جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، کتابی است چهارجلدی که با زبان عربی به شرح زیارت جامعهٔ کبیره می‌پردازد. این مجموعه اثر احمد بن‌ زین‌الدین احسایی است و انتشارات مؤسسة الإحقاقی نشر آن را به عهده داشته است. چهار انتشارات چاپخانهٔ س‍ع‍ادت‌ (ایران)، دار المفید‏‫ (لبنان)، مؤسسة البلاغ‫ (لبنان) و مکتبة العذراء (کویت) نیز این کتاب را در گونه‌های مختلف منتشر کرده‌اند. مؤلف نخست فرازهای این زیارت را ذکر و معانی آن را بیان کرده است، سپس با نگاهی عرفانی و فلسفی، به شرح آن پرداخته است. وی در تفسیر زیارت، از احادیث اهل‏‌بیت (ع) و آراء علما و مفسران شیعه بهره می‌‏گیرد و در پایان هر فقره، نظر خود را بیان می‌کند. این کتاب در نوبت‌ها و گونه‌های متعدد تک‌جلدی (چاپخانهٔ سعادت)، دوجلدی (مؤسسة البلاغ)، چهارجلدی (دارالمفید) و پنج‌جلدی (مکتبة العذراء) به چاپ رسیده است. / درباره مولف: احمد بن‌ زین‌الدین احسایی معروف به «شیخ اوحد احسائی» (متولد ۱۱۶۶ ق، احساء و متوفای ۱۲۴۲ ق، مدینه)، تحصیلات خود را نزد اساتیدی همچون حضرات آیات: محمد باقر وحید بهبهانی، سید علی طباطبایی، مهدی شهرستانی، سید مهدی بحرالعلوم و جعفر کاشف‌ الغطاء پیگیری کرد. پیروان مکتب شیخیه او را بنیانگذار این مکتب می‌دانند. وی به تألیف آثار فراوان با موضوعات دینی و اعتقادی مبادرت داشت. «العصمة و الرجعة»، «مختصر الرسالة الحیدریة فی فقه الصلوات الیومیة»، «تلویح الإشارة فی تلخیص شرح الزیارة»، «جوامع‌الکلم»، «حیاةالنفس فی حظیرة القدس»، «شرح العرشیه»، «شرح المشاعر»، «الفوائد»، «الرسالة الخطابیة فی جواب بعض العارفین»، «الفائدة فی الوجودات الثلاثة» و «الفائدة فی کیفیة تنعم أهل الجنة و تألم أهل النار» برخی از آثار او است.

شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، کتابی است چهارجلدی که با زبان عربی به شرح زیارت جامعهٔ کبیره می‌پردازد. این مجموعه اثر احمد بن‌ زین‌الدین احسایی است و انتشارات مؤسسة الإحقاقی نشر آن را به عهده داشته است. چهار انتشارات چاپخانهٔ س‍ع‍ادت‌ (ایران)، دار المفید‏‫ (لبنان)، مؤسسة البلاغ‫ (لبنان) و مکتبة العذراء (کویت) نیز این کتاب را در گونه‌های مختلف منتشر کرده‌اند. مؤلف نخست فرازهای این زیارت را ذکر و معانی آن را بیان کرده است، سپس با نگاهی عرفانی و فلسفی، به شرح آن پرداخته است. وی در تفسیر زیارت، از احادیث اهل‏‌بیت (ع) و آراء علما و مفسران شیعه بهره می‌‏گیرد و در پایان هر فقره، نظر خود را بیان می‌کند. این کتاب در نوبت‌ها و گونه‌های متعدد تک‌جلدی (چاپخانهٔ سعادت)، دوجلدی (مؤسسة البلاغ)، چهارجلدی (دارالمفید) و پنج‌جلدی (مکتبة العذراء) به چاپ رسیده است. / درباره مولف: احمد بن‌ زین‌الدین احسایی معروف به «شیخ اوحد احسائی» (متولد ۱۱۶۶ ق، احساء و متوفای ۱۲۴۲ ق، مدینه)، تحصیلات خود را نزد اساتیدی همچون حضرات آیات: محمد باقر وحید بهبهانی، سید علی طباطبایی، مهدی شهرستانی، سید مهدی بحرالعلوم و جعفر کاشف‌ الغطاء پیگیری کرد. پیروان مکتب شیخیه او را بنیانگذار این مکتب می‌دانند. وی به تألیف آثار فراوان با موضوعات دینی و اعتقادی مبادرت داشت. «العصمة و الرجعة»، «مختصر الرسالة الحیدریة فی فقه الصلوات الیومیة»، «تلویح الإشارة فی تلخیص شرح الزیارة»، «جوامع‌الکلم»، «حیاةالنفس فی حظیرة القدس»، «شرح العرشیه»، «شرح المشاعر»، «الفوائد»، «الرسالة الخطابیة فی جواب بعض العارفین»، «الفائدة فی الوجودات الثلاثة» و «الفائدة فی کیفیة تنعم أهل الجنة و تألم أهل النار» برخی از آثار او است.

برای او(میرزامهدی) مجموعه احادیث امامیه، آنچه در دست است همه بر اساس یک مبنا صادر شده و مجموعه ای هماهنگ را می سازند. مبنایش این بود که محتوا و مضمون احادیث صحت صدور را تأیید می کند. او البته در عین حال خارج از احادیث یک منبع دیگر هم مطرح می کرد و آن اینکه با تذکر نور عقل و با وجدان انوار عقل و علم می شود صحت تعالیم برگرفته از احادیث را که خود او ارائه و صورتبندی می کرد معاینه دریافت. به دیگر سخن، از دیدگاه او این خود امام (و نه احادیث امام) است که حجت است (حتی در عصر غیبت) و به راهنمایی او می شود به نور عقل رهنمون شد. احادیث تنها طریقیت دارد برای راهنمایی به تعالیمی که باید در جای دیگر وجدانی آدمیان شود و با نور عقل و علم تعلیم و وجدانی شود. این راه البته با راهنمایی مستقیم امام امکانپذیر است.

شیخ اَحْمَد بْن زَیْنُ الدّین بْن اِبْراهیم (رجب ۱۱۶۶-ذیقعده ۱۲۴۱ق معادل مه ۱۷۵۳-ژوئن ۱۸۲۶) معروف به احمد احسائی عالم، حکیم و فقیه معروف امامی که جماعت شیخیه به او منسوبند و اساس تعالیم خود را از او گرفته‎‎اند. مشرب و وقایع زندگی احسائی، دامنۀ تأثیر او را به پس از حیاتش رسانده و تحولاتی را در تاریخ امامیه به بار آورده است. عقاید احسایی: الف) وصف کلی: وصف کلی اندیشه احسایی را می‌توان در این خلاصه کرد که وی علوم و حقایق را به تمامی نزد پیامبران و امامان می‌داند و از دیدگاه او حکمت - که علم به حقایق اشیاء است- با باطن شریعت و نیز با ظاهر آن از هر جهت سازگاری دارد. او معتقد است که عقل آنگاه می‌تواند به ادراک امور نایل شود که از انوار اهل بیت روشنی گیرد و این شرط در شناختهای نظری و عملی یکسان وجود دارد. درست است که تعقل در اصول و معارف واجب است، اما از آنجا که حقیقت با اهل بیت همراهی دارد، صدق احکام عقل در گرو نوری است که از ایشان می‌گیرد. وی از یکسو موضع اهل ظاهر را در اکتفا به ظاهر شریعت نمی‌پذیرد و از سوی دیگر پرداختن به باطن شریعت و از پایبندی به ظاهر آن بازماندن را مردود می‌شمارد. در آثار وی معارضه‌هایی سخت با ابن عربی آمده است. و به ملاصدرا و فیض کاشانی ایراد می‌گیرد. احسایی می‌گوید تمسکش به اهل بیت در دریافت حقایق سبب شده است که در برخی مسائل با بسیاری از آراء حکما مبانی فلسفی را تا آنجا پذیرفته است که از دید او با باطن تعالیم شریعت در تعارض نباشد. / ب) معاد و اطوار جسم: معروف‌ترین نظریه احسایی در باب کیفیت معاد جسمانی است. او ظاهر شریعت را که می‌گوید معاد جسمانی با همین کالبد طبیعی است، نمی‌پذیرد و آن را ناساگار با تغییر و تباهی در کالبد ظاهری می‌داند. راه حلی که احسایی ارائه می‌دهد، جداسازی جسم و جسد است. بر این اساس می‌گوید آدمی دو جسم و دو جسد دارد. جسد اول کالبد ظاهری ماست که از عناصر زمانی تشکیل شده است. این جسد در قبر زوال می‌یابد. جسد دوم جسد هورقلیایی است که مثل جسد اول فناپذیر نیست و در قیامت برانگیخته می‌شود. این جسد مرکب از عناصر مثالی و لطیف زمین هورقلیا است که عناصری برتر از عناصر دنیاست. جسد دوم پیش از مرگ در باطن جسد اول نهفته است و پس از زوال آن در خاک، خلوص یافته و در قبر برجا می‌ماند، اما به سبب لطافتش قابل رؤیت نیست. مرگ آدمی مفارقت از این دو جسد است. جسم اول حامل روح در عالم برزخ است و مفارقت روح از دو جسد با جسم اول صورت می‌گیرد. جسم اول جسمی لطیف و اثیری که صورت دهنده آثار و قوای روح در حیات برزخی انسان است. جسم دوم جسم اصلی و حقیقی انسان است و در همه این نشآت هویت شخص را ثابت می‌دارد. این جسم مرکب از هیولا و مثال و حامل طبیعت مجرد و نفس و عقل است و انسان حقیقی هموست. احسایی در جایی ازاین جسم به «‌نفس‌» نیز تعبیر کرده است. با دمیدن نفخه نخست جسم اول از روح جدا می‌گردد و از میان می‌رود و آنچه پس از نفخه دوم، حشر می‌یابد، جسم دوم به همراه جسد دوم است. سیری که احسایی برای جسم آدمی وصف می‌کند، سیری است دو سویه: جسم حقیقی همچنانکه در هبوط از عالم غیب به دنیا ناگزیر به شائبه جسم اول و جسد اول آمیخته شده است، باز در سفر اخروی خویش از آن دو عاری می‌گردد. احسایی شبهه انکار معاد جسمانی را در نظریه خود، بدین گونه پاسخ می‌دهد که مقصود از جسم دوم که معاد خواهد داشت، در واقع همین پیکر محسوس است، اما با ساختی خلوص یافته که بر خلاف جسد دنیوی تباهی در آن راه ندارد. او حکم تباهی کالبد در قبر دربارۀ پیامبر(ص) و امامان(ع) را نیز صادق می‌داند. اما این کالبد از جسم اصلی ایشان که در غایت لطافت است، جداست و امری است عارضی که دیدار و استفادۀ خلق را از ایشان امکان پذیر ساخته است. پس اگر در احادیث از بقای اجساد امامان(ع) در قبر سخن رفته است، مقصود جسدی است بدون صورت عنصری، یعنی همان جسد هورقلیایی که این جسد تنها برای امامان دیگر قابل مشاهده است. قول به جسد هورقلیایی که در تفکر احسایی تبیین کننده معاد جسمانی است، در نظام اعتقادی شیخیه مبنای تبیین مسأله معراج پیامبر(ع) و غیبت امام زمان(ع) نیز قرار گرفته است./ ج) امام در آفرینش: احسایی در آثار خود سهم شایانی به مباحث امامت داده است که نمونه آن را در شرح مبسوطی که بر زیارت جامعه کبیره نوشته است، می‌توان دید. شاخص اندیشه وی در این زمینه، توجه خاصی است که به جنبه‌های تکوینی مقامِ امام نشان می‌دهد. از جمله در بازگوکردن این عقیده که پیامبر و امامان برترین مخلوقات خداوند و واسطه فیض ویند، آنان را علل اربعه کائنات -یعنی علت‌های فاعلی، مادی، صوری و غایی - معرفی می‌کند. در فلسفه ارسطویی و حکمت اسلامی، هر یک از این اقسام چهارگانه گویایی جنبه‌ای از نیازمندی پدیده به علت است. احسایی به استناد مضامین حدیثی، کمال هر یک از چهار جنبه علیت را در وجود پیامبر و امامان نشان می‌دهد و نتیجه می‌گیرد که علل اربعه کائنات، ایشانند. د) وجود و ماهیت: احسایی در باب اصالت وجود و ماهیت قول خاصی دارد. او هر دو را اصیل می‌داند. هر یک از وجود و ماهیت بعدی واقعی از شیء را تشکیل می‌دهند. هستی یافتن شیء، یک جنبه‌اش فعل خداست که همان وجود است و جنبه دیگرش انفعال خود فعل یعنی ماهیت شیء، بنابراین هر ممکنی به معنی حقیقی زوجی ترکیبی است. او دیدگاهی انسان‌شناسانه در این باره دارد. از دوگانه اطاعت و معصیت در سرشت انسانی، به این نتیجه می‌رسد که نمی‌توان هر دو را به یک امر منتسب کرد. نحوه ترکیب وجود و ماهیت را می‌توان از راه شناخت گرایش ترکیبی انسان و فعل اختیاری او دریافت. این ترکیب به گونه‌ای است که که هیچ یک از دو جزء آثار خود را از دست نمی‌دهند. چنانچه اصالت دو جنبه گرایش انسان مانع آن نیست که فعل را به کل مجموعه نسبت دهیم، اصیل دانستن وجود و ماهیت به وحدت شی لطمه‌ای نمی‌زند. در این صورت وجود و ماهیت دو اعتبار برای شی واحدند. با این همه ماهیت جدای از وجود عدمی است. جعل شیء ابتداً به وجود تعلق می‌گیرد، اما وجود در تحقق و ظهور خویش محتاج ماهیت است. احسایی می‌گوید خدا نیازی به ماهیت ندارد؛ زیرا سنخیتی میان او و مخلوقاتش نیست. چه اگر وجود او از سنخ وجود آنها دانسته شود، ترکب در آن راه خواهد داشت. از این رو وحدت وجود نفی می‌شود. احسایی در مواضع گوناگون بر ابطال هرگونه‌اندیشه متمایل به وحدت وجود اصرار ورزیده، و آن را منافی توحید شمرده است. ه) زندگی امام مهدی در عالم هورقلیا: احسائی همانند دیگر عالمان شیعه، وجود و ظهور امام زمان را از اصول مسلم و ضروری دین می‌داند؛ اما بر خلاف آنان، معتقد است كه زندگی و بقای امام نه در این جهان، بلكه در عالم هورقلیا تحقق دارد. آثار: احسایی آثار فراوانی در زمینه‌های گوناگون دارد. فهرست تفصیلی آنها را در دو کتاب شناسی مستقل می‌توان دید. ۱. فهرست تصانیف تالیف ریاض طاهر ۲. فصلی از فهرست کتب مشایخ عظام تالیف ابوالقاسم ابراهیمی که دقت و تفصیل بیشتری دارد. بخش زیادی از نوشته‌های احسایی را رسائلی تشکیل می‌دهد که وی در پاسخ استفتائات و سوالهایی که در موضوعات مختلف بدو می‌رسیده، نگاشته است و برخی از آنها اهمیت و عنوان مستقل یافته‌اند. شمار رسائلی که از وی به جا مانده است به بیش از ۱۰۰ می‌رسد و بیشتر آنها را در مجموعه‌های چاپی و خطی که در شمار آثار او می‌آید می‌توان یافت. / شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، بزرگترین و معروف‌ترین اثر احسایی است./ جوامع الکلم، مجموعه‌ای از ۹۲ رساله که بیشتر آنها در پاسخ نامه هاست. بیشتر رساله‌های احسایی که نسخه‌های فروانی از آنها در مجموعه‌های خطی کتابخانه‌ها پراکنده است، در این کتاب یافت می‌شود. جلد دوم این کتاب همچنین مشتمل بر ۱۲ قصیده بلند از احسایی در رثای امام حسین(ع) است./ حیاة النفس فی حظیرة القدس، کتابی مختصر در اصول عقاید که هم در جوامع الکلم و هم جداگانه چاپ شده است. از این کتاب دو ترجمه فارسی توسط سید کاظم رشتی و شیخ محمدحسین عظیم آبادی حاری منتشر شده است./ شرح العرشیة شرحی بر العرشیة صدرالدین شیرازی./ شرح المشاعر، شرحی بر المشاعر صدرالدین شیرازی/ العصمة و الرجعة در پاسخ محمدعلی میرزا دولتشاه در دو موضوع عصمت و رجعت نگارش شده است./ الفوائد شامل ۱۲ فائده در مباحث عام وجود، آفرینش الهی و افعال انسان. احسایی خود بر این کتاب شرح نوشته و چس از آن ۷ فائده دیگر را با شرح بدان افزوده است./ مجموعة الرسائل شامل ۳۳ رساله از رسائل مشهورتر او در پاسخ اشخاص/ مجموعة الرسائل در علوم قرانی. بیشتر رساله‌های این کجموعه چاپ شده، تالیف حاج محمدکریم خان کرمانی است و دو اثر از احسایی را در بردارد با عنوان رسالة فی رسم الفاظ القرآن الشریف و رسالة فی بعض اسرار التجوید./ مختصر الرسالة الحیدریه فی فقه الصلوات الیومیه./ أفضليّة بعض الأئمّة على بعض‏./ از احسایی دست نوشته‌های زیادی در کتابخانه سعادت کرمان نگهداری میشود که مجموعه هایی از آنها با عناوین کشکول و رسائل در خور ذکرند و بخشهایی از آنها هنوز به چاپ نرسیده است.

مؤسس فرقه‌ی ضاله‌ی شیخیه « شیخ احمد بن زین‌الدین احسایی » است. وی در سال 1166 هجری قمری در خانواده‏ای سنی مذهب در روستای احسا یکی از مراکز قدیمی شیعه در نزدیکی کشور بحرین متولد شد. پدر و اجداد او بادیه نشین بوده و چندان معروف نبودند. او در‌20سالگی مقدمات علوم دینی را به اتمام رسانده و به طرز مشکوکی پیرو مذهب تشیع گردید و در شیعه‌گری بسیار متعصب شد.

مکتب شیخیه ( کشفیه - پایین سری ) در اوایل قرن 13 ه.ق به وسیله احمد بن زین الدین معروف به « شیخ احمد احسایی » (1166-1241 ق) پدید آمد. مکتبی که نه تنها خود دستخوش تحولات زیاد گردید، بلکه باعث به وجود آمدن تحولات بسیار دینی و اجتماعی و حتی نظامی در کشور ایران شد و بذر بابیت و بهائیت پاشیده گردید.

سید کاظم رشتی از علمای بزرگ شیخیه و شاگرد و مفسر آراء شیخ احمد احسایی مؤسس طریقۀ شیخیه است. او پس از احسایی کرسی تدریس را به دست گرفت و دومین رهبر مکتب شیخیه بود. پس از وی چند تن شاگردان و پیروانش ادعای نیابت کردند از جمله حاج محمد کریم خان و ملاحسن میرزای گوهر و نیز محمدعلی باب مؤسس بابیه اشاره کرد. سید کاظم رشتی بر مبانی اعتقادات شیخیه چیزی نیفزود، بلکه به عنوان شارح و مفسر، از اقوال شیخ احمد احسایی دفاع میکرد و در بسط تعالیم او جزئیات تازه ای به میان آورد. وی بیش از احسایی، مفاهیم عرفانی و باطنی را در توضیح عوالم و اطوار وجود به کار گفت و آنها را با بحث از مقامات انبیا و امامان درآمیخت. نمونه ای از پرداختن او به جزئیات دور از ذهن و تعبیرها و نامهای غریب، در وصف او از شهر علم مشهود است. در باب معاد که از آراء پرمناقشه احسایی بود، کوشید تا رأی خاص او را در پرتو اعتقاد به جسمانی بودن معاد، تأویل و تفسیر کند. رشتی به پیروی از عقیده خاص استادش، جایگاهی از سببیت و قیومیت را به پیامبر نسبت میدهد. و اهل بیت علیهم السلام را وارثان شئون آن حضرت در اکوان و اعیان و همه قوای ظاهر و باطن در مراتب مختلف تکوین به شمار می آورد. از دیدگاه او، در انتقال این ولایت تفاوتی میان تشریع و تکوین نیست، همچنانکه صاحب این مقام از ید مبسوطی در تخصیص نعمتها و تقدیر امور خلایق برخوردار است. اعتقاد به ضرورت حضور ناطقی در هر عصر که نخستین بار شیخ احمد احسایی به آن اشاره هایی کرده بود، در آثار سید کاظم رشتی صراحت بیشتری می یابد. وی مراتبی از برگزیدگان خداوند را، با تعابیری مناسب اندیشه تصوف، برمیشمارد که طبقه ای از ایشان در دوران غیبت امام، حامل علوم و اسرار او و نیز واسطه فیض میان او و سایر مردم اند. در شرح القصیده او، بر اساس روایتی درباره ظهور سرآمدی در رأس هر سده، شیخ احسایی با تأویل اسم احمد، به تلویح، صاحب ریاست سده سیزدهم و مبین احکام ظاهری و باطنی معرفی شده است. تأکید بر حضور نایب خاص در عصر غیبت امام عصر، واکنش برخی علما را برانگیخت و او را به نوعی انحراف از اصول تشیع متهم کردند. پافشاری سید کاظم بر نزدیک بودن ظهور موعود و اینکه او شاید از همین رو جانشینی برای خود برنگزیده بود. زمینه را برای ادعای بابیت سید علی محمد شیرازی معروف به باب هموار ساخت و نخستین گروندگان به او همین گروه از شیخیه بودند. بابیان و سپس بهائیان میپنداشتند که خود سید کاظم در نوشته ها و گفته هایش به ظهور باب و بهاء الله اشاره کرده است.