جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ازنظر علامه جعفری، بدون تفسیر صحیح زندگی نمی‌توان به تفسیر مرگ پرداخت؛ یعنی کسی که بخواهد مرگش را خوب بشناسد، لازم است که زندگی‌اش را خوب بشناسد.

مفهوم سبک زندگی موضوعی است که تقریبا، همه شئون حیات انسانی را در بر داشته و مورد توجه اکثر پژوهشگران در علوم اجتماعی و مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی قرار گرفته و به آن پرداخته ‌می‌شود. بر همین اساس، یکی از مهم‌ترین مباحث و سوالات عصر کنونی که در مباحث انسان شناسی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، مسئله ‌حیات انسان است. ضرورت هماهنگ ساختن انسان آن‌چنان‌که هست با انسان آن‌چنان‌که باید و همچنین ضرورت رفع موانع تکامل انسانی، تنها با طرح حیات طیبه یا همان حیات‌معقول در حوزه انسان‌شناسی امکان‌پذیر است. در این بین، علامه جعفری که از راهیان حیات‌معقول بوده‌اند، در تمامی آثار خود به‌خصوص ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، حیات‌معقول را به‌طور کامل تفسیر کرده‌اند. از آن‌جا‌که، بحث حیات‌معقول در سبک زندگی اسلامی نقش بسزایی دارد و پژوهش در این مسئله در آثار علامه نتایج ارزشمندی خواهد داشت، این پژوهش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با هدف ترسیم سبک زندگی اسلامی براساس حیات معقول از دیدگاه علامه جعفری، می‌کوشد تا الگویی نظام‌مند از چگونگی سبک زندگی اسلامی برمبنای حیات معقول، را در سه حوزه‌ی رابطه انسان با خدا، خود و اجتماع، ارائه کند تا بتواند گامی مؤثر در توسعه مباحث سبک زندگی و عرصه حیات بشری، بردارد و منشأ تحولات روحی و اخلاقی شود. و این فرضیه را محک بزند که، از جمله ابعاد مهم و کاربردی این مسئله، نقش آفرینی حیات معقول در شکل‌دهی سبک زندگی است. تحقیق حاضر، سبک زندگی اسلامی بر مبنای حیات‌معقول علامه جعفری را، بررسی کرده است. علامه این مسئله را در چهار حوزه رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود، رابطه انسان با اجتماع و رابطه انسان با جهان‌هستی بررسی کرده است، که در این نوشتار سه رابطه انسان باخدا، باخود و با اجتماع پرداخته شده است. بازنمایی ابعاد سبک زندگی اسلامی از منظر علامه، نقطه آغازی است که این جستار، برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. ارتباط انسان با خدا و خود و اجتماع از جمله مباحث مورد تأکید در این نوشتار است.

انسان فطرتا موجود کمال طلب است و برای رسیدن به کمال نیاز به برنامه و الگوی عملی دارد. دین الهی برنامه رسیدن انسان به کمال لایق را بیان می‌کند و پیامبران الهی و ائمه‌ی هدی علیهم السلام الگوهای عملی رسیدن به کمال‌اند. از میان علمای دین بشتر فلاسفه و عرفا از این منظر به فهم و بیان دین پرداخته‌اند. علامه جعفری از علمای معاصر هم با فلسفه دم خور بود و هم دل در گرو عرفان داشت و لذا در آثارش به بیان کمال انسان می‌پردازد و بیان می‌کند که کمال نهایی انسان عبارت است از قرب الهی. ایشان که عرفان اسلامی را هماهنگ با متون دینی می‌داند رسیدن به کمال نهایی انسان را مانند عارفان به سیر و سلوک قلبی می‌دانند و معتقد‌اند که حیات طیبه یا حیات معقول داشتن را راه رسیدن به کمال نهایی است. وسیله‌ی قرارگرفتن در چنین حیاتی گام نهادن به بر نامه‌های دینی و استفاده از عقل است که عقل نظری ابزار حرکت و ضروری برای حیات مادی است و عقل عملی برنامه‌های دینی را دریافت و در مسیر آن حرکت می‌کند و با چنین حرکتی نفس که در بدو تولد مادی بالفعل و مجرد بالقوه است با حرکت جوهری از قوه به فعل در می‌آید تا اینکه در نهایت به مقام فنا و قرب الهی نائل می‌شود. طبیعی است که سیر و سلوک انسانی مثل هر حرکت دیگری موانع معرفتی و عملی دارد از جمله‌ی مهمتری مانع معرفتی خود کم بینی و خود بزرگ بینی است و از موانع عملی عدم تزکیه نفس است که پیامدهای عبارتند از: تکبر وخود نمایی، تکذیب و انکار دیگران، پرستش معبودهای ساختگی، انحراف از حق و عدالت، عدم پایبندی به نظم و قانون، تقدم روابط بر ضوابط و تضاد خود محوری با انبساط و خود شکوفایی.

در این پایان‌نامه سازوکارهای عینیت‌بخشی به معنای زندگی از منظر علامه محمدتقی جعفری اندیشمند مسلمان و دکتر ویکتور فرانکل مبدع مکتب معنادرمانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. انسان عصر مدرن بعد از آن که تفکر خود را نسبت به خدا دین و انسان تغییر داد زندگی او نیز دچار تغییر شد. در نتیجه مسئله معنای زندگی با نگرشی جدید برای او به وجود آمد. با وجود پیشرفت‌های چشم‌گیری که در عرصه علوم بشری رخ داده است و نتیجه آن رفاه بیشتر برای انسان‌ها بوده، اما متأسفانه نوعی پوچی و بی‌معنایی سراسر جهان را فراگرفته است. به طوری که عصر حاضر را عصر بی‌معنایی معرفی می‌کند. محمدتقی جعفری و ویکتور فرانکل دو متفکر اسلامی و غربی، زنگ خطر بی‌معنایی را در جهان به صدا در آورده‌اند و برای درمان آن ساز وکارهایی را پیشنهاد می‌دهند. علامه محمدتقی جعفری راه‌کارهای عینیت‌بخشی به معنای زندگی را بر اساس محقق کردن حیات‌ معقول مبتنی بر دین عقل و وجدان بنا می‌کند. ویکتور فرانکل بر اساس مکتب روانشناسی معنادرمانی، نقش مهمی به بُعد انتخاب‌گری و مسئولیتپذیری انسان داده است. وی معتقد است در زندگی هر کسی همیشه گزینه‌ای وجود دارد که زندگی را برای آن شخص معنادار می‌کند. ممکن است معنای زندگی شخص در عشق یا فرزندان یا خاطره‌هایی که ارزش حفظ کردن دارد باشد. تفاوت دیدگاه محمدتقی جعفری و ویکتور فرانکل در دو نوع نگرش دینی و روانشناسی است. علامه حیات‌معقول را پیش می‌کشد و دیگری قبول مسئولیت و لزوم مبارزه برای رسیدن به معنای زندگی را پیشنهاد می‌دهد.

از زمان‌ تدوین ‌نهج‌البلاغه توسط سیدرضی‌ تاکنون شرح‌های مختلفی بر آن نوشته شده است. در این میان‌ شاید مهمترین‌ شروح، ترجمه‌ و تفسیر نهج‌البلاغه‌ اثر اساتید ابن میثم بحرانی و علامه‌ جعفری‌ باشد. از آنجا که در این تحقیق بررسی بازتاب معاد درشرح علامه جعفری وابن میثم بحرانی در ‌نهج‌البلاغه می‌باشد، لذا سعی شده با توجه به بررسی ورجوع به آثار این دو بزرگوار به این سوال پاسخ داده شود که چه تفاوتی در نوع نگاه این دو فقیه به مساله معاد به‌عنوان یکی از مهمترین ارکان دین اسلام وجود دارد. مهمترین نتایج به دست آمده در این تحقیق آن است که آنچه علاّمه جعفری را از خطّ مشی فلاسفه و حکمای دیگر در باب اتّحاد روح و بدن در قیامت متمایز می‌سازد، این است که او معاد جسمانی را برگرفته از تکامل و صعود بدن در اثر حرکت جوهری و رسیدن به مقام و مرتبه نفس می‌داند. او نظرهای فلاسفه دیگر مبنی بر عود و نزول نفس و اتّحاد با بدن دنیوی را رد می‌کند، چراکه به حُکم عقل محال است موجودی که فعّال و کمال یافته است، مجدّداً به مرتبه قوّه و انفعال نزول یابد. از بحث‌های او این نتیجه حاصل می‌شود که بدن جسمانی پس از مفارقت و جدایی از نفس، برخلاف نظر دیگران، فانی نمی‌شود و در اثر حرکتی که ناشی از حرکت جوهری است، کمال و فعلیّتی خاص با نفس پیدا می‌کند و این اتّحاد نفس و بدن در آخرت را می‌توان نتیجه اتّحاد یا حدوث جسمانی نفس با بدن دنیوی دانست .از سویی دیگر ابن میثم نیز معتقد است که ماهیت خداوند و ممکنات متفاوت است. محقق بحرانی درد و لذت را از صفاتی می‌داند که باید از خداوند سلب کرد. او برخلاف فلاسفه معتقد است که خداوند عالم به جزئیات است. او قائل است که صفات خداوند عین ذات او هستند و زیادت صفات بر ذات فقط به حسب اعتبار عقلی صحیح است. ابن میثم، اراده‌ی خداوند را به علم خاص او به مصالح، ارجاع می‌دهد. او معتقد است که«انسان دارای اجزای اصلیه‌ای است که از اول تا آخر عمر باقی می‌مانند. ابن میثم در شرح خود بر ‌نهج‌البلاغه از قائلین به معاد جسمانی است؛ هرچند بعد از نقل قول حکما در مورد توأم بودن معاد جسمانی و روحانی هیچ اشکالی بر سخن آنان وارد نمی‌کند. روش به‌کار رفته در این تحقیق توصیفی - تحلیلی است.

از‌خودبیگانگی، موضوعی است که در علوم مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان بسیاری علی‌الخصوص در مباحث مربوط به انسان‌شناسی، از جنبه‌های گوناگون به تعریف و بیان علل و عوارض آن پرداخته‌اند. به صورت کلی می‌توان گفت که انسانِ از خود بیگانه، انسانی است که از هویت اصلی خود فاصله گرفته و ماهیتی غیر واقعی و گمراه‌کننده، یافته است. جناب استاد علامه جعفری رحمه‌الله علیه، به عنوان متفکری دغدغه‌مند و برخوردار از آموزه‌های اصیل اسلامی که همواره در جستجوی مسیر درست تکامل بشر بوده، به این عارضه موجود در مسیر حرکت انسان، از بودن به شدن، توجه کرده و بخشی از ساختمان عظیم اندیشه خود را بر پایه تعریف «از‌خودبیگانگی» و بیان عوامل و آثار آن، بنا نهاده است. در منظومه فکری جناب علامه، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق متفکرانی که به مساله «از‌خود‌بیگانگی» توجه کرده‌اند، بیگانه شدن انسان از خود، صرفا به عنوان امری مذموم و حرکتی رو به افول و قهقرا دانسته نشده، بلکه می‌تواند جلوه‌ای از حرکت او به سمت تعالی و تکامل را به تصویر درآورد. علامه جعفری انواع گوناگونی با نگاه دقیق و تیزبین خود برای «از‌خود‌بیگانگی»، -شش نوع ازخودبیگانگی منفی و دو نوع ازخودبیگانگی مثبت- برشمرده‌اند، با کنکاش در آثار ایشان، عوامل مختلفی که باعث به وجود آمدن هرکدام از این انواع هشت‌گانه ازخودبیگانگی شده، مانند اسارت دربند عقاید باطل، برون‌گرایی افراطی، عدم آگاهی از ارزش خود، تقلید و غلبه خودخواهی‌ها، مورد توجه قرار گرفته است. همچنین ایشان به تفکیک و با تفصیل، آثار ازخودبیگانگی را مورد توجه قرار داده‌اند که از جمله آنها می‌توان تخریب خود، خسران در زندگی، تناقضات داخلی و هلاکت را نام برد. علامه جعفری تنها به بیان انواع و آثار «از‌خود‌بیگانگی» اکتفا ننموده، بلکه همت خود را در جهت رفع آثار سوء «از‌خود‌بیگانگی» نیز معطوف داشته و درجایجای مباحث خود تلاش نموده با بیان راهکارهایی مانند توجه به خودشناسی، احساس شخصیت، شکوفا کردن نیروهای داخلی و وارستگی، افراد بشر را به سوی مقابله و احیانا درمان «از‌خود‌بیگانگی» نوع منفی هدایت نماید.

رویکردهای غالبی به تمدن، نظیر رویکرد تاریخی و جامعه‌شناسی، در عین ارزشمند بودن، گزاره‌های کلی و ضروری نتیجه نمی‌دهند، در حالی که رویکرد فلسفی چیستی و چرایی تمدن را به گونه‌ای مورد ارزیابی قرار می‌دهد که نتایجی کلی و ضروری به دنبال داشته باشد. از جمله متفکرانی که چنین رویکردی به تمدن دارند، ابن‌خلدون و علامه‌جعفری هستند. ابن‌خلدون بر اساس رویکرد طبیعت‌گرایانه، روش عقلی واقع‌گرایانه و بدون توجه به باید‌ها، نگرش پسینی به تمدن دارد. در مقابل علامه‌جعفری بر اساس رویکرد انتقادی انسان‌محورانه و روش عقلی واقع-گرایانه در کنار توجه به بایسته‌ها و شایسته‌ها، تلفیقی از نگاه پسینی و پیشینی به تمدن دارد. با این که هر دو، پروسه تمدن را محصول تکامل انسانی می‌دانند، ولی در نظر ابن‌خلدون، تمدن، پدیده‌ای ارگانیکی است که در فرایندی طبیعی، در جریان عصبیت قوی و قدرت‌طلبی، جهت رفاه و آسایش انسان در یک جریان جبری شکل می‌گیرد و ملاک شناسایی آن، حیات تجمل-گرایانه و گسترش و پیچیدگی صنعتی است و با زوال عصبیت، اوج‌گیری تجمل‌گرایی، نابسامانی-های اقتصادی، سیاسی و یا مشکلات طبیعی، از بین می‌رود، اما علامه‌جعفری به جای عصبیت بر صیانت ذات تکاملی تأکید دارد و کاملاً مخالف با فرایند طبیعی جبرگرایانه دانستن تمدن است. در دیدگاه او تمدن در اثر کنش‌های اختیاری و آزادانه تصعید یافته، با ایجاد هماهنگی، کنار گذاشتن تزاحمات و تحقق هویت واحد شکل‌ می‌گیرد. تمرکز علامه‌جعفری بر بُعد اختیار انسان، در عین حال که نکته قوت او به حساب می‌آید، ولی موجب کم‌رنگ شدن ابعاد طبیعی و مادی تمدن در نظرات وی می‌گردد؛ به گونه‌ای که مباحث اقتصادی را در عین بنیادی بودن آن‌گونه که ابن‌خلدون مورد توجه قرار داده است، مورد توجه قرار نمی‌دهد و شناسایی تمدن را بر پیشرفت و گسترش صنایع مبتنی نمی‌داند. با وجود این ضعف، نظری ارزشمند و قابل تأمل در زمینه فروپاشی یک تمدن ارائه می‌دهد. در نظر او از آنجا که تمدن، همیشه ملازم با شخصیت رشد یافته انسانی است، پس باید سقوط آن را به سقوط روابط عالی و اخلاقیات انسانی دانست، اگر چه نمود‌های تمدن هنوز باقی مانده باشد. در حالی که ابن‌خلدون افول انسانیت را به عنوان سقوط تمدن تلقی نمی‌کند، بلکه آن را در قالب زندگی تجمل‌گرایانه در متن تمدن می‌پذیرد؛ از این رو سقوطی جز فروپاشی فیزیکی برای تمدن تصور نمی‌کند. در حالی که اگر ما تمدن را محصول شخصیت رشدیافته انسان بدانیم، پس بایستی حیات تجمل‌گرایانه و افول انسانیت را به عنوان انحراف از حیات تمدنی قلمداد کنیم.

مبانی حقوق بشر در این نوشتار، از جهت فلسفی مورد بحث قرار می گیرد. حقوق بشرمجموعه‌ای از مفاهیم، مبانی و قواعد و قوانینی است که مستقل از دیگر حوزه‌های معرفتیمی باشد. این حقوق به لحاظ معرفتی و منطقی متأخر از برخی معارف دیگر است، که ازجمله معرفت‌ هایی که تقدم منطقی بر حقوق بشر دارند منابعی و مبانی هستند که در حقوقبشر از آنها استفاده می‌کنند. منابع حقوق بشر اموری هستند که اصول و قواعد حقوق از آنهااتخاذ می‌شوند. مثل عقل، وحی، عرف، فرهنگ، تاریخ و... . و مبانی حقوق بشر نیزمجموعه اصول و قواعدی اند که از آن منابع استفاده می‌کنند. مثل اصولی که در باب عدالت،آزادی، مالکیت، و سعادت انسان مطرح می‌شوند و در سلسله منطقی مفاهیم، مبانی، اصول،قواعد و منابع حقوقی، متوقف بر مبادی و پایه‌های اعتقادی هستند، و مبادی و پایه‌هایاعتقادی در سه قلمرو هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی حضور دارند. کسانی کهبه تدوین حقوق بشر می‌پردازند از منابع و مبادی مورد قبول خود، استفاده می‌کنند. آنان درمقام تدوین حقوق بشر عهده‌دار بحث از منابع و مبادی و پایه‌های اعتقادی مربوط به آن منابعو مبادی نیستند، بلکه بحث از این مجموعه در قلمرو فلسفه حقوق بشر قرار می‌گیرد.

در مکتب نائینی در صدور فعل اختیاری از مفهومی به نام طلب و سلطنت نام برده‌اند و به زعم خود خواسته‌اند که نقاط ضعف تحلیل‌های فلاسفه را جبران کنند. در باب منشأ اراده نیر میان فلاسفه و مکتب نائینی برخی اختلاف‌نظرها وجود دارد. در تعریف و تحلیل مفهوم اختیار نیز مکتب نائینی به نقد فلاسفه پرداخته و اختیار را ناشی از سلطنت نفس به شمار آورده‌اند. در این میان علامه جعفری آراء خاصی دارد که در بعضی موارد هم با دیدگاه فلاسفه و هم مکتب نائینی تفاوت دارد. وی با توجه به مبانی انسان‌شناسی خود بحث جبر و اختیار را از حب ذات انسان آغاز کرده و اراده را فعل نفس و معلول آن به شمار می‌آورد که شخصیت و انگیزه‌های مختلف انسان‌ها موجب اختلاف اراده‌های انسان‌ها می‌شود. وی با تعریف خاص خود از اختیار، که آن را نظارت من بر دو جهت مثبت و منفی کار می‌داند، از نقش من در صدور اراده و تحقق فعل اختیاری بحث می‌کند.