جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جهات جغرافیایی یکی از مهمترین مولفه های شناختی و زبانی انسان است که در معنای تحت الفظی شان به نسبت میان اجسام در عالم طبیعت اشاره دارند. جهت محیط – محاط به رابطه دو جسم اشاره دارد که مرزهای خارجی جسم محاط منطبق بر مرزهای داخلی جسم محیط است. جهت مذکور در زبان متعارف روزمره و همچنین در نظام های فلسفی جهت توصیف و تبیین مفاهیم انتزاعی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. ملاصدرا با پذیرش معنای تحت الفظی این جهت در طبیعیات، به شکل گسترده ای جهت توصیف و تبیین مفاهیم فلسفی در متافیزیک از این جهت نیز کمک گرفته است. بهره گیری از جهت محیط – محاط جهت توصیف مفاهیم انتزاعی بواسطه استعاره های مفهومی امکان پذیر شده است. استعاره های مفهومی مرتبط با این جهت در فلسفه ملاصدرا عبارتند از استعاره «علم تام داشتن به مثابه احاطه داشتن»، «علم فعلی داشتن به مثابه احاطه داشتن»، «علیت تام به مثابه احاطه داشتن»، «اصالت داشتن به مثابه احاطه داشتن»، «اتصاف حداکثری به یک صفت به مثابه احاطه شدن» و « اعمال قدرت و اراده تام به مثابه احاطه داشتن». جهت حاوی – محوی نیز هر چند در نگاه اولیه مترادف و معادل جهت محیط – محاط است اما کارکردهای استعاری کاملا متفاوتی یافته است. استعاره های مفهومی «علم به مثابه حاوی» و «زمان به مثابه حاوی» در فلسفه ملاصدرا به چشم می خورد.

در تاریخ جهان اسلام، غالباً متکلّمین بر حدوث زمانی عالم و فلاسفه بر قدم آن اصرار داشته‌اند. در این میان،ملاصدرا بر اساس نظریه حرکت جوهری، معتقد به حدوث زمانی تجدّدی و آن‌به‌آن عالم جسمانی است، ولی در عین حال وجود آغاز زمانی را برای عالم نمی‌پذیرد. در نوشتار حاضر پس از بازنگری در مفهوم حدوث و آغازمندی زمانی عالم در چهارچوب فلسفه صدرایی، به نقد تفصیلی مهم‌ترین براهین اقامه شده علیه حدوث زمانی عالم پرداخته شده‌است. بدین ترتیب نشان داده شده‌است که می‌توان ضمن پذیرش و دفاع از مبانی فلسفه صدرایی و حدوث زمانی تجدّدی معرفی شده توسط ملاصدرا، سخن او را در ردّ آغازمندی عالم نپذیرفت. در نهایت استدلال شده است که نه تنها بین حکمت متعالیه و آغازمندی عالم تعارضی نیست، بلکه مبانی حکمت متعالیه به ارائه تبیینی سازگار از آغازمندی عالم، و رد براهین اقامه شده علیه آن، کمک شایان توجّهی می‌کند. بدین ترتیب تصویر نوینی از حدوث زمانی عالم به دست می‌آید، که در آن عالم هم آغازمند است و هم حادث است به حدوث زمانی تجدّدی. این دیدگاه را می‌توان «نظریه عالم آغازمند سیال» نامید.این تصویر ضمن بهره‌مندی از مبانی متقن فلسفه صدرایی، می‌تواند در حل برخی از مسائل و تعارضات احتمالی بین‌رشته‌ای نیز راهگشا باشد.

موضوع اثر حاضر، مناظره آیت الله «جوادی آملی» نماینده اندیشه فلسفی و «سید جعفر سیدان» نماینده اندیشه تفکیک گرایان درباره «معاد» است. کتاب با محوریت بررسی موضوع «معاد جسمانی» نگاشته شده و نظر طرفداران مکتب تفکیک در این حوزه نقد شده است. همچنین آرای صدرالمتالهین و چگونگی استدلال های وی درباره مسئله معاد جسمانی بررسی شده است. این مناظره فرصتی را به وجود آورده است تا با دقت بیشتر آرای صاحب نظران دینی که بیان صدرالمتالهین را مغایر با آیات قرآن می دانند، نقد و بررسی شود. از منظر نگارنده این جزوه، نظریه صدرالمتالهین برتر و بلندتر از آن است که به سادگی بتوان با آن به مقابله برخاست و بین تصویر قرآنی و تصویر صدرایی مسئلة معاد هیچ تنافی وجود ندارد. کتاب دربرگیرندن هشت جلسه مناظره در این زمینه است.

مسئله ودیعه‌سپاری ملکات نفسانی در بستر معاد جسمانی مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد. ملاصدرا در نظریه معاد جسمانی، ملکات نفسانی و اقتضائات وجودیِ آن را به گونه‌ای خاص تبیین نموده است که بسیاری از حکمای پس از ایشان، موافقت خود را نسبت به این دیدگاه ابراز نموده‌اند. اما مدرس زنوزی دیدگاهی متفاوت برگزیده و بر این باور است که نفس پس از مرگ، ودایع و آثار ذاتی در بدن دنیوی به جای می‌گذارد که وجه امتیاز بدن‌ها پس از مرگ خواهد شد که با محوریت ودیعه‌سپاری ملکات نفسانی در بدن و به پشتوانه حرکت جوهری در معاد جسمانی، بدن به سوی نفس در حرکت خواهد بود؛ اما نظریه ملاصدرا بر قابلیت انشاء وجودی نفس استوار است. در این پژوهش با روش تحلیل و توصیف محتوا، مبانی فلسفی ملاصدرا و زنوزی در این مسئله بررسی می‌گردد و مترتب بر مبانی هر دو اندیشمند، محل نزاع مشخص خواهد شد. مقایسۀ آرا نشان می‌دهد که طبق تفسیر زنوزی، اجزای بدن عنصری به محوریت حرکت جوهری ملحق به نفس شده است که در این فرایند، ملکات نفسانی در آن‌ها نهادینه می‌شود؛ اما بر اساس نظر ملاصدرا، نفس انسانی با تکیه بر انشاء وجودی و ارتقاء آن، سبب تحقق معاد جسمانی خواهد شد.

یکی از مفاهیم جاری در بیان فلاسفه و مورد استفاده در الهیات به‌معنای اعم و اخص و طبیعیات، مفهوم نامتناهی است که انواع گوناگونی دارد. در این میان، معنای قابل اطلاق به واجب‌تعالی، نامتناهی شدّی است که باید تفسیر صحیحی از آن ارائه شود. مراد از نامتناهی شدّی، وسعت و شدّت در وجود است. این تفسیر مبتنی بر مبانی خاصّ فلسفۀ صدرایی چون اصالت وجود، تشکیک خاص‌الخاصّی، علیّت به‌معنای تشأن و بسیط الحقیقه است. نامتناهی بودن خداوند دلایل متعددی دارد که مهم‌ترین ثمرۀ آن، اثبات وحدت شخصی وجود است. از وحدت شخصی وجود، به دست می‌آید که میان این دو تلازم است؛ یعنی از هریک می‌توان دیگری را نتیجه گرفت و تمام دلایل مثبِت هریک، مُثبِت دیگری نیز خواهد بود.

حشر از مسائل مهم و اساسی در باب معاد است که مغفول حکماء و عرفاء اسلامی نمانده است و هریک به فراخور مبانی خود نکاتی هرچند مختصر بیان کرده‌اند. در این میان صدرالمتألهین با دقت و بررسی و جرح‌وتعدیل در مبانی و آراء گذشتگان و بر اساس اصول خویش، نقائص بسیاری از آراء گذشته را بر طرف کرده و تبیین نکویی از حشر ارائه داده است. در این مقاله تلاش شده تا در آغاز به دیدگاه صدرالمتألهین پرداخته و نگاه فلسفی او به مسئلۀ حشر تبیین شود؛ سپس، مآخذ آراءش در آثار پیشینیان جست‌وجو و خاستگاه دیدگاه او معین شود. از آنجا که فیلسوفان مشائی تنها به مراتب حشر اشاره کرده و گاهی به شرع ارجاع داده‌اند، نمی‌توان تأثیر زیادی برای آنان در اندیشۀ صدرا یافت. شیخ اشراق با قبول تجرد قوۀ خیال نگاه تازه‌ای به حشر داشته و راه را برای ملاصدرا گشوده است. اکثر عرفاء نیز حشر را مادی دانسته و مکان تحقق آن را زمین پنداشته‌اند؛ ولی برخی از آنان، مانند ابن‌عربی، از سویی تلاش داشته‌اند تا جزئیات بیشتری از حشر بیان کنند و از سوی دیگر، بین عقل و شرع در تبیین حشر جمع کرده و ازاین‌رو، نقش مؤثرتری در اندیشۀ ملاصدرا داشته‌اند. ملاصدرا حشر را وصول به غایت دانسته و بر این اساس، مسئلۀ حشر را فلسفی دانسته است و تبیینی مبتنی بر اصول حکمت متعالیه ارائه می‌دهد.

بر اساس نظریۀ استعارۀ مفهومی، مفاهیم انتزاعی به‌واسطۀ مفاهیم عینی در چهارچوب استعارۀ مفهومی فهمیده می‌شوند. استعاره‌های مفهومی، هم در زبان روزمره و هم در متون علمی، یافت می‌شوند. جهت دوری – نزدیکی در معنای تحت‌اللفظی‌اش به رابطۀ میان اجسام در عالم طبیعت اشاره دارد؛ اما ملاصدرا از این جهت برای توصیف امور متافیزیکی بهره برده است. به‌کارگیری جهت دوری – نزدیکی به‌منظور تبیین مفاهیم و اصول فلسفی را می‌توان در چهارچوب نظریۀ استعارۀ مفهومی صورت‌بندی کرد. بخشی از استعاره‌های مفهومی مرتبط با دوری – نزدیکی در آثار ملاصدرا عبارت‌اند از: «امکان استعدادی به‌مثابۀ امر دارای نزدیکی و دوری نسبت به حصول»، «امکان به‌مثابۀ نزدیکی به حصول و امتناع به‌مثابۀ دوری از حصول»، «موجودات هستی به‌مثابۀ امور دارای نزدیکی و دوری نسبت به ذات باری‌تعالی»، «باری‌تعالی به‌مثابۀ نزدیک‌ترین امر به هر موجودی»، «تکامل و تعبد به‌مثابۀ تقرب به‌سوی ذات الهی»، «علت بی‌واسطه به‌مثابۀ علت قریب»، «علت تام به‌مثابۀ علت قریب و علت ناقص به‌مثابۀ علت بعید»، «عشق و محبت به‌مثابۀ نزدیکی» و «تشبه به‌مثابۀ تقرب».

مسئلۀ آفرینش و خلقت عالم هستی یکی از چالش‌‌های فلاسفه، متکلمان و دانشمندان فیزیک در همۀ اعصار بوده است. هدف این پژوهش که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی تنظیم شده، بررسی دیدگاه هاوکینگ دربارۀ پیدایش جهان هستی با دیدگاه ملاصدرا بر اساس آموزه‌های حکمت متعالیه است. در این مقاله ضمن بررسی این دو دیدگاه دربارۀ خلقت عالم هستی، به مقایس مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی ملاصدرا و نظریۀ هاوکینگ در چگونگی آفرینش نیز پرداخته شده است تا در سایۀ آن، وجوه اشتراک و اختلاف آراء و تفوق یکی بر دیگری معلوم شود. در این مقاله روشن می‌گردد که مفاهیم «هیچ» و «خلأ» در نظریۀ هاوکینگ دربارۀ خلقت جهان، با مفهوم خلأ در حکمت متعالیه بسیار متفاوت است و به‌معنای نیستی محض نیست. همچنین، ملاصدرا با التفات به آموزه‌‌های دینی و براساس مبانی عقلی خویش، همچون اصالت وجود‌‌‌ و حرکت جوهری، ضمن پذیرش خلق‌ از عدم، به اثبات عقلانی حدوث زمانی عالم (به‌معنای خاص) می‌پردازد. به‌اعتقاد ایشان، فیض الهی چنان مستمر و غیرمنفک از خداوند است که تصور آغازی برای خلقت در زمان حقیقی یا زمان موهوم رفع می‌‌شود.

فیلسوفان مسلمان در مسئلۀ کلی و جزئی، از دیدگاه فیلسوفان یونان باستان متأثر بوده‌اند؛ به طوری که بن‌مایۀ دیدگاه‌های ارائه‌شده در دورۀ اسلامی را می‌توان در آرای افلاطون و ارسطو مشاهده کرد. ابن سینا ـ همانند ارسطوـ نظریۀ مُثل را انکار کرده و دیدگاه افلاطون دربارۀ مسئلۀ کلی و جزئی را نپذیرفته است. سهروردی ـ بر خلاف ابن سیناـ نظریۀ مثل افلاطونی را پذیرفته است؛ اما در مسئلۀ کلی و جزئی، کلی افلاطونی را انکار کرده و در تبیین «کلی» با ارسطو و ابن سینا هم‌داستان شده است؛ به این معنا که او همانند ابن سینا، کلی را همان مفهوم ذهنی قائم به نفس دانسته است. البته شیخ اشراق در برخی جنبه‌های فرعی این مسئله با ابن سینا مخالفت کرده و نوآوری‌هایی را ارائه کرده است. این مقاله با روش تحلیلی ـ توصیفی، دیدگاه سهروردی در مسئلۀ کلی و جزئی را تبیین کرده و علت گرایش او به تبیین مشایی از «کلی» را بررسی کرده است. در این بررسیِ تحلیلی، نقدهای سهروردی به رویکرد سینوی نیز تبیین شده و تأثیر آن‌ها بر نقد ملاصدرا بر نظریۀ مشاییان نشان داده شده است. همچنین نحوۀ مواجهۀ ملاصدرا با دیدگاه سهروردی در مسئلۀ کلیات تحلیل شده است.