جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن پنجم پیش از میلاد را می‎توان سرآغاز شکاکیت دانست، چون قبل از آن شک و تردیدی در امکان علم به واقعیت نبود. در این قرن با ظهور سوفسطاییان، امکان حصول علم به واقع مورد تردید قرار گرفت. ما در این رساله ضمن بیان کلیاتی در باب شکاکیت، نگاهی به شکاکان قدیم و سوفسطاییان انداخته‎ایم و پس از آن شک روشی دکارت را مورد نقادی قرار داده‎ایم؛ چون او حد فاصل میان فلسفه قدیم و جدید و پدر فلسفه جدید است. دکارت درصدد یافتن راهی برای شناخت حقیقت بود و به همین دلیل ابتدا در همه چیز شک کرد و تلاش نمود که به یقین برسد. نگارنده بر این اعتقاد است که علاوه بر شک روشی دکارت، فلسفه دکارت به دلیل قول به ثنویت ذهن و عین، زمینة نوعی شکاکیت واقعی را پی‎ریزی کرده است. در ادامه به شکاکیت هیوم پرداخته‎ایم و اثبات کرده‎ایم که نتیجه منطقی آرایش شکاکیت است و آن را مورد نقادی قرار داده‎ایم. پس از آن به کانت پرداخته‎ایم چون اهمیت نقش کانت در فلسفه جدید تا آنجاست که مورخان فلسفه، فلسفه جدید را به دو دوره قبل و بعد از کانت، تقسیم کرده‎اند، چنانکه فلسفه یونان را به دو دوره قبل و بعد از سقراط تقسیم کرده‎اند. نگارنده معقتد است که کانت با پذیرش و تعمیم اشکال هیوم در باب علیت و پیشینی کردن آن‎ها به شکاکیت رسیده است و آدمی را ناتوان از شناخت واقع دانسته است. به همین دلیل کانت معتقد است که عقل نظری فقط پدیدارها را درک می‎کند و از ادارک شیء فی نفسه ناتوان است. شکاکیت کانت زمینه ساز شکاکیت‎های بعد و پیچیده‎تر از شکاکیت‎های قبل از اوست، چون در واقع شکاکیت خام گذشته که ناشی از اصالت واقع خام بود به شکاکیت‎های پیچیده‎ای تبدیل شد که کانت آن را ارائه کرد یا زمینه ساز آن شد. در پایان به نقد و بررسی مدعا و ادله شکاکان پرداخته‎ایم. ابتدا مدعای آن‎ها را مورد نقادی قرار داده‎ایم و سپس نگاهی نقادانه به بعضی از ادلة آن‎ها انداخته‎ایم.

در فرهنگ های لغت برای عدل معانی و کاربردهایی ذکر شده است که مهمترین آنها عبارتند از : تعادل و تناسب ، تساوی و برابری ، اعتدال یا رعایت حد وسط در امور ، استوار و استقامت . می توان گفت : جامع معانی یا کاربردهای یاد شده این است که هر چیزی در جایگاه متناسب خود قرار گیرد به گونه ای که سهم مناسب و شایسته خود را از هستی و کمالات آن دریافت کند و بحق و سهم دیگران تجاوز نکند . در یک تقسیم بندی کلی می توان عدل خدواند را به دو دسته تقسیم نمود که عبارت است از : عدل خدا در جهان تکوین که شامل عدل خدا در آفرینش جهان و عدل خدا را در ادامه زندگی موجودات است و قسم دوم عدل تشریعی خداوند که از دو جنبه قابل بررسی است : اصل تشریع: یعنی انسان ها در برابر تخلف از قوانین و عمل نکردن آنها به تکالیف و نیز : پاداش دادن به آنها در برابر امتثال تکالیف . اگر چه همه مسلمانان به عدل الهی اعتقاد دارند و این مسئله از ضروریات اسلام به شمار می رود ولی هر یک از عقل گرایان و ظاهر گرایان ؛ عدل الهی را به گونه ای خاص تفسیر نموده اند . عقل گرایان که آن را بر اساس حسن و قبح عقلی تفسیر نموده اند خود را معتقد و مدافع واقعی عدل الهی دانسته و منکران حسن و قبح عقلی را در حقیقت منکر عدل به شمار آورده اند. عدل هم در مذهب معتزله ، و هم در مذهب امامیه از اصول اساسی مذهب آنان به شمار آمده است بدین جهت این دو مذهب کلامی را « عدلیه » می نامند . بر هر خردمندی آشکار است که خداوند بعد از آن که انسان را آفرید تا آن که، تمام اسباب زندگی و عبادت را از عقل و ارسال رسل و انزال کتب و سایر لوازم طاعت را بر او فراهم کرد از او عبادت نخواست . نمی بینی از کودکان و مجانین عبادت نخواست ، زیرا که اطفال بالغ نیستند و مجانین از عقل بهره ندارند و خداوند هر چه بر بندگان انجام داده عین رحمت است . خدای تعالی، عادل و دادگستر است ؛ زیرا عدل یکی از صفات کمال است و خداوند عالم ، همه ی صفات کمال را دارا می باشد و نیز کراراً ، در کلام خود عدل را ستوده و ستم را نکوهش می کند و مردم را به عدالت ، امر نموده و از ظلم ، نهی می فرماید . در سوره ی نساء ، آیه ی 40 می فرماید : « اِنَّ اللهَ لا یَظلِمُ مِثقالَ ذَرَّهٍ » ؛ خلاصه ی ترجمه : خدا به اندازه ی ذره ای به کسی ظلم نمی کند . همچنین حضرت علی ( علیه السّلام) در حکمت 446 نهج البلاغه می فرمایند : « اَلعَدلُ یَضَعُ الامورَ مَواضِعَها» عدل قرار می دهد امور را در جایگاهش . بنابراین ، هر پدیده ای در پیش خود ، در نهایت خوبی ساخته شده است ؛ زشتی و ناروایی و یا عیب و نقصی که در بعضی از موجودات دیده می شود ، از راه مقایسه و نسبت پیش می آید . مثلاً مار و کژدم وجودشان نسبت به انسان بد و ناروا است و خار ، چون به گل قیاس شود ، زیبا نیست اما در جای خود، آفریده های شگفت انگیز و سر تا پا زیبایی هستند .

در میان آثار با ارزش در زمینه شخصیت این فقیه عارف ، کارهای بسیار به چشم می خورد اما آنچه جای خالی آن در بین این آثار کاملا مشهود است وجود مجموعه نسبتا جامعی از زندگی شیخ بهائی است مجموعه ای که بتوان دیدگاههای گوناگون را به نمایش گذاشت . البته در این نوشتار ما مدعی نیستیم که همه جوانب زندگی ایشان را دقیق مورد نقد و بررسی قرار داده ایم ؛ چرا که نه از نظر زمانی و نه از نظر دسترسی به همه منابعی که درباره شیخ است ، هیچ یک برای ما میسر نبوده و نیز ذکر تمام آن مطالب در این رساله نه ممکن بود و نه لازمم . برای دستیابی به این هدف ، این اثر درد و بحث اصلی تنظیم شده است : بحث اول نگاهی به زندگانی آثار و افکار شیخ بهائی داریم که از فصول مختلف تشکیل شده است ؛ فصل اول ؛ نسب و خانواده ، فصل دوم ؛ زندگی اجتماعی ، فصل سوم ؛ زندگی سیاسی ، فصل چهارم ؛ زندگی علمی ، فصل پنجم ؛ جایگاه فقهی ایشان ، فصل ششم ؛ شیخ بهاآالدین و علوم دیگر و هر یک از این فصول نیزبه قسمتهای جزئی تر تقسیم شده است در این بحث سعی بر آن نمودیم تصویری ارائه دهیم از حیات اجتماعی ، علمی ، فرهنگی و سیاسی بهاآالدین محمد مشهود و متخلص به شیخ بهائی فقیه عارف ، حکیم ریاضیدان ، منجم ، شاعر ادیب و مورخ محقق نیمه دوم قرن دهم و نیمه اول قرن یازدهم که دوره تاریک عصر صفویه را تا حدی تابناک نمود. ایشان در خردسالی با استعداد شگفت در بسیاری از علوم رایج زمان خویش توانست به مرحله استادی برسد و آوازه شهرت و نبوغش شاه عباس را بر آن داشت که وی را از مقربان بارگاه خویش قرار دهد و بدین صورت در سایه توجهات آن پادشاه با اطمینان توانست آثار ارزنده و نفیسی را از خود بر جای گذارد. در فقه ، آثار، اصول ، آداب صوفیه ، هندسه ، فلک ، حساب ، حکمت کلام مهارت و اطلاع رسانی وافی داشت . در فقه آنچه او نوشته تازگی دارد، در زمینه فتوی راه را برای فقهای بعدی به صورت ابتکاری بازگذاشته است ؛ حدیث شناسی را به طرز نوینی مطرح کرده ؛ در حساب و هندسه نیز نوآوری دارد و بسیاری از مسائل مفصل را حل کرده است مشهورترین اثر ایشان در فقه جامع عباسی ؛ در اصول زبده الاصول ؛ در ریاضی خلاصه الحساب و در نحو صمدیه می باشد امیتاز مولفات بهائی در اینست که عمومی است و از حشو و زواید بدور است . علاوه بر اشتغال به تعلیم و تالیف از خدمات اجتماعی و سیاسی غافل نبوده و در سیاست با تصدی سمت شیخ الاسلامی نقش مهمی در اداره امور ایفا نمود هر چند ایشان ابیات بسیاری سروده لیکن کمتر از او به عنوان یک شاعر حرفه ای یاد می شود، البته اغلب او را به عنوان یک دانشمند یا فقیه مشهور و حاذق در زمان خود می شناسند. آنچه شیخ را نسبت به دیگر شاعران همطراز خود برتر می کند، توانایی او در سرودن شعر به دو زبان فارسی و عربی است . دیوان اشعار عربی و فارسی ایشان با ۲۵۵۳ بیت در این میان جایگاه ویژه ای دارد آثار شیخ را از دو دیدگاه می توان بررسی نمود: یکی از نظر محتوای شعری که در بیان احساسات درونی از آنها استفاده می نموده است و شامل شعر دینی ؛ مدح ؛ مرثیه ؛ توصیف طبیعت ؛ غزل و دیگری از نظر عناوین آثار شعری که شامل الف ) مثنویهای بهائی ؛ مثنوی شیخ ابوالمیثم ؛ مثنوی شیر و شکر؛ مثنوی نان و پنیر؛ مثنوی نان و خرما؛ ب ) وسیله الغوز و الامان فی مدح صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) ج ) طوطی نامه ؛ د) پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش ؛ ه) المخلاه که زیباترین آثار منظوم بهائی معروف به توحید است : تاکی به تمنای وصال تو یگانه اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه خواهد به سرآید شب هجران تو یانه ای تیر غمت را دل عشاق نشانه جمعی به تو مشغول و تو غایب زمیانه و بحث دوم که ترجمه مهدویه شیخ بهائی را در بردارد در این قسمت بطور گذرا بیان داشته ایم که دانشمندان سنی و شیعه آثار بسیاری در خصوص مهدی موعود - عجل الله تعالی فرجه الشریف - تالیف نموده اند و به ویژه شعرا که برای ابراز علاقه و دلبستگی شدید خود به ساحت مقدس ولی عصر (عج ) و نیز برای دفاع از عقاید حقه خود اشعار فراوانی را به زبان های فارسی ، عربی و... سروده که در این میان شعرائی که به زبان عربی نغمه سرایی کرده و آثار گرانبها و با ارزشی از خود به یادگار گذاشته اند کم نیستند. از آن میان می توان به مهدویه شیخ بهائی اشاره کرد. زیبائی و جذابیت این قصیده و استحکام آن از نظر ادبی و بلاغی از جایگاه ویژه ای برخودار است مخصوصا آنکه قصیده به زبان شاعری جاری شده که علاوه بر طبع شعر از توانایی علمی بالایی برخوردار است و مسائل دقیق علمی و تاریخی مستند را با الفاظی زیبا در شعر خود آورده است ، این شخصیت هرچند بیش از یک یا دو قصیده درباره حضرت ولی عصر (عج ) نسروده است ؛ ولی به قدری شاعرانه و فاضلانه می باشد که با دهها قصیده برابری می کند. شایسته است احوال و آثار این شخصیت برجسته در میان مردمان انتشار یابد تا جهانیان بدانند که او به تنهائی در کسب علوم کارامتی را انجام می داد و بزرگداشتهایی را که از او یاد شده است در اینجا بنویسیم مثنوی هفتاد من کاغذ می شود. نامش در برگ برگ فرهنگ اصیل تشیع جاودانه باد اما ماخذی که در این کار از آنها مدد جستم به چند بخش تقسیم می شوند: بخش اول منابعی که بصورت مقاله های متوالی در روزنامه ها، مجلات و ماهنامه ها بود؛ بخش دوم منابع به طریق شفاهی و صحبت با صاحبنظران و اساتیدی که در این زمینه و یا در بخشی از آن اطلاعاتی را به اینجانب عرضه داشتند؛ و بخش سوم کار، تجلیل و دیدگاه شخص اینجانب در اطراف این موضوع که آنرا در جای بحث بکار برده ام مهمترین نویسندگانی که از آثارشان بهره برده ام محمدعلی مدرس در اثر گرانبهایش ؛ ریحانه الادب که در تدوین بخش اصل موضوع یعنی شخصیت شیخ بهائی از آن استفاده نمودم و نیز عباس قمی و محمدباقر موسوی خوانساری در آثار پربهای ایشان فوایدالرضویه و روضات الجنات و نیز مصطفی صدری در کتابش رجال و مشاهیر نامی ایران اطلاعات نسبتا کاملی درباره آثار و زندگی بهاآ الدین محمد به من ارائه دادند، در زمینه تدوین بخش حیات علمی آن جناب یعنی شاگردان و استادان وی از کتاب الغدیر علامه

پایان نامه حاضر دارای یک مقدمه و شش بخش است و مقدمه شامل بیان مسئله و ضرورت و اهداف آن می باشد. در بخش اول به تعریف واژگانی چون مخالفان و پیشوایان پرداخته شده است. در بخش دوم علل مخالفت ها با پیشوایان دین بحث شده و هفت علت عمده ذکر گردیده است.. در بخش سوم، اصول و مبانی پیشوایان دین به تفصیل بیان گردیده و در باره پنج اصل که پیشوایان دین آن را مراعات می کردند، گفت و گو شده است. در بخش چهارم، مخالفان به دو دسته مخالفان فکری و مخالفان سیاسی تقسیم شده و بعضی از ویژگیهای آنها بیان شده است.در بخش پنجم، شیوه های پیشوایان دینی در برخورد با مخالفان بحث شده است. در بخش ششم، تفاوت شیوه های ائمه (ع) در برخورد با مخالفان تحلیل گردیده است و برای متفاوت بودن شیوه های ائمه(ع) در برخورد با مخالفان، هفت عامل که موجب تفاوت رفتارهای پیشوایان دین گردیده ذکر شده است/

هدف پژوهش : بررسی صفات خدا دراسلام و صفات خدایان در ادیان قبل از اسلام است نمونه گیری : براساس دسته بندی نظریات علماآ و آیات و احادیث و شرح و بسط آنها روش پژوهش : کتابخانه ای است ابزار اندازه گیری : کتابهای کلامی قدیم و جدید و کتب تفسیر قدیم و جدید است طرح پژوهش : بحث و بررسی صفات درد و بخش صفات خدا یا خدایان از قبل از اسلام بعد از اسلام نتیجه کلی : اینکه برای شناخت صفات خدا باید از قرآن و حدیث بهره گرفت

تحقیق حاضر دارای سه بخش با این موضوعات است: بخش اول، صراط مستقیم از دیدگاه عقل: در جستجوی راه سعادت، عقل در آدمی، رابطه و نقش عقل در برابر صراط مستقیم؛ بخش دوم، صراط مستقیم از دیدگاه قرآن کریم و روایات: ترجمه و شرح سوره حمد، معنای لغوی و اصطلاحی صراط مستقیم، مترادفات صراط، تفسیر صراط مستقیم در قرآن کریم، صراط مستقیم در روایات، بررسی نظریه های مفسرین درباره صراط مستقیم، صراط مستقیم و منعمان، مغضوبین و ضالین؛ بخش سوم، هدایت به صراط مستقیم: معنای هدایت، هدایت تکوینی در قرآن، هدایت تشریعی، هدایت خاصه.

در رساله حاضر، درباره سه موضوع بحث وبررسی شده است: 1. امکان اتّصاف ذات اقدس الهی به صفات 2. امکان شناخت صفات الهی 3. اقسام صفات الهی. این بحث بخشی از مباحث خداشناسی، و مورد عنایت فیلسوفان مسلمان بوده است و از فارابی تا حکیمان دوران اخیر و معاصر، هر یک به گونه ای به این بحث پرداخته اند; هر چند صدرالمتألهین، با گشودن فصلی خاص به جمع آوری این مباحث در جایگاه مناسب اقدام کرده است. در فصل دوم رساله، نخستین موضوع از موضوع های سه گانه پیشین بررسی شده است. این فصل درباره این پرسش است که آیا ذات اقدس الهی را می توان به صفاتی متّصف کرد. در این باره، پنج نظریه را رسیدگی کرده، و سرانجام، نظر صدرالمتألهین را که به عینیت صفات کمالی با ذات واجب الوجود قائل است برگزیده ایم. فصل سوم در پاسخ به این پرسش است که آیا صفات الهی را می توان شناخت. در این فصل، ابتدا برخی ویژگی های معرفت شناختی فلسفه اسلامی و میزان توانایی عقل در شناخت صفات الهی مورد توجّه قرار گرفته; سپس چهار پاسخ به سؤال پیشین مطرح، و سرانجام، پاسخ صدرالمتألهین که می گوید: شناخت صفات الهی از راه اثبات وحدت تشکیکی حقیقت وجود قابل حصول است، پذیرفته شده است. وی این پاسخ را ذیل برهان صدیقین مطرح ساخته و با استفاده از این برهان به طور اجمالی و تفصیلی به اثبات صفات پرداخته است. در فصل چهارم، موضوع سوم را بررسی، و با طرح نموداری از اقسام صفات الهی، اقسام صفات را تعریف کرده ایم.در خاتمه نیز با توجّه به نتایج فصل های دوم تا چهارم، امکان اتّصاف خدای متعالی به صفات و امکان شناخت صفات و اقسام صفات خداوند جل و علی استنتاج شده است.

پنجمین اصل از اصول دین، معاد می باشد آن به معنای اعتقاد به جهان دیگر است که با مرگ شروع می شود و سرانجام آن به بهشت یا جهنم ختم می گردد. مهم ترین اصل اعتقادی اسلام پس از ایمان به خدا، اعتقاد به معاد است و پیامبران همگی برای بیان و دعوت مردم به این دو عقیده ی اساسی آمده اند. سایر عقاید و معارف و دستورهای اسلام از این دو اعتقاد مهم سرچشمه می گیرد. توحید و معاد دو اصل مشترک همه ی ادیان آسمانی است. این تحقیق شامل چهار فصل می باشد. فصل اول آن شامل واژه شناسی کلمه معاد معاد از دیدگاه قرآن، روایات و و احادیث پرداخته شده است. معاد: در لغت به معنای برگشتن – عالم آخرت آمده است – مص ( ع و د) بازگشتن – بازگشت. معاد از ماده عود به معنی برگشتن است چون روح دوباره به بدن برگردانیده می شود. معاد در اصطلاح عبارت است از برگشتن روح به بدن. در بخش دیگر به بحث معاد از دیدگاه قرآن و روایات پرداخته شده. که با دقت در سور قصار قرآن که در مورد مسئله معاد بحث می کنند، می بینیم که تمامی آیات و یا اکثر آنها به بحث پیرامون همین مسئله پرداخته اند. قرآن کریم در آیات متعددی به بی ارزشی و پوچی حیات دنیا اشاره می نماید و به انسان ها هشدار می دهد که فریب متاع دنیا را نخورند و بدانند که دنیا و آنچه در آن است تنها آن زمانی ارزش می یابند که به عنون گذرگاه جهان پس از مرگ در نظر گرفته شوند. اهمیت و ضرورت بحث معاد را از مراجعه به احادیث و روایت های امامان معصوم ( ع) و انبیاء الهی نیز می توان به دست آورد. در فصل دوم آن به ضرروت اعتقاد به معاد و دلایلی که معاد را اثبات می کند پرداخته شده است که در ابتدا توضیح مختصری در رابطه با ضرورت اعتقاد به معاد داده می شود و پس از آن به بررسی دلایل اثبات معاد می پردازیم. ایمان به معاد و ضرورت اعتقاد به آن – باعث می شود که روح دنیا پرستی را – که خمیرمایه تمام خطاها و جنایات است – تضعیف کند. ضرورت معاد باعث می شود که زندگی انسان ها مفهوم و هدف داشته باشد و زندگی این جهان را از پوچی و عبث بودن به درآورد. دلایل اثبات معاد عبارت است که از دلایل نقلی و عقلی که برای دلایل نقلی آن نمونه هایی از آیات قرآن ذکر شده و دلایل عقلی آن دلایل چهارگانه ای است که عبارت است از دلیل اول فطرت، « فطرت » یعنی یافتن در مقابل « علم» که دانستن است. ما به شخصی که در برابرمان نشسته است علم داریم. دلیل دوم صیانت آفرینش از بیهوده بودن است. این که خداوند آفریننده جهان است و هرچه را که آفریده بیهوده نبوده و هدفی داشته. دلیل سوم معاد مقتضای عدل الهی است. دقت در نظام هستی و قوانین آفرینش نشان می دهد که همه چیز حساب شده است. این که خداوند عادل است و تحقق عدالت الهی بدون وجود روز « معاد» میسر نیست. دلیل چهارم سیر تکاملی انسان، این که انسان در ابتدا خاک بوده، سپس نطفه شد. پس از آن، به علقه تبدیل شد، از علقه نیز به مضقه تغییر یافت و آن گاه انسان شد. ابتدا طفلی بیش نبود پس از طفولیت پا به نوجوانی گذاشت پس به چوانی رسید سرانجام پیری و مرگ فرا رسید، و بعد از مرگ استکمال دیگری هم باید باشد تا این سیر ناقص نباشد. در بخشی دیگر تقسیم معاد را داریم که به دو قسم معاد جسمانی و روحانی تقسیم می شود. در فصل سوم معاد از دیدگاه اقوام و ملل را داریم که شامل اعتقاد به معاد در میان مصری ها، اعتقاد به معاد در یونان،اعتقاد به معاد درمیان رومی ها و در آخر ،اعتقاد به معاد در میان بابلی ها بحث شده است. در بخشی دیگر، معاد از دیدگاه ادیان مذاهب بزرگ عالم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. که در این بخش معاد ،در ادیان برهما، بودا، زردشت، یهود، مسیح و در آخر اسلام را داریم. در فصل چهارم آثار و نتایج ایمان به معاد را داریم. که در این فصل به، نقش معاد در بینش فلسفی انسان، اثر معاد به عنوان پشتوانه اخلاقی، ضمانت محکم و راستین اجرای قوانین در نهان و آشکار آثار تربیتی و نقش معاد در سازندگی انسان، اثر ایمان به خدا و معاد در جامعه و فرد، آثار و نتایج ایمان به معاد از لحاظ فردی واجتماعی که شامل ( آرامش دل و تسکین خاطر، تقوی و پاکدامنی، تعهد و احساس مسئولیت، ایمان به معاد و اثر آن در مسائل اقتصادی، ایمان به معاد و اثر آن در مسایل نظامی، ایمان به معاد و نقش آن در برخورد با طاغوتیان، ایمان به معاد و نقش آن در مسائل محرومان، ایمان به معاد و نقش آن در تشخصی حق از باطل، ایمان به معاد و نقش آن در آرامش جان مورد بررسی قرار گرفته است.

در پایان نامه حاضر به حکم منکر ضروری دین پرداخته شده و مفهوم و مصداق آن روشن گردیده است. از آنجا که منکر ضروری دین سر از ارتداد در می آورد و سرانجام ارتداد کشتن شخص مرتد است، نویسنده تأکید فراوانی دارد که باید معیار و ملاک ضروری دین را شناخت و چارچوب اصلی و کلی آن را احراز نمود تا ملاک مشخص و متقنی در این زمینه به دست آید و از متهم شدن دیگران به ارتداد جلوگیری گردد. وی معتقد است که برای ضروری دانستن عقاید دینی باید به اموری واضح و مبرهن و بدیهی دست یافت که همگان بر آن اتفاق نظر داشته باشند. از نظر او ضروریات دین باید بی نیاز از استدلال باشند و هر مکلفی در آنها باید به علم خود عمل کند. وی همچنین در کنار ضروری دین، از ضروری مذهب نام می بَرَد و انکار ضروریات مذهب را باعث خروج از آن مذهب و انکار ضروری دین را باعث خروج از دین می داند. از دیدگاه نوسینده، در مورد انکار ضروریات دین و حکم این انکار، اختلاف نظر وجود دارد. به نظر اکثر فقها اگر انکار ضروری دین مستلزم انکار توحید و رسالت باشد و این انکار از روی شبهه علمی نباشد موجب ارتداد و در نهایت قتل منکر می شود. اما اگر کسی از روی شبهه ای علمی یکی از ضروریات را انکار کند مرتد نمی شود بلکه باید شبهه او را حل کرد و اگر بعد از وضوح دلایل کافی بر مطلب باز هم اصرار بر انکار نمود و لجاجت به خرج داد، موجب ارتداد و حکم اعدام وی می شود.

در این پژوهش کوشش شده است تا «طرح فلسفی هیوم» در وحدت و کلیت آن در قالب سه رکن اصلی آن (یعنی: اهداف، روش ها و نتایج) تفسیر گردد و شمایی کلی از اندیشه او به دست داده شود. هر یک از این ارکان سه گانه یک فصل از فصول سه گانه پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده است؛ در فصل اول دو هدف عمده هیوم از مطرح کردن اندیشه اش تحت عنوانهای «اصلاح فلسفه» و «پیشبرد علم طبیعت انسان» مورد تبیین قرار گرفته اند. در مرحله بعد روش هایی که هیوم برای دستیابی به اهداف مذکور به آنها متوسل شده است مورد بررسی قرار گرفته اند، «نقد معرفت پیشینی» و «روش تجربی آزمونی استدلال» هر یک به گونه ای برای هیوم نقش روش و راهبرد برای رسیدن به اهداف را داشته اند و ما در فصل دوم اینها را مورد توجه قرار داده ایم. و بالاخره در فصل سوم به نتایج حاصله از به کاربستن روش های مذکور برای رسیدن به آن اهداف کلی از پیش تعیین شده، پرداخته ایم و متناظر با آن اهداف دو نتیجه مهم و عمده طرح فلسفی هیوم را، که آراء او درباره «چیستی فلسفه» و «چیستی انسان» هستند، توصیف نموده ایم. نکته ای که می توان از این پژوهش به دست آورد رسیدن به تفسیری از اندیشه هیوم است که آن را نه به عنوان صرف «شکاکیت» و نه صرف «تجربه گرایی» بلکه به عنوان یک «طرح انسان شناسی فلسفی» نشان می دهد.