جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث بسیار مهم در فهم قرآن بحث ظاهر و باطن قرآن است. در برخی روایات برای قرآن هفت بطن شمرده شده است. فهم ظاهر قرآن برای بسیاری از افراد ممکن است، اما فهم باطن قرآن و بطونِ بطون آن برای همه ممکن نیست. یکی از آیات قرآن کریم که فهم آن‌ و مراد حقیقی متکلم از آن در میان دانشوران مسلمان اختلاف‌بر‌انگیز شده آیات ۱۹ تا ۲۲ سورۀ الرحمن است. در این آیات از دو دریا یاد شده که به‌رغم تلاقی با هم درنمی‌آمیزند و از این دو دریا لؤلؤ و مرجان به دست می‌آید. این پژوهش به بررسی تطبیقی دیدگاه دو تن از مفسران برجستۀ شیعه و اهل‌سنت، یعنی جوادی آملی و آلوسی، پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که این دو مفسر، در تفسیر ظاهری «مرج البحرین» و «لؤلؤ» و «مرجان» در آیات پیش‌گفته، با وجود اختلافات، اشتراک‌نظر هم دارند، ولی در تفسیر باطنی آیات با یک‌دیگر اختلاف کامل دارند.

در آیۀ ۱۵۷ سورۀ اعراف از نوری سخن رفته که همراه پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. بسیاری از مفسران معتقدند مقصود از «النُّورَ» در این آیه «قرآن کریم» است، و برخی از مفسران دیدگاه‌های دیگری را مطرح کرده‌اند که عبارت‌اند از: قرآن ناطق؛ قرآن کریم، امام علی (ع) و دیگر امامان (ع)؛ و ولایت. این دیدگاه‌ها هر یک دچار نقدهایی است، افزون بر این‌که هیچ‌کدام نتوانسته‌اند که پاسخ درخوری به این پرسش بدهند که دلیل آمدن «معه» همراه با «انزال» چیست. ولی تفسیری که ابوالفتوح رازی از این بخش از آیۀ ارائه کرده با تفاسیر دیگر متفاوت است. وی این «نور» را حضرت علی (ع) دانسته است. در این نوشتار، دیدگاه‌های مفسران طرح و ارزیابی و نقد می‌شود و نشان داده می‌شود که تفسیر ابوالفتوح رازی از آیۀ مذکور، بر خلاف تفسیر دیگر مفسران، نیازمند توجیه و تأویل نیست.

«انتقام» به‌طور فطری در انسان‌ها و به‌طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت‌اند از: (۱) هر دو مفسر انتقام را جزء سنت‌های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل‌اند. (۲) انتقام‌های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است. (۳) عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است. (۴) خداوند هنگامی از انسان‌های مجرم و گناهکار انتقام می‌گیرد که آیات و نشانه‌های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد. (۵) علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می‌داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی‌داند. (۶) هیچ‌کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده‌اند که در آنجا که انتقام جنبۀ اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام‌گیرنده چه کسی است. (۷) مباحث سید قطب دربارۀ انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی‌که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست. «انتقام» به‌طور فطری در انسان‌ها و به‌طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت‌اند از: هر دو مفسر انتقام را جزء سنت‌های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل‌اند. انتقام‌های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است. عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است. خداوند هنگامی از انسان‌های مجرم و گناهکار انتقام می‌گیرد که آیات و نشانه‌های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد. علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می‌داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی‌داند. هیچ‌کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده‌اند که در آنجا که انتقام جنبۀ اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام‌گیرنده چه کسی است. مباحث سید قطب دربارۀ انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی‌که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست.

در این نوشتار با توجه به اهمیت و جایگاه برجسته مساله نزول قرآن و احادیث پیرامون آن, از جمله حدیث معروف سبعه احرف, دیدگاه دانشمندان شیعی و بسیاری از علمای اهل سنت, نقد و بررسی شده است. در این پژوهش, برخی از روایات نبوی در مورد نزول قرآن بر سبعه احرف, ارایه و سپس مهمترین نظریات پیرامون معنای آنها مورد نقد قرار گرفته است. از اساسی ترین شبهات و اشکالات در روایت نزول قرآن بر سبعه احرف, اختلاف در مضامین, روایات نافی احرف سبعه, کلی گویی و ابهام در این روایات, مخالفت آن با صحیحه زراره از امام صادق(ع), خبر واحد بودن روایت سبعه احرف نزد شیعه و تناقض در معنا و محتوای این حدیث است.نویسنده با بررسی دیدگاه های دانشمندان شیعه, از جمله علامه طباطبایی, آیت اله معرفت, دکتر حجتی, آیت اله میرمحمدی و آیت اله خویی و همچنین پژوهش در معانی مختلف این حدیث, با تکیه بر روایات مختلف, نزول قرآن بر سبعه احرف را سخنی نادرست و مجعول برشمرده است.

امکان درج نشانه­های نگارشی کنونی در قرآن کریم با یک چالش روبروست. از یک طرف، اهداف و فواید نشانه­گذاری ما را به درج این نشانه­ها در قرآن کریم تشویق و ترغیب کرده و از سوی دیگر، مقدّس بودن قرآن کریم یا شبهه­ کافی بودن علائم وقف و ابتدا، ما را از این کار باز می­دارد. تنافی داشتن این نشانه­ها با رسم المصحف، تحمیل یک تفسیر بر قرآن کریم و بدعت بودن این کار، از جمله شبهات مطرح شده در این زمینه است. این مقاله با یک شیوه­ تاریخی‌ـ‌تحلیلی در پی رفع شبهات مطرح و رفع این چالش است. به همین منظور ابتدا کم و کیف نشانه­های نگارشی، اهداف، فواید و ضرورت این نشانه­ها در متن را روشن و عدم همپوشانی علائم وقف و ابتدا و نشانه­های نگارشی را آشکار کرده و سپس با بررسی پیشینه این نشانه­ها در زبان عربی و همچنین پیشینه نگارش قرآن کریم و جداسازی مسأله رسم المصحف از ضبط المصحف، درج این نشانه­ها در قرآن کریم را از نظر مفهومی و مصداقی مسبوق به سابقه و بدون اشکال و به عبارتی ممکن، بلکه مستحسن دانسته است.

صبر موسی (ع) از موضوعاتی است کهدر قرآن به انحاء گوناگونی با آن برخورد شده است. در آیه 67 کهف، به عدم استطاعت موسی بر صبر تصریح شده و مدلول برخی آیات مانند آیه 15 سوره قصص نیز، این موضوع را تأیید می­نماید؛ اما آیات فراوانی نیز در قرآن موجود است که چارچوب صبر موسی را در شئونات مختلف حیات و رسالتش به نمایش می­گذارد. افزون بر این، دیدگاه­های متفاوت مفسران در تبیین مفهوم عدم استطاعت موسی بر صبر نیز به این ابهام، افزوده است. تشابک دلالتی که به پیوستگی و درهم‌تنیده بودن دلالت‌های آیات قرآن اشاره دارد، یکی از راه‌های رفع ابهام موجود میان این آیات است. این مقاله تلاش نموده از رهگذر تشابک دلالتی و با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، چیستی صبر موسی را تحلیل نموده و پرده از ابهام صبر موسی در قرآن بردارد. رهیافت­ها حاکی از آن است که تشابک دلالتی، سطوح بالایی از صبر و صلابت موسی را در مراحل مختلف زندگی و به‌ویژه امر رسالت، نمایان می­سازد و قرائن موجود در آیات نشان می­دهد که استطاعت نداشتن، ناظر به مفهومی خاص و دوره­ای خاص بوده و از مقام والای صبر موسی (ع) نمی‌کاهد.

مقوله جنگ و نگاه اسلام بدان، از مقولات بحث‌برانگیزی است که دیدگاه‌های گوناگونی از سوی علمای دین و انتقاداتی از سوی غیر مسلمانان را در پی داشته است. آیه 29 سوره توبه که دستور جنگ با اهل کتاب را صادر می‌کند، از مهمترین آیاتی است که با آن بر وجود جهاد ابتدایی در قرآن استدلال شده است. در این مقاله، برداشت تفسیری سه مفسر بزرگ: رشید رضا در «المنار»، سید قطب در «فی ظلال القرآن» و محمد حسین فضل الله در «من وحی القرآن» که سه دیدگاه متفاوت را ارائه می‌دهند، ارزیابی کرده، به نقد می‌گیرد و پس از بررسی نظرات این سه مفسر و نقد تفاسیر آنها، به این نتیجه دست یافته است که آیه در صدد مجازات اهل کتابی است که به پیمان‌هایشان با مسلمانان وفادار نبوده و دشمنی‌های خود را آشکار نموده و به آنها تعدی نموده‌اند؛ مجازاتی که در مقایسه با مجازات مشرکین در واقع تخفیفی برای آنهاست. لذا این آیه نمی‌تواند مجوزی برای آغاز جنگ با مطلق غیر همکیشان باشد.

مبانی فقهی و کلامی تشیع تا آغاز غیبت کبری، هنوز به صورت کامل ساخت نیافته بود. ازاین­رو، در عرصه فقه، شاهد فقاهتی مبتنی بر افکار اهل سنت و متمایل به رأی و قیاس هستیم. در بعد کلامی نیز از یک ­سو، به متکلمانی برمی­خوریم که گرایش‌های اعتزالی دارند و از سوی دیگر، برخی عقائد فاسد کلامی مانند نظریه تحریف، گرایش به جبر، تشبیه، غلو و تقصیر پدید آمدند. در این بین، شیخ مفید و سید مرتضی کوشیدند مبانی فکری تشیع را منقّح کرده و راهی میان عقل­گرایی افراطی (نص­گریزی) و نص­گرایی افراطی (عقل­گریزی) دراندازند. نگارندگان با مطالعه آثار شیخ مفید و سید مرتضی بر این عقیده­اند یکی از مهم‌ترین ابزارهای این دو برای رسیدن به این هدف، نظریه حجیت اخبار متواتر و محفوف به قرائن و در نقطه مقابل، عدم حجیت اخبار آحاد است. مبتنی بر این نظریه است که توانستند به تصفیه متون روایی پرداخته، انبوهی از روایات در حوزه تحریف، جبر، تشبیه، غلو و... را به دلیل «خبر واحد بودن» کنار بگذارند. همچنین در صورتی که صحت سند در مورد اخبار آحاد ضروری قلمداد شود، مبنای شیخ مفید و سید مرتضی باعث شد انبوهی از روایات معصومان (ع) در کتب معتبر امامیه، صرفاً به دلیل ضعف سند کنار گذاشته نشوند.

ارتباط و تعامل روبه‏رشد جهان اسلام و دنیای غرب به شکل‏گیری نحله‏های گوناگونی انجامیده که هریک به تنهایی منادی تفسیر اصیل و برداشت صحیح از آیات قرآن هستند. یکی از این جریان‏های نوظهور، «فمینیسم اسلامی» است که طی چند دهه اخیر، خواهان اصلاح فهم قرآن کریم با هدف ارائه‏ الگوی جنسیتی برابر و در نتیجه، ارتقای جایگاه زنان در اسلام است. یکی از برجسته‏ترین نواندیشان این جریان، عزیزة الحبری است که این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی در صدد استخراج نگرش قرآنی اوست. وی در تفسیر قرآن از اصولی لازم در فهم همچون توحید، اصل تنوع و اصل سازگاری نام می‏برد. الحبری نتیجه‏ مبنا قرار دادن این اصول را رعایت اعتدال و اجتناب از دیدگاه‏های پدرسالارنه می‌داند که زیربنای دستیابی به نظام روابط عادلانه است. به نظر او، هر برداشتی خلاف این اصول همچون پنداشت‏های پدرسالارانه از آیات الهی، مردود بوده و باید کنار گذاشته شود. همچنین دو مؤلفه‏ روشی مهم وی که در روند نظرات تفسیری هویداست، «اصلاح تدریجی» و «بسترمندسازی فهم آیات» است. یکی از مهم‌ترین نظرات الحبری پرداختن به «ضرب زنان» در آیات قرآنی است که از رهگذر مؤیدات قرآنی و روایی، منظور از نشوز را زنا دانسته و سپس تفسیر متفاوتی از آن در راستای سنت اصلاح تدریجی قرآن ارائه داده و قائل به لزوم محو کلی این سنت ناصحیح در دوره‏ معاصر شده است.

برای دستیابی به دیدگاه قرآن درباره معنویت، ناچار بایست تعریفی جامع از آن داشته باشیم؛ بویژه اگر بخواهیم این معنویت را با سایر دیدگاه‌ها بویژه با معنویت‌های نوپدید مقایسه کنیم. اگر چنین تعریفی را «فرایند جستجوی نسبتاً پایدار امر قدسی در زندگی» فرض کنیم، می‌توانیم دیدگاه قرآن را درباره خصوصیات این مفهوم بیابیم. در چنین دیدگاهی، ویژگی‌ها و مؤلفه‌های معنویت، ملازمات، بسترها و شرایط تکوین و رشد معنویت، فرایندها و عملکردهای معنوی، موانع معنویت و بالاخره پیامدهای معنویت از نگاه قرآن بیان می‌شود. مجموعه این اطلاعات را می‌توان توسعاً، نظریه قرآن درباره معنویت نامید. در این مقاله، برای رسیدن به این مجموعه اطلاعات از روش نظریه‌پردازی داده‌محور - نظریه زمینه‌ای در مطالعات اجتماعی - و تحلیل کیفی متن استفاده شده است. تمام آیات قرآن برای کدگذاری مرور شده‌اند و با کشف مقوله‌های فرعی و نسبت آن‌ها با مقوله اصلیِ معنویت، این مدل به تدریج شکل گرفته و اصلاح شده است. اگر چه اجزای این مدل به‌طور مجزا نوپدید نیستند ولی خود مدل، روش تحصیل و هدف مترتب بر آن، قابل توجه و بدیع است.