جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم انسان‌ها را به دو گروه بهشتی و دوزخی تقسیم کرده و وعده تحقق آن در قیامت را می‌دهد. میان متکلمان مناقشاتی پیش آمده است که حقیقت این پاداش و عذاب اخروی چه بوده و از کجا نشئت می‌گیرد. یکی از مباحث مطرح در علم‌النفس نیز حقیقت و منشأ سعادت و شقاوت انسان است. به هر روی، متکلمان و فلاسفه درباره مجازات اخروی نظریه‌های مختلف بیان کرده‌اند. پژوهش حاضر، که از سنخ معرفةالنفس است، با روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از اندیشه‌های کلامی و فلسفی انجام شد. هدف این تحقیق تحلیل هستی‌شناختی حقیقت مجازات اخروی از دیدگاه دو شخصیت متقدم و معاصر شیعه، ملاصدرا و سبحانی، است و به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که از دیدگاه ملاصدرا و سبحانی منشأ پاداش و عذاب اخروی و ظهور بهشت و جهنم چیست. نتایج پژوهش اشتراکات و افتراقاتی را نشان می‌دهد. اشتراکات عبارت از این است که حیات و حشر اخروی مرهون اتحاد بین علم و عمل و نفس انسان در دنیا است و ظهور ملکات در نشئه آخرت، بدن اخروی و ابدی را می‌سازد. همچنین، برخلاف تصور بسیاری از حکما، عذاب اخروی حاصل امور عدمی و نقصان‌های دنیوی ناشی از تعلقات نفسانی است و پاداش بهشت زدودن آنها و کسب کمالات حقیقی با معارف الاهیه و اخلاق حمیده است. وجه افتراق اندیشه هر دو متفکر درباره شرور بر این نکته استوار است که ملاصدرا بر ذاتی‌بودن شرور و وجودی‌بودن آنها تمرکز دارد، اما سبحانی شر را از لوازم وجود خیر تلقی می‌کند.

«عصمة الانبياء»، كتابى است به زبان عربى در اثبات عصمت انبياى الهى، نوشته آية الله جعفر سبحانى. در مقدمه كتاب درباره مقام نبوت و انسان، و هدف از وجود انسان بحث می‌شود; همچنین در باب صعود به جانب حق، و درجات انبیا در قرآن مطالبی مطرح می‌گردد; اما مباحث بعدی كه درباره عصمت انبیا است این موضوعات را در بر دارد: مراحل عصمت و روش اثبات آن، عصمت در تلقی وحی و ابلاغ، عصمت در تطبیق و عصمت در شوون حیاتی.

استفاده از روش تأویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است. فارغ از گروه خاصی از فریقین که از این روش استفاده نبرده‌اند و آن را نفی می‌‌کنند؛ عمدة اندیشمندان اسلامی از آن در حوزة مباحث تفسیری و کلامی استفاده می‌‌کنند. البته مواجهه یکسانی با آن در میان موافقان وجود ندارد. دسته‌ای به پذیرش حداکثری این روش نظر داشته و برخی استفادة حداقلی و برخی از بهرة اعتدالی آن سخن می‌‌گویند. متکلمان اشعری به‌‌خصوص در طبقة متقدمان اگرچه منکر کلی تأویل نیستند؛ اما عملاً از آن اجتناب ورزیدند و لوازم و نتایج دیدگاهشان تفاوتی با اهل حدیث ندارد. استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی،‌ در تفسیر آیات قرآن و روایات، استفاده از روش تأویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی می‌‌پردازد. براساس یافته‌های این پژوهش وی استفادة اشاعره از این روش را در تفسیر آیات قرآن نقد و ارزیابی کرده است و رویکردشان را خلاف عقل و نقل می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره به ضرورت و جایگاه تأویل نزد ایشان، ارزیابی انتقادیشان را به اشاعره در بهره‌‌گیری از آن دنبال خواهیم کرد.

ایمان لازمه ارسال و نزول ادیان است و عنصر محوری آن را تشکیل می‌دهد. پرداختن به ماهیت ایمان و ابعاد آن از اصلی‌ترین مباحث کلامی در میان متکلمان ادیان بوده است. در این نوشته ماهیت و ابعاد ایمان از منظر آیت‌الله سبحانی و پل تیلیش بررسی می‌شود. هر دو شخصیت از متکلمان به نام هستند با این تفاوت که یکی در جهان اسلام و دیگری در مسیحیت به بررسی ایمان پرداخته‌اند. از آن حیث که نظریات تیلیش مبنای بسیاری از مکاتب فلسفی کلامی جدید غربی و حتی برخی روشنفکران اسلامی نیز است، شناخت صحیح آراء ایشان در باب ایمان کمک شایانی به شناخت این مکاتب و آراء برخی از روشنفکران دینی می‌نماید. استاد سبحانی ایمان را تصدیق نفس می‌داند؛ در مقابل تیلیش ایمان را حالت دلبستگی نهایی برمی‌شمارد. استاد سبحانی ایمان را امری صرفاً یقینی دانسته و وجود شک در ایمان را نفی می‌کند، لکن در نگاه تیلیش شک و یقین توأمان در ایمان وجود دارند. زبان دین را سبحانی واقعی و قابل‌فهم عموم می‌داند، در مقابل تیلیش قائل به سمبلیک و نمادین بودن زبان دین است؛ و اشتراکات دیدگاه این دوعالم در بحث ایمان این است که هر دو متکلم اطلاق معرفت به ایمان و برقراری رابطه تساوی میان این دو را، تحریف معنای ایمان می‌دانند؛ و بااینکه تفاسیر متفاوتی از عقل ارائه می‌کنند قائل به عدم تعارض میان ایمان و عقل هستند؛ و هر دو به ارادی بودن ایمان و عینی و خارجی بودن متعلق ایمان اذعان دارند.

از دیدگاه اسلام انسان برای شناخت جهان و حقایق دینی، از سه ابزار «حس»، «عقل» و «وحی» بهره می گیرد. اما در اخذ عقاید و احکام دینی، انسان بر دو حجّت الهی: عقل و وحی که هرگز تعارض حقیقی میان آن دو رخ نمی دهد؛ چنانکه علم و وحی نیز چنین است، تکیه می کند. اما اصول همچون بی نیازنبودن از خدا، ابدی نبودن نظام کانونی، بر پایه علت و معلول بودن نظام جهان، تشکل شدن هستی از طبیعت مادی و ماورای طبیعت، و جهان یک واقعیت هدایت شدن واقعیت جهان و ... از جمله خصوصیت‌های هستی هستند . و همچنین اصول همچون مرکب بودن انسان از تن و روان، مختار بودن، تربیت پذیر بودن، مسئول بئدن، با تقو بودن به عنوان ملاک باریزترین انسان‌ها, و ... از خصوصیت‌های انسان هستند. به نظر شیعه امامیه، هر مسلمانی باید به اصول «اصول پنجگانه» همچون توحید، عدل الهی، نبوّت، امامت و معاد اعتقاد داشته باشد.قلمرو عقیده به توحید دارای اصولی می‌باشند که عبارت است از یگانگیِ وجود خدا که خودش دارای مراتب چون توحید در ذات, در صفات، در خالقیت، در ربوبیت (تکوینی و تشریعی) و در عبادت می باشد. اما صفات خدا بر دو قسم تقسیم می شود، که مقصود از هر دو یک چیز است، صفاتی که حاکی از کمال وجودی او صفات ثبوتی یا جمال خدا است؛ و صفاتی که حاکی از منزّه بودن وی از نقایص صفات سلبی یا جلال خدا است، گرچه از زاویه دیگر به دو صفات تقسیم می شود:الف. صفات ذات، همچون علم، قدرت و حیات؛ب. صفات فعل، همچون تکلم، حکمت، آفرینندگی، بخشندگی و مانند آن.بعد از توحید، همه مسلمانان باید خدا را عادل بدانند، که این عدالت خداوند در تکوین و تشریع و جزا تجلیات گوناگون دارد.و همچنین درمسأله نبوّت است، که برای درک کردن این اصل نیازمند به چند موضوع مهمی از جمله: ادله لزوم بعثت و اهداف نبوّت، راه‌های شناخت پیامبران، معجزات پیامبران، عصمت پیامبران، قرآن به عنوان معجزه ابدی و شواهد نبوّت محمّد (ص)،و ویژگی‌های نبوّت پیامبر اسلام (ص) می‌باشد.اما در اصلِ امامت، همه مسلمانان بر اساس ادله عقلی و نقلی ( قرآن و حدیث مانند حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث سفینه و...) و شواهد دیگری مانند شواهد تاریخی باید به آن اعتقاد داشته باشد و برای فهم بهتر از این اصل به چند موضوع اساسی مانند تعریف شیعه و تاریخ به وجود آمدنش، تعریف امامت و امام، عصمت و وظیفه امام، راه‌های شناخت امام، و غیبت و ظهور مردی از خاندان پیامبر (ص) در آخر الزمان برای اقامه عدل احتیاج دارد.در مسأله جهان پس از مرگ، که در واقع از اصول مشترک میان شرایع سماوی است به چند اصل مهم همچون وجود معاد انسا‌ن‌ها، جسانی و روحانی بودن معاد؛ پایان نبودن مرگ برای انسان؛ ابطال بودن اعتقاد به تناسخ؛ وجود حساب اعمال برای همه افراد؛ وجود شفاعت به اذن الهی؛ باز بودن درِ توبه؛ و ...، باید توجه کرد.اما برخی از اصول مهم همچون ایمان، کفر، بدعت، تقیه، توسل، تقدیر، رجعت، اجتهاد و وضو، و نکاح متعه، نماز ترویح و خمس، از مسائل اعتقادی و فقهی کهدر طول تاریخ مورد اختلاف نظر در میان مسلمانان است. اما با این حال، شیعه امامیه آنها را به ادله محکم) اعم از عقلی، قرآنی، روایی و شواهد تاریخی(، پاسخ داده است.و چون همه مسلمانان (شیعه وسنی)، دارای تکلیف و سهم سبزائی در پایه‌گزاری تمدن اسلامی در تمام فلمروها باشد، بنابراین، هر مسلمانی باید تلاش کند اتحاد بین مسلمانان برقرار کند و اختلاف در برخی از فروع نباید مانع از اتحاد و همبستگی بین آنها باشد.

ضرورت پیش‌فرض در فهم متن، امری غیر قابل انکار است. پیش‌فرض‌هایی که در فهم صحیح از نیت مؤلف یاری‌رسان بوده و معنایی غیر از مراد مؤلف را بر متن تحمیل نکند، مورد پذیرش و قابل بهره‌گیری است. برخی چون گادامر به‌دلیل واقعه‌انگاری فهم، نقش زیادی برای پیش‌فرض در فهم قائل هستند؛ تا آنجا که معنای نهایی برای متن را ممکن نمی‌داند. از نظر او حتی مؤلف، یک فهم‌کننده متن است و یکی از نتایج پذیرش این نظر، وجود نسبیت در فهم خواهد بود. اما آیت‌الله سبحانی با دسته‌بندی پیش‌فرض‌ها، فقط نقش پیش‌فرض‌های مشترک را در فهم پذیرفته است. به‌دلیل اثرات زیانبار هرمنوتیک گادامری بر فهم، به‌ویژه در فهم متون مقدس، این نظر، نقدهایی را به‌دنبال داشته است مانند: انتحار این نظر به دست خویش، ایجاد تسلسل در پذیرش بی‌حد و مرز نقش پیش‌فرض‌ها، عدم امکان ارزیابی فهم‌ها و تشخیص فهم سره از ناسره. با این‌حال، وجود فهم یکسان از متون در تمامی اعصار به‌ویژه فهم صحیح و مشترک بین مخاطبان از متون مقدس، نشانگر نقض این نظر است و به‌طور کلی هدف از تفسیر و فهم یک متن، رسیدن به نیت مؤلف است، نه آنچه در عصر و زمان مفسر از متن، قابل فهم است.

آیت‌الله سبحانی در کتاب «سیمای انسان کامل در قرآن» به تفسیر سوره فرقان پرداخته است. مقاله حاضر از طریق بررسی و مقایسه تطبیقی تفسیر این سوره از سوی آیت‌الله سبحانی با تفسیر علامه طباطبایی است. ازجمله وجوه اشتراک این دو تفسیر استفاده از آیات قرآن به‌عنوان مهم‌ترین مستند تفسیری، توجه به بحث ارتباط ساختاری آیات سوره، توجه به نقش سیاق در تفسیر آیات و تشخیص مکی‌بودن سوره فرقان است. همچنین موارد ذیل ازجمله وجوه افتراق این دو تفسیر به‌شمار می‌آید: استفاده بیشتر از آیات و روایات از نظر کمی، طرح مباحث عقلی، فلسفی و علوم تجربی روز در تبیین آیات، پرهیز از نقل اختلاف آراء تفسیری و نقد آنها، از ویژگی‌های تفسیر آیت‌الله سبحانی است و از سوی دیگر استفاده بیشتر از تبیین واژگان در تفسیر و توجه ویژه به أدبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر آیات از ویژگی‌های تفسیر علامه طباطبایی است.