید» اشاره کرده است. از میان مفسرانی که به این معنا پی برده اند، برخی چون فراء و طوسی از «تعمید کودکان» و بعضی چون زمخشری، میبدی، نظام نیشابوری، بیضاوی و نسفی از «تعمید کودکان نصاری در آبی زرد رنگ» سخن گفته اند، در حالی که تعمید اهل کتاب نه منحصر به کودکان است و نه آب تعمید رنگ خاصی دارد. نگارندگان در این مقاله با بررسی و نقد آرای مفسران در تفسیر «صبغه» (به عنوان نمونه) نشان می دهند که مفسرانی چون زمخشری احتمالا با مشاهده رفتار مسیحیان یک منطقه خاص از «تعمید کودکان در آبی زردرنگ» سخن گفته و آن رسم را به همه مسیحیان نسبت داده اند و آن گاه مفسران بعدی همان سخن را تکرار کرده اند. بنابراین، می توان گفت آگاهی های دینی این مفسران محققانه، علمی و روشمند نیست و برای تدارک این کاستی باید آگاهی دقیق، علمی و مستند از عقاید و آیین های اهل کتاب را به «مبادی تفسیر» افزود.

 تشبیه یعنی مانند کردن و در لغت برابر و مترادف «تمثیل» است. در تعریف تشبیه می توان گفت تصویری است که از مانند کردن اشیای مختلف با یکدیگر به کمک نیروی خیال پدید می آید. از اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه، «تشبیه تمثیل» است. تشبیه تمثیل و مرکب گاهی همسو انگاشته شده است. تشبیه ممکن است به جهتی تمثیل نامیده شود و در جای دیگر آن را مرکب خوانند، ازجمله آیه 17 ازسوره بقره که ازنگاه زمخشری این گونه توصیف شده است.از نکته های لطیف در تشبیه، « تشبیه بر اسلوب استعاره» است که آیه 19 از سوره بقره، مثال آن است: «أو کصیب من السما فیه ظلمات و رعد و برق یجعلون اصابعهم فی آذانهم». بدین صورت که «مشبه» در این تشبیه تمثیل، ذکر نشده است. نظیر این سبک در ساختار لفظی تشبیه آیه 18 سوره بقره است: «صم بکم عمی» که مشبه در کلام نیست اما به منزله مذکور است.