جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اهمیت مساله جبر و اختیار همین بس که حل بسیاری از مسائل کلامی بدان وابسته است و در طول تاریخ متفکران زیادی را به نظریه پردازی در این باره از جهات مختلف سوق داده است. در مقام مقایسه آرای مولوی و فخررازی در مساله جبر و اختیار، شباهت ها و تفاوت های فراوانی را می توان یافت؛ از جمله اینکه هر دو از مکتب کلامی اشعری بهره جسته اند و به افعال انسان جبرگونه نگریسته اند و اینکه در بسیاری از مواضع از قرار گرفتن در دو راهی انتخاب جبر یا اختیار سخن به میان آورده اند و سرانجام به امر بین الأمرین روی آورده اند؛ اما در همین جایگاه مشترک، با هم اختلاف نظر دارند. مولوی در مقام یک عارف، در اشعار خود از استدلال گریخته و به جبر عاشقانه و عارفانه ای پناه برده که جبر همراه با اختیار را به او عرضه می دارد و در ادامه به امر بین الأمرینی که شیعه تفسیر می کند معتقد گشته است. از سوی دیگر، فخررازی با توجه به رویکرد تفسیری و توسل به استدلال نقلی، پس از چند بار تغییر عقیده و پریشانی آرا، پذیرش جبر و نظریه کسب، سرانجام امر بین الأمرینی را برمی گزیند که آن را بایستی تفسیری از عقیده جبر به شمار آورد.

صدرالدین قونوی در مقدمه کتاب اعجازالبیان، دلایلی بر ناکارآمدی برهان در دستیابی به معرفت صادق یقینی آورده است که عبارتند از: عدم مصونیت از تردید درونی و انکار و اعتراض بیرونی، اختلاف و تهافت باورهای فیلسوفان به دلیل اختلاف مقتضیات اسمای الهی، عدم ملازمه میان صحت و فساد استدلال با صحت و فساد گزاره، همچنین تردید و اختلاف در پاره ای قواعد منطقی.هر یک از دلایل یادشده با تاملات و ملاحظات در خور توجهی روبه رو هستند و هیچ کدام اثبات کننده ناکارآمدی برهان فلسفی نیستند. بنابراین، ضمن پذیرش امکان برتری ارزش شناخت شهودی و گستردگی حوزه معرفت های کشفی، یقین آفرینی و کارآمدی معرفت برهانی در شناخت اجمالی کلی ترین مسائل هستی شناختی ثابت و محفوظ است.

مساله «استقرا» از گذشته دور تا اکنون در منطق، معرفت شناسی و فلسفه علم مطرح بوده و از زوایای مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. استقرا، به دو قسم تام و ناقص تقسیم می شود. آنچه بیشتر پژوهش ها را در باب استقرا به خود اختصاص داده، استقرای ناقص است. صحت استنتاج در استقرای ناقص بر اثبات سه اصل مبتنی است: الف).استحاله اتفاق و تصادف مطلق؛ ب) استحاله اتفاق و تصادف خاص؛ ج) توجیه تعمیم بر غیر موارد استقرا شده. اثبات اصول سه گانه بالا مورد توجه مکاتب مختلف فکری در باب استقرا واقع شده و هر کدام از طرفداران دیدگاه عقل گرایی ارسطویی و تجربه گرایی به ارائه تلاش هایی در این زمینه پرداخته است.شهید صدر با طرح دیدگاه جدیدی به نام «دیدگاه ذاتی» در کتاب گران سنگ «الاسس المنطقیه للاستقراء» به نقد و بررسی دیدگاه عقل گرایی ارسطویی و تجربه گرایی پرداخته اند.در دیدگاه شهید صدر استقرای ناقص، مفید یقین موضوعی است و حصول یقین موضوعی، با طی دو مرحله توالد موضوعی و توالد ذاتی سامان می پذیرد. در مرحله اول، احتمال مورد نظر افزایش می یابد و در مرحله دوم به یقین موضوعی تبدیل می شود.

عسکری سلیمانی امیری روشی جدید در استنتاج صوری یافته است که با کمترین تعداد قواعد به کار می رود: نقض محمول و عکس مستوی. او به کمک روش خود قواعد تازه ای را نیز کشف کرده است که در منطق ارسطویی سابقه نداشته است. او همچنین به پاره ای از گزاره های منحرفه که در ناحیه محمول آنها سور وجود دارد، پرداخته است، از جمله: «هیچ الف برخی ب نیست» و «برخی الف برخی ب نیست». افزون بر این، قواعد عکس مستوی و قیاس را برای این دو گزاره منحرفه بیان کرده است. در این نوآوری جسورانه و تحسین برانگیز، کاستی ها و ناراستی هایی هست که این مقاله به جبران کاستی ها و زدودن ناراستی های آن می پردازد.