جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شروع جریان اومانیستی و ماتریالیستی از سده های میانه در اروپا، با افول تدریجی امور معنوی همراه بود. تأکید بر پوزیتیویسم به عنوان تنها منبع قابل اعتماد، و انسان به عنوان تنها مرجع شناخت، به رّد و انکار علوم شهودی، مثل متافیزیک و الهیات انجامید. اتکاء انسان به امور زمینی و مادی از طرفی باعث فاصله گرفتن انسان از امور مربوط به سرشت خود به عنوان موجودی الهی و فضیلت مند شد و از طرفی دیگر این نادیده گرفتن امور فضیلت مند و معنوی در زندگی بشر زمینه ساز مشکلات فراوان روحی، روانی، زیست محیطی و... شده است، که بر اساس آن متفکران متعددی طی سده گذشته، شناخت امور معنوی و بازیابی مجدد آن در زندگی انسان را الزامی دانستند. از این روی ما به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که زمینه ها و ویژگی های معنا گرایی در اندیشه سیدحسین نصر و مصطفی ملکیان چیست؟. بنابراین در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی و تطبیقی به بررسی این موضوع پرداخته ایم، و با استفاده از رویکرد انتقادی و در قالب مکاتب سنت گرایی و وجودگرایانه یافته های پژوهش حاکی از آن است که سید حسین نصر ریشه همه بحران های جهان مدرن در علم بدون منشأ الهی و فاصله گرفتن از سنت می داند، بازگشت به سنت های اصیل و آموزه های دینی و وحیانی از نظر وی تنها راه غلبه بر مشکلات این جهان می باشد. مصطفی ملکیان نیز ضمن نقد ماده باوری، لزوم حضور معنا و معنویت در کنار عقلانیت را برای کاهش درد و رنج بشر الزامی می داند.

عرفان دانش بازپیوستن انسان و خداست. عرفان جنبه باطنی هر دین است و از آنجایی که دین الهی یکی است، عرفان نیز به جهت اینکه اساساً متشکل از شوق انسان و کشش خدا جهت اتصال به همدیگر است، پدیده ایست عالمگیر. مضمون عرفانی بازگشت به اصل به طور جامع در ادبیات عرفانی جهان، نمود نمادین سفر معنوی روح به سوی خدا را می یابد. فرید الدّین عطّار نیشابوری، متولد 1146 میلادی، یکی از والاترین شعرای صوفی پارسی است که شعر عرفانی اش همچنان به طور گسترده مورد مطالعه و استقبال گرم واقع می شود. جان بانی ین، متولد 1628، نویسنده برجسته انگلیسی است که در ادب عرفانی انگلیسی، همچنان جایگاه محوری خود را حفظ کرده است. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مضمون سفر معنوی در منطق الطّیر عطّار و سیر و سلوک زائر بانی ین از منظر عرفانی است. رویکرد اتّخاذ شده در این پایان نامه شامل نظریه های مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، شامل تئوری «قرابت فرهنگی» و «تشابهات بدون ارتباطات» از آون آلدریج، نظریات «مضمون شناسی» از زیگبرت پراور و فرانسوا یوست، و نظریه هنری رماک درباره ماهیت «بینارشته ای» ادب تطبیقی، و همچنین نظریات عرفان تطبیقی، همچون نظریه مارتین لینگز درباره ماهیت «خاص بودن و فراگیر بودن» عرفان ها، نظریه «پلورالیسم دینی» از سید حسین نصر، و ایده فریثجاف شووان درباره «هم پیوندگرایی دینی» است. از آنجایی که هر دو اثر آثار تمثیلی درباره یک طلب معنوی اند، اشتراکات فراوانی میان آن دو به دست آمد که بیش از تفاوت ها بود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که علی رغم تمایز در دوره زمانی، دین، و تاریخ فرهنگی، زائران هر دو اثر در طول سفر معنوی خویش، در راه رسیدن به حقیقت مطلق، منازل مشابهی را طی کرده و به غایت یکسانی می رسند. نتیجه به دست آمده از این تطبیق آن است که سفر معنوی، به عنوان نمونه بارز یک مفهوم عرفانی مشترک در تصوف و عرفان مسیحی، نمودهای ادبی مشابهی را در شعر عرفانی پارسی و متن عرفانی انگلیسی مذکور می یابد. هر دو اثر از طریق نمادپردازی مفهوم سفر معنوی، این تفکر عرفانی که انسان منشاء خدایی و اشتیاق به بازگشتن و باز پیوستن به خدای یگانه را دارد، ترویج می کنند و حامی این نکته هستند که عرفان می تواند پیوند بین ادیانی باشد، در اینجا اسلام و مسیحیت، که شاید در ظاهر از هم گسیخته به نظر آیند، امّا در حقیقت، به لحاظ اینکه در طلب حقیقت واحدی هستند، یکی اند. این پایان نامه بررسی تطبیقی همین مضمون در هر یک از این دو اثر و سایر آثار مشابه در ادبیات انگلیسی یا فارسی را پیشنهاد می دهد.

فلسفه دین در یک اصطلاح، معادل تلاش عقلانی برای تبیین، توجیه، اثبات و دفاع از مفاهیم و آموزه‌های دینی یا بنیان نهادن دعاوی دینی بر عقل نظری است. اصطلاح دوم برای فلسفه دین عبارت است از دانشی که اغلب با ابزارهای معرفت بشری (عقل و تجریه درونی و برونی) به تبیین و بررسی مبادی تصوری و تصدیقی دین و آموزه‌های بنیادین آن می‌پردازد. درفلسفه دین چه از نگاه غربی‌چه با رویکرد اسلامی، روش این علم در میزان سطح معرفت دین‌پژوهان تأثیر بسزایی دارد، ولی متأسفانه درحوزه روش‌شناسی فلسفه دین، پژوهش مستقلی یا انجام نشده یا حقیربا توجه به تحقیقات، کار مسقلی پیدا نکردم. روش بررسی در این رساله، تحلیلی و کتابخانه‌ای است. از ارزیابی ‌روش‌های متفکران اسلامی و غربی‌در فلسفه دین نظر به برخی اشتراکات روشی ایشان وتمایزات برخی روش‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که روش متفکران اسلامی در فلسفه دین جامع‌تر و کارآمد‌تر از روش متفکران غربی‌است.

مسأله زبان دین یکی از مباحث مهم در فلسفه دین جهت تحلیل و معنایابی گزاره های کلامی است که محمول آن صفات و اسماء الهی مشترک با انسان می باشد. رویکردهای متفاوت و گاه متعارضی در دو بخش نظریات شناختاری (ناظر به واقع بودن) مانند رویکرد حکمای اسلامی، سنت توماس آکوئیناس و ... و نظریات غیر شناختاری بودن زبان دین مانند رویکرد پوزیتویست ها، کارکردگرایان و ... بروز یافتند. در این پژوهش با رویکردی تحلیلی، توصیفی و انتقادی و به روش کتابخانه ای، نظریه علامه طباطبایی (ره) و سنت توماس آکوئیناس بررسی شده که هر دو متفکر زبان دین را شناختاری، ناظر به واقع و قابل صدق و کذب دانسته اند. علامه طباطبایی (ره) با قائل بودن به زبان عرف، البته با اندکی تفاوت با آن (زبان عرف خاص) و مجموع اصول اشتراک معنوی و تأویل و نظریه غائیت و کارکردگرایی در معانی صفات الهی، معتقد به حقیقی، عینی و قابل صدق و کذب بودن زبان دین است که اینجا نظریه وی زبان «عرفی ترکیبی» نامید شد و سنت توماس آکوئیناس با بیان نظریه تمثیلی اسنادی و نهایتا تمثیل تناسب نیز قائل به همین رویکرد، البته با اندکی تفاوت در مبانی (زبان شناختی، وجودشناختی و معرفت شناختی) و لوازم است، اما نظریه علامه طباطبایی (ره) با توجه به مبانی و لوازم آن و همچنین سازگاری درونی و بیرونی آن در تحلیل اوصاف الهی متقن و مبرهن شناخته شد و نظریه سنت توماس آکوئیناس بدلیل عدم سازگاری درونی، عدم پاسخگویی به شبهات و تعطیلی عقل، در تحلیل معنای اوصاف الهی عقیم شمرده می شود.

یکی از مسائل کهنی که از دیر باز ذهن انسان را به تامل واداشته است و همواره مـورد اخـتلاف ادیان و مذاهب بوده است، مسئله جبر و اختیار است. این اختلافات در بین مذاهب دیـن مبین اسلام نیز وجود داشته و همواره بحثی بسیار پیچیده و جنجالی بوده است و در این زمینه تحقیقات و نظریه پردازی‌های زیادی انجام شده است. نگارنده در این پایان‌نامه سعی کرده‌است کـه این موضوع ازدیدگاه اشاعره معاصر که در موردش تحقیق زیادی نشده است را ابتدا با خود اشعـری مقایسه کـرده، سپس آن را با دیدگاه امام خمینی(ره) که از متکلمان معاصر امامیه است مورد مقایسـه قرار داده و وجوه اشتراک و اختلاف‌شان را بیان کند. اشعری درباره‌ی افعال اختیاری انسـان بـه نظـریه کسب معتقد است که در آثارش، دو تعبیر متفاوت از کسب ارائه داده‌است. در یکی از تعابیر، انسان مـوجود بـا جبـر محض است و در دیگری که اشاعره معاصر با آن موافق هستند به انسان اختیار بیشتری داده‌است. اشاعره معاصرمعتقدند که انسان در اراده کردن اختیار دارد و به تبع اراده‌ی او به انجام کاری چه خیر و چه شر، خداوند آن کار را برایش خلق می‌کند و انسان در ازای اراده‌ی اختیاریی که می-کند، مـورد بازخواست الهی قرار می‌گیرد. امام خمینی نیز مانند اشاعره، معتقد است که خداوند خالق افعال اختیاری انـسان است؛ اما دو تفاوت مهم با آن‌ها دارد. 1- امام فقط افعال خــیر را به خـداوند نسبـت مـی‌دهد. امـا اشاعره هم افعال خیر و هم افعال بد را منسوب به خداوند می‌کنند 2- تفاوت دوم در اصطلاحات بکار برده شده است. امام، فعل انسان را تجلی و افاضه‌ی فعل خداوند می‌داند و به این طریق آن را به خـدا نسبت مـی‌هد در حـالی که اشاعره معاصر از راه خلق فعل توسط خداوند آن را به وی نسبت می‌ دهند. این رساله با روش مطالعه‌‌ی کتابخانه‌ای تهیه شده است و از نرم افزارهای کتابخانه‌ای و پایان نامه‌های دیگر در این زمینه نیز استفاده شده است. امیـد است کسانی که همیشه در این زمینه سوالاتی در ذهن دارند و درباره‌ی آن دچار سردرگمی هستند با مطالعه این رساله به پاسخ سوالات خود دست یابند.

موضوع امامت از مهم‌ترین مباحث کلامی بوده و از صدر اسلام تاکنون موافقان و مخالفان بسیاری داشته است. در این تحقیق به بررسی مسئله امامت از دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی و ابن تیمیه حرّانی پرداخته شده است. هدف از مقایسه دیدگاه‌های این دو شخصیت در باب امامت، آشنایی با نظرات آن‌ها در مورد ویژگی‌ها، وظایف و روش تعیین امام و رسیدن به دیدگاه حق در این مسئله می‌باشد. پیامد بررسی نظرات این است که خواجه عصمت و افضلیت را ازویژگی‌های مهم امام برمی‌شمرد ولی ابن تیمیه شرط معصوم بودن امام را منکر است. خواجه نصیر، مسئله امامت را مسئله‌ای کلامی و پیشینی و از اصول دین می‌داند؛ ولی ابن تیمیه امامت را مسئله‌ای فقهی و پسینی و جزو فروع دین به شمار می‌آورد. نگارنده به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای کوشیده است که دیدگاه خواجه و ابن تیمیه را در مورد مسئله امامت بیان و ضمن توصیف اشتراکات و اختلافات، به بررسی و مقایسه نظرات بپردازد.

معنویت یک گمشده انسانی درپهنه ءگیتی است که زمان و مکان نمی شناسد (مصباح، 1389:23). معنوی و معنویت معرب مینوی پارسی به هر آنچه که شامل یا مربوط به معنی روح باشد گفته میشود و مقابل ظاهری و مادی است (ویکی پدیا : منابع اینترنتی ). با آغاز عصر مدرن و شروع شدن پیشرفتهای مادی و تکنولوژی ، زندگی انسانها نیز دچار دگرگونی شد و اعتقادات و معنویتی که زمانی مهمترین دست آویز بشر ودلیل آرامش او بحساب می آمد به تدریج کمرنگ شد و تجملات و دنیا پرستی جای آن را گرفت و اعتقاد به قدرت متعالی رنگ باخت. حرص انسان نسبت به تجملات و ظواهر زندگی مدرن به تدریج فاصله ای عمیق میان انسان با گذشته اش ، هم نوعانش وحتی با خودش ایجاد کرد. انسان محبوس شده در ساخته های دست خود، انسانی که با قدرت علم و عقل خود توانسته حتی بر طبیعت و جهان تسلط پیدا کند، با بی هویتی و بی معنایی خویش دست به گریبان است و ناگذیر به دنبال راهیست که او را به ریشه های اصیل خود برساند. با وجود نظریه پردازی های جامعه شناسان مشهوری چون ماکس وبر، که مدرنیته را گشایندهء همه رازها میدانستند و معنویت را یکجا به فراموشی میسپاردند و جامعه مدرن را قفسی آهنین مینامیدند که از معنا و آزادی تهی گشته است ، متفکران اجتماعی در دهه های اخیر به نتیجه ای عکس رسیده اند (مصباح ، 138 :24). در طول سه چهار دهه ی اخیر شاهد بازگشتی به مفاهیم معناباور ، ارزشمدارانه و نوعی بیداری معنوی هستیم . به اعتقاد بسیاری این بازتاب وازدگی اجتماعی ، ذره باوری و اعتقاد به جهان مادی است .این بازگشت در جنبشهای اجتماعی معناباور ، الهیاتی ، فلسفی و انتقادی نمود یافته است . در آراء نسلی از متفکران معاصر و ایرانی رگه هایی از معناباوری ، ضرورت رجوع به معنویت و جایگاه معنویت در جهان مدرن دیده میشود از جمله این متفکران میتوان به سید حسین نصر و مصطفی ملکیان اشاره کرد . سید حسین نصر متفکر سنتگرای منتقد وضع موجود از دیدگاه انسان شناسانه به مقابله با بحران هویت و معنا پرداخته است. از دیدگاه ایشان تکنولوژی و مدرنیته میان انسان و ریشه های اصیل و معنوی او فاصله انداخته است . علوم جدید و دانشهای اسلامی، بر جهان بینی های متفاوتی استوار شده است، این دو تضاد بنیادی و اساسی دارند . البته کسانی هستند که میکوشند این تضاد و تفاوت را ناچیز جلوه دهند وشکافها یا فواصلی را که میان علم غربی و اسلامی وجود دارد نادیده بگیرد با این کار، صورت مسئله را بزک میکنند ، اما اصل مسئله بر جای خود باقی می ماند (نصر ، 1390 : 4 ). او با شناخت غرب و مدرنیته ، آن را در ضدیت با انسان و هدف متعالیش دانسته و بازگشت به تمدن و سنتهای اصیل را راهی برای مقابله با مدرنیته میداند . مصطفی ملکیان از جمله متفکرانی است که ریشه ی مشکلات انسان را فقدان معنویت میداند و معتقد است که معنویت به همراه عقلانیت قادر به پاسخ گویی به نیازهای انسان مدرن است ، وی معنویت را نتیجه ی عقلانیت میداند که هیچ تباینی با یکدیگر ندارند. معنویت مورد نظر ملکیان با معنویت سنتی نهادینه متفاوت است، از نظر ایشان معنویت سنتی قادر به پاسخ گویی به نیازهای انسان مدرن نیست، و انسان مدرن برای رهایی از مشکلات دنیای جدید نیازمند معنویتی متفاوت است که توانایی پاسخ گویی به نیازهایش را داشته باشد. ایشان میان تدیّن و معنویت تفاوت میگذارد و معتقد است که زندگی معنوی لزوماً به معنای تعلق به یکی از ادیان نهادینه و تاریخی نیست بلکه به معنای داشتن نگرشی به عالم و آدم است که به انسان آرامش، شادی و امید بدهد (ملکیان ، 1380 : 376).

چکیدهپژوهش حاضر، در پی آن است که عرفان حقیقی در عصر مدرن را، از دیدگاه هانری کربن و سیدحسین نصر مطرح کند. بیان ویژگی‌های اصلی عرفان، در حوزه‌ی نظر و عمل، از نظر این دو متفکر، می‌تواند علاقه‌مندان به عرفان حقیقی را یاری رساند، تا در تشخیص عرفان حقیقی از عرفان‌های دروغین به اشتباه نیفتند. از نظر هانری کربن که متفکری پدیدار شناس است، وحی، مبنای مهمی در عرفان نظری است. او به بعد باطنی دین که اسرار وحی در آن نهفته است، توجه به خصوصی دارد، از نظر او عرفان حقیقی همان گنوس یا معرفت نجات بخش است، هم چنین او به جهت علاقه‌ی خاصی که به معنویت تشیع دارد، در بیشتر آثارش بدان پرداخته است. به نظر کربن، عارف با پیکاری معنوی و ریاضت به پاکسازی نفس می‌پردازد که از این طریق، نفس اماره‌ی او به نفس مطمئنه دگرگون می‌گردد و عارف در نهایت به توحید باطنی دست می‌یابد. معیارهای اساسی عرفان سیدحسین نصر، عبارتند از : وحی، عقل، شریعت و فطرت، و عرفان حقیقی همان معرفت‌الله است. از نظر او، سه طریق اصلی برای دستیابی به وصال الهی، معرفت، عشق و عمل صالح است. نصر، در حوزه‌ی عرفان عملی بر معرفت نفس، کوشش برای تهذیب نفس و عمل به شریعت تأکید کرده است. از وجوه اشتراک کربن و نصر می‌توان به معرفت و عشق اشاره کرد و هم‌چنین یکی از اختلاف نظرهای آن دو در بحث شریعت است، کربن از آن-جایی که به بعد باطنی ادیان، توجه ویژه‌ای دارد، شریعت را کم‌تر مورد نظر قرار می‌دهد، اما نصر، شرط ورود به طریق الهی را شریعت می‌داند.کلید واژگانهانری کربن، سیدحسین نصر، حقیقت، عرفان، شریعت، طریقت، عصر مدرن، وحی، عقل قدسی، تأویل.

در این رساله سعی می‌کنیم به بررسی امکان شکل گرفتن نظریات علمی بدیل از قبیل علم بومی و علم دینی با عطف نظر به مسئله معقولیت علمی در آراء کوهن و کاسیرر بپردازیم. لزوم این بحث تطبیقی از این جا بر می‌خیزد که با توجه به دستاوردهای علم‌شناسی جدید، طرفداران گرایش علم دینی و بومی در ایران، بر معقولیت نسبی علم (با تأکید بر نقش مقوّم گزاره‌های متافیزیکی در یک نظریه و ارزش‌های اجتماعی در ردّ و پذیرش نظریات) اصرار می‌ورزند و شکل‌گیری نظریه‌های بدیل با تأسی بر فرهنگ و آیین خودی را امکان پذیر می‌دانند. یکی از آبشخورهای امکان ظهور و یا تأسیس نظریات علمی بدیل، تضعیف روایت رسمیِ فیلسوفان ارتودوکسِ علم از مطلق بودن معقولیت علمی توسط توماس کوهن است. از زمان چاپ کتاب ساختار انقلابات علمی، رویکردهای تاریخی و جامعه‌شناختی به علم به نوعی نسبیّت‌باوری در قبال ارزیابی نظریات علمی دامن زده و همچنین موجب اعتقاد به گسست در تاریخ علم شده است. جهت تعدیل آراء کوهن نگاه فیلسوف-مورخ دیگری همچون کاسیرر برنهاده می‌شود که به‌عنوان یک فیلسوف نوکانتی منظر نوینی در اختیار ما قرار می‌دهد. کاسیرر با تاکید بر وجوه پایدار نظریات به عنوان صورت‌هایِ نامتغیرِ انتظام‌بخش، نظریات علمی را قیاس‌پذیر و تاریخ علم را پیوسته و تکوینی می‌بیند. در این زمینه متفکرین ایرانی متعددی ابراز نظر کرده‌اند که از میان آن‌ها چهار متفکر (آقایان سید حسین نصر، مهدی گلشنی، رضا داوری اردکانی و عبدالله جوادی آملی) جهت شرح آراء و بررسی تطبیقی انتخاب شده‌اند. تلاش شده در هر مورد آسیب‌های تلقی نادرست از علم و سویه‌های قابل دفاع در سایه تحلیل‌های کوهن و کاسیرر بیان شود. در خاتمه با تفکیک چهار عرصه متمایز منبع نظریه، ساختار نظریه، داوری نظریه و تفسیر نظریه موضع خود را جمع بندی می‌کنیم.