جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرد مؤمنی که با اکسیر دین و درد و دانایی، کام خویش را نواخته و جان خویش را پرداخته، دائماً دلهره آن دارد که مبادا حیات خویش را به گونه‌ای سامان بخشد که از برکات و خیرات دین محروم گردد، از این‌رو مایل است که قلمرو و محدوده راهبری‌های دین را بشناسد تا متناسب با آن قلمروها، از دین انتظار داشته باشد و هماهنگ با آن هدایت‌ها به حیات جمعی و فردی خویش نظام بخشد. (مقدمه) ـ این اثر که درصدد است تا به قلمرو‌شناسی دین بپردازد، شامل یک مقدمه طولانی و سه فصل می‌باشد که در اینجا به تلخيص مقدمه و فصل اول آن توجه بیشتری می‌شود. مقدمه ـ که به قلم محمدرضا اسدی نگاشته شده ـ به مباحثی درباره رابطه انسان و دین و قلمرو‌شناسی دین پرداخته است. به اعتقاد نویسنده، انسان آنگاه که دینی را بر می‌گزیند. این مسائل در آن مدخليت دارد: ١. این انتخاب علاوه بر جنبه‌های فطری جنبه‌های عقلانی نیز دارد. ۲. متناسب با شناخت انسان از خدا، عالم، دیگر انسان‌ها، جامعه و دین منتخب نیز کامل‌تر می‌باشد. دین منتخب به میزانی که برای هدایت و کمال‌یابی آدمیان منشأ اثر است، ارزش و اعتبار دارد. نویسنده مقاله است که سر‌سپردگی و اطاعتی که فرد دین‌دار در ارتباط با یک دین دارد، سر‌سپردگی و اطاعتی فعالانه و و عزیزانه است، و نه منفعلانه و ذلیلانه. نويسنده بر آن است که تنها از طريق تفکر و تأمل نیست که با دین و دیگر موضوعات غیر دینی ارتباط می‌یابند، بلکه با مجموعه دارائی‌های وجودی‌شان، بر دین و غیر‌دین نظر کرده و با دین ارتباط و نسبت برقرار می‌کنند ولی آنچه بیش از همه در این ارتباط سهم و و نقش بزرگ‌تری دارد، قوه عاقله می‌باشد و دیگر عناصر به تقویت و تکمیل آن می‌پردازد. به اعتقاد نویسنده اگر دین‌شناسی دو متفکر در یک زمان و مکان تفاوت دارد، تنها به جهت تعداد اطلاعات یا کاهش و فزونی هوش و مسائلی از این دست نمی‌باشد، بلکه این تفاوت به اختلاف دارائی‌ها و ناداری‌های آنان باز می‌گردد. نویسنده در باب دین‌شناسی و قلمرو‌شناسی دین معتقد است که هرچند در برخی علوم تنها امر دخیل در تعيين، فاعل‌شناسایی می‌باشد ولی در این عرصه خود دین نیز دخیل است و موضوعیت تام دارد. در باره قلمرو‌شناسی هدایت دین و شناخت هدف یا اهداف دین می‌توان چهار رویکرد اصلی داشت. 1. رویکرد برون‌دینی: در این رویکرد قلمرو و اهداف دین بر مبنای انتظارات آدمی از دین تعیین و تحدید می‌شود. ۲. رویکرد درون‌دینی: که معتقد است بایست برای شناسایی قلمرو دین و اهداف آن به خود دین مراجعه کرد و از دین خواست تا بگوید تا اهدافش چیست؟ البته دو دیدگاه دیگر نیز ضمیمه این تقسیم‌بندی است. ٣. تشخیص کلیات هدف و قلمرو دین بر عهده عقل و تفصيل جزئیات برعهده دین باشد. 4. قلمرو‌شناسی دین تنها از طريق معرفت‌های درجه دوم حاصل می‌آید. نویسنده در ادامه به نحو مشروح به توضیح و نقد این چهار می‌پردازد و نسبت قلمرو‌شناسی دین با دانش‌هایی چون کلام، فلسفه فلسفه علم دین را جست‌و‌جو می‌کند.

در مقاله پیش رو با روش استنباطی و اجتهادی تلاش شده است با تحلیل منظومه فکری علامه جعفری در حوزه فلسفه های مضاف، به ویژه فلسفه علم، به برداشتی از ماهیت فلسفه مضاف از دید وی دست یافته شود. یافته های مقاله را می توان به این صورت خلاصه کرد: الف) برخی از مؤلفه های تشکیل دهنده فلسفه مضاف رتوس ثمانیه علوم است که در آثار پیشینیان وجود دارد؛ ب) بن مایه های فلسفه مضاف در اندیشه حکیمان و متافیزیکی علوم را به جهت پایداری علم و با هدف عالی حیات انسانی بیان می کند.

علامه جعفری و ویتگنشتاین متقدم دو فیلسوفی هستند که صورت‌بندی آن‌ها از بحث اراده‌ی آزاد، ارتباط تنگاتنگی با اصل علیت دارد. می‌توان قرابت و هم‌گرایی دیدگاه این دو فیلسوف را در چنین مباحثی ارزیابی کرد: تفکیک میان اراده و جهان، وجودنداشتن شبکه‌ی علی میان اراده و کنش انسان، نقش محوری منِ مابعدالطبیعی و سوژه‌ی متافیزیکی در اراده‌ی انسان و تسری اصل علیت به‌مثابه پیش‌فرض ذهنی انسان در سنجش وقایع. وانگهی، می‌توان درباب تفاوت‌های نگرش این دو فیلسوف نیز سخن گفت. به‌این‌صورت که علامه جعفری به دوگانگی میان من متافیزیکی و اراده قائل است؛به‌نحوی که من بر اراده و جهان تأثیر علی (غیر از فیزیک کلاسیک) می‌نهد. اما در فلسفه‌ی ویتگنشتاین، اراده‌ی متافیزیکی با سوژه‌ی متافیزیکی این‌همان است و ازآنجاکه در مرز عالم قرار دارد، پیوندی با جهان نخواهد داشت. نوآوری این مقاله در تحلیل تطبیقی اراده‌ی آزاد از دریچه‌ی اصل علیت است که به هم‌گرایی آرای دو فیلسوف در بسترهای بینشی متنوع اشاره می‌کند.

آشنايي‌ اينجانب‌ با علاّمه‌ي‌ بزرگوار، متفّكر گرانقدر اسلامي‌، آية‌اللّه‌ حاج‌ شيخ‌ محمّدتقي‌ جعفري‌ تبريزي‌، به‌ چهل‌ سال‌ از اين‌ پيش‌ مي‌رسد، از سفر ايشان‌ به‌ مشهد مقدّس‌ و سپس‌ حضور در درس‌ خارج‌ آية‌اللّه‌ العظمي‌، حاج‌ سيّد محمّد هادي‌ ميلاني‌- رحمة‌اللّه‌ عليه‌- در مسجد گوهز شاد (كه‌ پس‌ از سالها در عراق‌، در مشهد نيز در درس‌ ياد شده‌ حاضر مي‌شدند، و از سوي‌ آية‌اللّه‌ العظمي‌ ميلاني‌، مورد احترامي‌ شايان‌ بودند.)

اين پژوهش، به بررسي نظرية تربيت عقلاني از منظر علامه جعفري و کانت، در زمينه‌هاي اهداف و اصول تربيت عقلاني براي بهره‌گيري در تعليم و تربيت مي‌پردازد. علامه جعفري، در مقام متفکري مسلمان، تربيت عقلاني را پرورش قوه تفکر انسان براي انتقال، از حيات معمول به حيات معقول مي‌داند. تربيت عقلاني نيز داراي يک نوع اهداف و اصولي است که داراي يک هدف نهايي و چندين هدف واسطه‌اي است. هدف نهايي تربيت عقلاني، رساندن انسان به مقام عبوديت و بندگي خدا و اهداف واسطه‌اي آن شامل خودسازي و غلبه عقل بر هواي نفس و تبديل احساسات خام، به احساسات تصعيد ‌شده است. اصول تربيت عقلاني، عبارتند از: اصل تعقل برين، اصل توازن عقل و احساس، اصل استمرار و يادگيري و اصل طهارت قلب. در مقابل، کانت معتقد است: انسان به دليل خصيصه خودبنيادي عقل، بايد خود را نه‌تنها در حوزه عقل نظري، بلکه در حوزه عقل عملي نيز متعلق به عالم معقول بداند. اهداف تربيت عقلاني وي، به کمال‌رساندن همه قواي انسان، پيشرفت مداوم آدمي و کمال انساني، تبديل انسان طبيعي به انسان اخلاقي و هدايت آدمي به‌سوي آزادي راستين است. از نظر وي اصول تربيت عقلاني، رعايت اصول آزادي، انضباط، فعاليت، هماهنگي، تجربه و آينده‌نگري مي‌باشد. بررسي تفاوت‌هاي اين دو نظام تربيت عقلاني و تحليل لوازم معرفتي و تربيتي هريک بر نوع تعليم و تربيت انسان، از اهداف اين نوشتار است.

نیاز بشر به سبک درست زندگی، انگیزه­ و ضرورتی برای تبیین مؤلفه­های شناختی آن است. هدف از این پژوهش، پرسش از چیستی و نقش انواع شناخت در نظریه «حیات معقول» علامه جعفری با بررسی توصیفی- تحلیلی آثار مکتوب ایشان است. «حیات معقول» در برابر «حیات طبیعی محض»، نوعی زندگی مبتنی بر تعقل با محوریت عقل عملی و نفی راسیونالیسم غربی است که طیف وسیعی از شناخت­های وحیانی، عرفانی، حکمی و علمی را در بر می­گیرد. این دریافت­ها به شکل حضوری یا حصولی و از راه­هایی چون آموزش، تقلید یا تعبد به دست می­آیند. معارف یادشده، علاوه بر ارزش ذاتی، واجد هویتی ابزاری برای پرورش استعدادها و هدایت اختیاری انسان‎اند که پیامد آن ورود به هدف اعلای زندگی یعنی شرکت در آهنگ کلی هستی و به تعبیر دیگر عبادت خداوند خواهد بود. نتیجه اینکه حیات معقول وابسته به مجموعه­ای کامل از شناخت­های الهی و بشری با درجات ارزشی متفاوت است، مشروط بر اینکه با کمک سازوکارهای عقلی و وحیانی از آسیب­های معرفتی و عملی در امان بماند.

علامه محمدتقی جعفری (رضوان الله تعالی علیه) از جمله عالمان زمان‎شناس است که در کشاکش مناقشات نیروهای مذهبی و غیرمذهبی درباره بافت آزادی در بین انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی به تأملات فلسفی مهمی پرداخته است. مهم‎ترین پرسشی که او دراین‎باره دارد، آن است که آزادی از منظر ادله عقلی و درون نصی در برابر آنچه در غرب به آزادی مثبت و منفی بیان می‎شود، چیست و بر چه قلمروهایی دلالت دارد؟ او با تفاوت‎نهادن میان سه مفهوم «رهایی»، «آزادی» و «اختیار» تلاش می‎کند آزادی را «اختیار شایسته» تعریف نماید و فضاهای چنین تعریفی را در چند قلمرو آزادی عقیده، آزادی بیان تبیین نماید. علاوه بر این او کوشیده است محدودیت‎های نظری و عملی این آزادی را بررسی و راهی به سوی تحقق آن در جامعه دینی فراهم آورد. در پایان این مقاله مؤلف می‎کوشد امکانات و مشکلات رویکرد علامه جعفری به آزادی گفته شده را بررسی کند تا شاید برای اکنون ما به کار آید.

بی‌گمان یکپارچگی میان انسان‌ها، هسته اصلی یک تمدن را تشکیل می‌دهد و بدون آن، فروپاشی تمدن قطعی است؛ ولی چه عواملی انسان‌ها را با وجود گرایش‌های مختلفی که دارند، به سوی این وحدت رهنمون می‌شود؟ تمدن‌پژوهان، عوامل مختلفی همچون نژاد، زبان، دین، آداب و رسوم و غیره را بررسی کرده‌اند؛ ولی علامه محمدتقی جعفری بسیاری از این عوامل را با اشکال‌هایی مواجه می‌داند و در پی عواملی است که اتحادی حقیقی و پایدار میان انسان‌ها ایجاد کند. در این پژوهش با بررسی دو گروه عوامل انگیزشی برون‌ذاتی ‌و درون‌ذاتی، به تحلیل آرای علامه جعفری پرداخته‌ایم. در عوامل برون‌ذاتی، عوامل طبیعی، مافوق طبیعی‌نما‌ و قراردادی و در عوامل درون‌ذاتی، عامل عقلی، اخلاقی، جان‌گرایی و گردیدن تکاملی الهی بررسی گردید. نتیجه اینکه عوامل برون‌ذاتی به دلیل ناپایداری و سودمحوری غالبی، نمی‌توانند انسان‌ها را به اتحادی پایدار سوق دهند و تنها مقدمات وحدت را ایجاد می‌کنند؛ ولی عوامل درون‌ذاتی به دلیل پایداری و استناد به جوهر درونی انسان، در صورت به فعلیت‌رسیدن، اتحادی پایدار ایجاد می‌کنند. این عوامل در مجموع موجب شکل‌گیری هویتی واحد برای اجتماع انسان‌ها و وحدت مطلوب در تمدن می‌گردند.