جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دراين رساله کوتاه، اقوال مختلف فلاسفه را پيرامون اختيار واجبار افعال مردم با ادله آنها ذکر کرده ودرنهايت عقيده خودش را ابراز مي کند. اين رساله جز رساله <القضا و القدر> اوست. ملا صدرا در اجابت در خواست جماعتي از دوستان رساله حاضر را در بيان عنايت الهي و معني قضا و قدر، لوح و قلم، اثبات حسن و كمال نظام عالم و كيفيت دخول شرور در قدر همراه با مسائلي ديگر نگاشت. مباحث رساله در 6 فصل ذيل بيان شده است: فصل اول - در معني عنايت و قضا و قدر. فصل دوم-در محل قضا و محل قدر. فصل سوم - در اينكه خلقت و نظم عالم در مجموع اكمل و اتم است. فصل چهارم - در كيفيت دخول شر در قضاء الهي. فصل پنجم - در كيفيت اقوال و افعالي كه به اختيار از ما واقع مي شود. فصل ششم - در فائده طاعات و تاثير دعا. «حبيب الله عظيمي» از تطبيق اين رساله با رساله قضا و قدر عبدالرزاق كاشي بر مي آيد كه ملاصدرا از آن رساله فايده بسيار برده و برخي از عناوين نيز برگرفته از كار اوست. دراين بحث کوتاه اقوال مختلف فلاسفه راپيرامون افعال عباد واينکه آيا مختارند يا مجبور با ادله شان بيان کرده ودر پايان عقيده خودش را مي آورد. اين رساله جز رساله « القضاء و القدر » ملاصدر است كه ذكرش به شماره (1430) در همين فهرست گذشت. (سيد احمد اشكوري) بحث کلامي است پيرامون مسأله قدر در افعال وچگونگي خلق اعمال، بحث مي کند در آغاز رساله اقوال فلاسفه دراين موضوع نقل شده، پس ازآن، حق راکه اهل بيت عليهم السلام فرموده اند، مي آورد. مؤلف درديباچه رساله مي نويسد: « چون رخصت نداشتم از اسرار مسأله قدر سخن گويم ورازهاي نهفته رافاش سازم به بازگو کردن سخنان دانشمندان اسلام وشمه اي از روش اهل الله بسنده مي کنم. » دربعضي نسخه ها با عنوان « جبر وتفويض » اين رساله آمده است. پيرامون مسأله قدر در افعال وچگونگي خلق اعمال که درآغاز رساله اقوال فلاسفه دراين موضوع نقل شده وپس ازآن حق را که اهل بيت عليهم السلام فرموده اند را مي آورد. در اين بحث بسيار كوتاه آراء مختلف فلسفي و كلامي پيرامون موضوع قدر در افعال بندگان، بررسي شده و در آن رد و ايراد مي شود با استفاده از بعضي آيات قرآني مناسب موضوع رساله. (سيد احمد اشكوري) از صدراي شيرازي است و در مجموعه رسالهاي او بچاپ رسيده است. در اين كتابخانه نسخه هاي متعدد از اين رساله موجود است و در فهرست ج 5 برخي از آنها ياد شده بحثي فلسفي همراه با استناد به آيات قرآن و احاديث مرويه از ائمه معصومين عليهم السلام است. در شش فصل: 1_ في معني العناية و القضاء و القدر 2_ في محل القضا و محل القدر 3_ في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات 4_ في کيفية دخول الشرفي القضا الالهي 5_ في کيفية الافعال الواقعة منا 6_ في فائدة الطاعات. اين رساله بضميمه مجموعه رسائل ملا صدرا چاپ شده است. رساله اي است در معناي قدر در افعال بندگان كه موجب اختلاف آرا در مذاهب مختلف اسلامي شده است. در اين گزيده اقوال مختلف نقل و رد شده و مختار مصنف توضيح داده شده است. از ناشناس. نامبوب. (احمد منزوي) اين رساله يكي از هشت رساله (الحدوث، اتصاف الماهية بالوجود، سريان الوجود، القضا و القدر، الواردات القلبيه، اكسير العارفين، الحشر التشخص) ملاصدرا است. (احمد منزوي) دانشمند صدراي شيرازي بمانند استاد خويش فيلسوف داماد كه ايقاظات و خلق اعمال (ش 647ص 127ج 4 فهرست طوس) نگاشته است اين گفتار را بپرداخت وي در آغاز ميگويد كه چون سخن درباره سرنوشت و آزادي دشوار و مايه سرگشتگي بود ما اين نامه را نگاشتيم و گفته هاي دانشمندان (اختيار - جبر - امير بين الامرين يا عليت خدا و قابليت مستقيم و غيره مستقيم موجودات در برابر فيض او) را در آن مياوريم سپس روش اهل الله يا وحدت و جود را ياد ميكنيم اين نامه در رسائل شيرازي بسال 1302 ص 7-371 و در كنار كشف الفوائد حلي بسال 1305 بچاپ رسيد. (محمد تقي دانش پژوه) اين كتاب به سال 1302 هـ در مجموعه رسائل مؤلف، نيز به سال 1305 هـ در هامش كتاب كشف الفوائد بچاپ رسيده است، در ذريعه با عنوان خلق الاعمال و رسالة في القدر آمده است، در نسخه شماره 37/4349 همين فهرست با عنوان: خلق الاعمال و در نسخه شماره 8/4763 به اشتباه با عنوان جبر و تفويض و در نسخه شماره 3/660 نيز اشتباهاً از مير سيد شريف جرجاني دانسته شده كه البته فهرستنگار قبلي اين كتابخانه آنرا تشخيص نداده و بدينوسيله تصحيح مي شود، ناگفته نماند: آغاز نسخه هاي رساله قدر ملاصدرا، همچون رساله قدر ميرسيد شريف مي باشد كه در ذريعه 17/49 آمده است ليكن انجام آنها با رساله ميرسيد شريف كه در ذريعه و فهرست سپهسالار 4/394 آمده، همخواني ندارد. (سيد محمود مرعشي) رساله اي در بيان قضا و قدر، لوح و قلم و اعمال اختياري و اجباري كه در شش فصل تنظيم شده است: الفصل الاول؛ في معني العناية و القضاء و القدر. الفصل الثاني؛ في محل القضاء و محل القدر الفصل الثالث؛ في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات. الفصل الرابع؛ في كيفية دخول الشر في القضاء الالهي الفصل الخامس؛ في كيفية الافعال الواقعة منا. الفصل السادس؛ في فائدة الطاعات. (طيار مراغي) و هو رسالة في بيان العناية الالهيه و معني القضاء و القدر و اللوح و القلم و اثبات جودة نظام العالم علي اتم ما يتصور و اتم ... كذا ذكر المصنف في مقدمة اوله: الحمدلله الذي اخرج من مكنونات عنايتهما ادرج في القلم و ابرز في فضاء الوجود ما خفي في العدم ... كتبه بالتماس جماعة منه ذلك در مباحث قضا و قدر، لوح و قلم و اثبات حسن و كمال و نظام عالم و ساير مسائل در شش فصل «‌ محمود نظري » مختصري است در شش فصل و يک خاتمه در مبحث جب و اختيار؛ الفصل الاول: في معني العناية و القضاء و القدر، الفصل الثاني: في محل القضاء، الفصل الثالث: في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات و اتم الاوضاع، الفصل الرابع: في کيفية دخول الشر في قضاء الالهي، الفصل الخامس: في الافعال الواقعة منا بالاختيار. .، الفصل السادس: في فائدة الطاعات و تأثير الدعا في انجاح المهمات. خاتمه في بيان سريان الذکر و التسبيح في جميع الموجودات. ملاصدرا در اين رساله از رساله «قضا و قدر» عبدالرزاق کاشاني بهره برده است به گونه اي که عنوان بسياري از فصلهاي رساله خود را از او گرفته است. آغاز كتاب: الحمدلله الذي اخرج من مكنونات عنايته ما ادرج في القلم و ابرز الي قضاء الجود ما اخفي في العدم ... و بعد فيقول خادم القوي العقلية ... . انه لما لزمتني اجابة ملتمسي جماعة من الاخلاء الروعية و اسعاف مقتبسي طائفة من الاود السلوكية في بيان الغاية الالهية و معني القضاء و القدر و اللوح و القلم و اثبات جودة نظام العالم علي اتم ما يتصور ... انجام كتاب: الا تراها تشهد علي النفوس المسخرة لها يوم القيامة من الجلود و الايدي و الارجل و الالسنة و السمع و البصر و جميع القوي فالحكم لله العلي الكبير [التراث العربي /4 274 و 275؛ کتابشناسي جامع ملا صدرا ص 273؛ الذريعه 17/147 رقم 769؛ مرعشي 5/371 و 4/216 و 34/118؛ مركز احياء ميراث اسلامي 3/113 و3/110؛ كتابخانه ملي 12/464؛ كتابخانه مجلس شورا 5/433-435 و 16/242 و 32/332 و 3/24 ص70؛ فهرست مشار عربي 414؛ يادنامه 117؛ معجم المطبوعات 1175؛ فهرست دانشگاه 3/318؛ دارالكتب 1924ص 251 ج 1؛ مجلس سنا 2/205؛ دليل المخطوطات 1/150؛ علامه طباطبايي 2/205؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/545؛ الذريعه 17/147؛ مرعشي 4/216 و 34/158؛ ريحانة الادب 3/417؛ معادن الحكمة في مكاتيب الائمة 1/23؛ سريزدي 1/75؛ ريحانة الادب 3/417؛ معادن الحكمة، چاپ دوم جامعه مدرسين قم 1/21 و 42 و 62؛ مدرسه صدر بازار 1/160؛ دانشگاه تهران 16/138 و 20/177؛ امام صادق چالوس ص 314؛ رايانه ملي 1236؛ ميراث شهاب س5ش/1 203؛ مكتبة امير المومنين 1/303 و 2/574؛ مجلس شورا 1/171/33؛ رايانه استان قدس] شرح و حواشي: حاشية رسالة القضاء و القدر نوري، علي بن جمشيد (-1246)

دراصول دين بروشي استدلالي و براي فهم فارسي زبانان، فهرست مطالب چنين است: مقدمه: دراولين واجب برمکلف. مقاله اول: دراثبات صانع، داراي چهار فصل، مقاله دوم: درنبوت، داراي هفت فصل مقاله سوم: درامامت، داراي هجده فصل، مقاله چهارم: درمعاد، داراي چهارده فصل، خاتمه: درمذاهب صوفيه و بروز سه شنبه از ماه شوال 1134 دراصفهان بپايان رسيده است. آغاز كتاب: بسمله الحمدلله رب العالمين ... أما بعد براصحاب اذهان صافيه و افکار زاکيه پوشيده ومخفي نيست که اجماع کافه علما منعقد است بروجوب معرفت الله تعالي انجام كتاب: اما بايد دانست که به مجرد آنکه کسي را صوفي گويند ... مادام که علم برسوء حال و فساد اعتقاد او بهم نرسانند لعن نبايد نموده و کان الفراغ ... [فهرستواره منزوي 9/348]

مؤلف موفق باتمام اين كتاب نشده است و كتاب بجنبه موضوع باين نام ضبط گرديده است. مؤلف در بيان مقصود ازين كتاب آورده است: «ان تاخرز ماننا عن واقعة سيد اهل الجنان عليه السلام اوجب الحرمان عن نصرته بالابدان فاجبناه و لله الحمد بالسمع و البصر و الجنان فننصره بقطع اساس الكذب و الافتراء كاللهو و الغناء لتحصيل الجاه». تا آنجا: «و لنمهد مقدمة تتكفل ببيان مقام الامام (ع) علي وجه عام ثم اتعرض لخصوصياته قبل التعرض لمصائبه و رزاياه و الخصوصيات ستة الاولي ما ورد في امامته و امامة ذريته من الآيات و الاخبار الثانية ما ورد من الايات و الاخبار في مصائبه الثالثة في بكاء كل شييء عليه الرابعة في اجابة الارواح حين استنصاره الخامسة انه العروة الوثقي و اقرب الوسائل الي الله تع السادسة في بيان سبب قتله بحسب الظاهر و بعد هذه المقدمة المتكفلة ببيان هذه الامور الستة نشرع في بيان اصل المقصد و تفصيل الواقعة من اول زمان بيعة الناس ليزيد بن معاويه». مأثور خامه مؤلف تنها مقام اول (مقام الامام بوجه عام) است. اندكي از بقيه مطالب كتاب بطور ناقص بخامه ناشناسي (احتمالاً كاتب نسخه) نوشته شده است. (مهدي ولائي) [فهرست آستان قدس 11/370]

فقه اكبر در علم كلام تأليف ابوحنيفه نعمان بن ثابت كوفي (م 15) مي باشد شرح آن از علي بن سلطان محمد قاري است كه در شوال 1010 از تأليف آن فراغت يافته و در سال 1304 در چاپخانه دولت عثماني بطبع رسيده. نام اين شرح بنابر نوشته كشف الظنون ج2 ص 1287 «منح الازهر يا منح الروض الازهر» ميباشد لكن نام مترجم فارسي آن معلوم نشد [صارم الدوله ص 120؛ فهرستواره منزوي 9/208]

ابوالمنتهي احمد بن محمد مغنيساوي متوفي 1000هـ. ق حنفي شارح فقه اكبر ابوحنيفه نعمان بن ثابت امام حنفيان است. ابو مطيع بلخي اين رساله كلامي اعتقادي را از او روايت كرده است و شروح بسيار بر آن نوشته اند (چلبي 2/202) اين شرح درد كن بسال 1321 بچاپ رسيده است. (دانش پژوه) شرح مزجي ومختصري است بر رساله <الفقه الاکبر> ابي حنيفه که درآن از آيات وروايات بعنوان شاهد کلام استفاده شده است. تأليف اين شرح به سال 939ق به پايان رسيده است. شرح مزجي مختصري است بر رساله «الفقه الاكبر» ابو حنيفه كه بنا بر نوشته صاحب كشف الظنون در سنه939 بنا بر قولي 989 قمري اتمام رفته است. «باريك بين، محمد كريم» شرح مجزي است بر كتاب فقه اكبر ابو حنيفه نعمان بن ثابت (د: 150ه). «محمود نظري» شارح در سال 989 ه ق اين شرح را به فرجام رسانده است. شرح مزجي است بر رساله الفقه الاكبر ابوحنيفه. در پايان نسخه وصيت ابوحنيفه به اصحابش درج شده است. (نظري، محمود) شرح مزجي متوسط علي كتاب «الفقه الأكبر» لأبي حنيفة النعمان بن ثابت الكوفي (150هـ) جمعه من الكتاب و السنة و من الكتب المعتبرة، فرغ منه في سنة 939هـ. (موسوي بجنوردي، حسن) آغاز كتاب: الحمدلله الذي هدانا الي طريق السنة‌ و الجماعة بفضله العظيم و الصلاة و السلام علي رسوله و حبيبه محمد بسمله الحمدلله الذي هدانا الي طريق اهل السنة و الجماعة بفضله العظيم و الصلاة و السلام علي رسوله و حبيبه محمد ... اما بعد فيقول ... ابوالمنتهي ... ان کتاب الفقه الاکبر انجام كتاب: كأنه قال فما علينا الا البلاغ و الله يهدي من يشاء الي صراط مستقيم و آخر ذلک نار تخرج من الايمن تطرد الناس الي محشرهم کذا في المصابيح و الله سيهدي من يشاء ... اللهم يا هادي المهتدي اهدنا الصراط المستقيم تمت الکتاب [فهرس مخطوطات مکتبة اوقاف موصل 7/254؛ التراث العربي، اشکوري 3/364؛ الفبايي آستان قدس /350؛ مجلس 38/142؛ مرعشي 8/54 و 33/297؛ کشف الظنون 2/1287؛ چلبي 2/202؛ فهرست سپهسالار 5/215؛ فهرست آستان قدس 11/203؛ حضرت معصومه 2/45؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/340؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/340؛ نشريه 4/398 و 9/30 و 10/160 و 10/161و 10/175و 11/489 و 11/498 و 11/505 و 11/655؛ کشف الظنون 2/1287؛ دانشكده حقوق تهران 377؛ مجلس شورا 38/142؛ وزيري 2/752؛ دانشگاه تهران 8/182؛ شورا 2/315/40؛ فهرستواره منزوي 9/380]

اصول دين را با تفضيل بسيار با استفاده ازآيات قرآن کريم و اخبار اهل بيت (ع) وبدور از ادله عقلي و فلسفي تشريح کرده و بحثها را بدرازا کشيده است. و داراي يک مقدمه و نه باب و يک خاتمه به شرح ذيل مي باشد: مقدمه: درامتياز حيوان از انسان؛ باب اول: دروجود إله؛ باب دوم: درتوحيد رب حميد؛ باب سوم: درشرک خفي؛ باب چهارم: دراثبات عدل؛ باب پنجم: دراثبات نبوت حضرت آدم و نوح؛ باب ششم: در اثبات رسالت حضرت ابراهيم باب هفتم: در اثبات رسالت حضرت موسي؛ باب هشتم: در اثبات رسالت حضرت عيسي؛ باب نهم: در اثبات نبوت و خاتميت حضرت محمد؛ خاتمه: درحکايت ابوالعباس سفاح. جلد دوم: در اثبات امامت امام علي عليه السلام تا امام باقر عليه السلام شامل نه باب. جلد سوم: اثبات خلافت امام صادق عليه السلام تا امام زمان عليه السلام نه باب و يک مقدمه و يک خاتمه. رساله مفصلي است در اعتقادات و امامت درسه جلد با اين عناوين: جلد اول: در توحيد و عدل و حسن و قبح عقلي و نبوت شامل نه باب، جلد دوم: در اثبات امامت امام علي عليه السلام تا امام باقر عليه السلام شامل نه باب. جلد سوم: اثبات خلافت امام صادق عليه السلام تا امام زمان عليه السلام نه باب و يک مقدمه و يک خاتمه. درامامت است و ازملاعبدالله بن محمد هادي هرندي تهراني، درگذشته در اصفهان دفن شده در آب بخشان مي باشد. در پايان گويد جلد اول شامل عدل، حسن و قبح عقلي و نبوت و جلد دوم اثبات امامت علي تا باقر سوم از صادق تا آخر مي باشد. كتاب مفصلي است در اصول دين و اثبات نبوت پيامبر، در سه مجلد كه نسخه حاضر جلد اول كتاب و مشتمل بر مباحث توحيد و عدل و نبوت مي باشد در يك مقدمه و نه باب و يك خاتمه با اين عناوين: مقدمه: در امتياز انسان به عقل باب اول در وجود اله باب دوم در توحيد خداوند باب سوم در بيان شرك خفي باب چهارم در بيان عدل و احسان خداوند باب پنجم در اثبات نبوت انبياء و ذكر آدم و نوح باب ششم در اثبات نبوت ابراهيم باب هفتم در اثبات نبوت موسي بن عمران باب هشتم در اثبات رسالت حضرت عيسي باب نهم در اثبات نبوت و خاتميت محمد مصطفي خاتمه در ذكر حكايت ابي العباس جلد دوم اين كتاب در امامت ائمه هدي و جلد سوم در مبحث معاد مي باشد (جعفر اشكوري) آغاز كتاب: جلد اول: حمد بي حدو شکر و سپاس بي عد وثناي بي قياس و عدد خداوندي را سزاست که خلقت وجود اشرف اولاد آدم نمود جلد دوم: الحمدلله الذي هدانا لدين الاسلام. . اما بعد اين جلد دويم كتاب دلائل الدين من طريق الجزم و اليقين است و چون در جلد اول توحيد و عدل و نبوت در نه باب ايراد نمودم. جلد سوم: «الحمدلله الذي شدح صدورنا بنور العرفان و نور قلوبنا بقول شرايط الإيمان و الصلوة و السلام علي نبينا سيد الإنس و الجان و علي آله و أولاده» انجام كتاب: و اگر كردار بي نور است در ظلمت خواهد بود و از او دور نمي شود و اگر كرداز با نور است دايم، در فرح و سرور است و السلام علي آله و أولاد ... [الذريعة 8/250؛ نسخه هاي خطي، منزوي 2/943؛ مرعشي 7/47 و 9/33و 26/237 و 30/285 و36/90 و36/92؛ مجلس 37/300؛ معجم المؤلفين 6/143؛ نشريه 5/438؛ مجلس شورا 37/300؛ سپهسالار 4/458 (جلد سوم)؛ صدر خواجو ص 41؛ فهرستواره منزوي 9/103 (با عنوان «اصول دين» ]

اين كتاب مشتمل بر سه مجلس مجادله است كه مجلس اول و سوم در خانه سيد محسن بن محمد رضوي قمي مشهدي و مجلس دوم در مدرسه سلطان شاهرخ ميان شيخ محمد عربي و هروي اتفاق افتاده است، اين هروي از كيچ و مكران بوده و نزديك شصت سال در هرات ساكن شده ومذهب اهل تسنن داشته و چون اسم شيخ عربي مجاور در مشهد را شنيده با خال سيد محسن از هرات به خراسان مسافرت و پس از سه مجلس مباحثه عاقبت مذهب تشيع را اختيار كرده است. تحرير سه مجلس مناظره و گفتگوي مذهبي او است با فاضل هروي در مشهد رضوي - اين مناظره بدرخواست ميزبان سيد محسن بن محمد رضوي قمي در سال 878 صورت گرفته است. (مهدي ولايي) ابن ابي جمهور احسائي با دانشمندي سني بنام هروي در خانه سيد مير محسن بن محمد رضوي قمي كه ميزبان هر دو بود بدرخواست او در شهر طوس بسال 878 قمري در سه مجلس مناظره نمود و در باره امامت علي (ع) ‌و ابوبكر با او گفتگو كرد در اين گفتگو نكته هاي تاريخي فراواني ديده ميشود و سرانجام احسائي دانشمند هروي را مجاب كرد و قاضي شوشتري برخي از اين گفتگو را در مجالس المومنين در شرح حال احسائي بفارسي ترجمه كرده است. بسال هشتصد و هفتاد و هشت در مشهد رضوي بين محمد بن جمهور احساوي و يك مرد هروي مناظره و جدال مذهبي باين شرح اتفاق افتاده. چنانكه ازصدر كتاب بر مي آيد اين جمهور بگاهي كه در مشهد منزل داشت در منزل محسن بن محمد رضوي ميزيست و مردمان شهر براي تعلم فقه و كلام بنزد او مي آمدند بروزي خال محسن ازهرات افغان بنزد محسن فرود آمد و گفت چون فضل اينمرد عرب (= اين جهور) را شنيده بودم از هرات بديدار او آمدم و در ظرف فردا يا پس فردا بعقب من كسي ديگر ازهرات ميرسد گر چه او از اهل كيج و مكران است ولي بحدود شصت سال است كه در هرات زيسته و درين مدت علم آموخته و از بزرگان علم و از اهل تسنن است و در مذاهب غور كرده و با صاحب اغلب مذاهب بگفت و شنود و بحث نشسته و ايستاده است. صاحبخانه چون اين شنيد روبا بن جمهور كرد و گفت: چون خال من محسن ميهمان منست اين مرد نيز ميهمان من خواهد بود حال رأي تو چيست آيا حاضري كه او با تو بسخن آيد و به بحث و مناظرت نشنيد يا آنكه ازين كار سرباز مي زني اين جمهور مي گويد در جواب او گفتم با بحث با او حاضرم. بالنتيجه صاحبخانه مجلس براي اينكار ترتيب مي دهد و طلبه و اهل علم درين مجلس مي آيند. مجلس اول: پس از آشنائي بحث در امامت علي عليه السلام (در منزل محسن) مجلس دوم: در مسجد شاهرخ بجنب قبر امام رضا (بوقتي كه ابن جمهور صاحبخانه براي زيارت رفته بودند و بعد بمدرسه در آمده بودند و در آنجا هروي را در مجلس درس ملا غانم ديده بودند و هروي از ابن جمهور درباره تعيين نسب ولدالزنا سؤالي نپود). مجلس سوم: اين مجلس روز جمعه اتفاق افتاد و محل آن منزل محسن بود (در وقتي كه خانه خالي از مردم بود) درين روز او رأي و نظر درباره خلفا خواست. (عبدالله انوار) شامل سه مجلس مناظره است که ميان مؤلف و فاضل هروي در سال 878 يا 887 ق در بحث امامت و مسائل اعتقادي شيعه برگزار شده، مجلس اول و سوم در منزل سيد محسن بن محمد رضوي قمي بوده و مجلس دوم در مدرسه سلطان شاه رخ تشکيل شده است، مؤلف در ديباچه رساله شرح مقدمات و خصوصيات ملاقات خويش را ذكر كرده و به درخواست بعضي به تدوين اين مجالس پرداخته است نام اين رساله در الذريعه به نام مناظرة ابن ابي جمهور آمده است. احسائي در اين رساله داستان مناظرة خود را در خراسان با ملاي هروي بدرخواست يكي از معاصران خود و سخنان خود و هروي را در پاسخ و رد يكديگر بتفصيل نقل كرده است. مقدمه مناظره را در ديباچه بدينگونه در 878 كه در مشهد رضا (ع) مجاور و با سيد محسن بن محمد باقر رضوي يكي از اعيان آن شهر همخانه بودم و با جمعي از مردم مشهد بحث كلام و فقه داشتم، و اين سيد محسن كه از سالها پيش براي تحصيل علم به هراة مهاجرت كرده بود، بر ما وارد شد، و گفت يكي از علماء بزرگ و مبرز سني مذهب هراة كه از مردم كش و مكران است و نزديك به 60 سال است كه در هراة اقامت دارد؛ عازم به مشهد رضا (ع) است تا با اين دانشمند عربي (مقصود اين ابي جمهور است) ملاقات و مناظره كند، سيد محسن و دائي او به استقبال عالم هروي رفتند و او را بعنوان ميهمان به خانه آوردند و سيد در خانه خود مجلسي آراست و جمعي از طلاب و اشراف و سادات را بدان مجلس دعوت كرد. من را با هروي سه بار و در سه جلسه مناظره اتفاق افتاد و نخستين آنها جلسه اي در روز ميهماني بزرگ خانه سيد بود». احسائي تفصيل مجلس اول و دوم و سوم، سخناني را در اين مجلس درباره امامت بلا فصل حضرت علي (ع) با هروي گفته و شنيده نقل كرده است. مجلس دوم مناظره آنان روز دهم ذي حجه در مدرسه سلطان شاهرخ و مجلس سوم بار ديگر در خانه سيد محسن بوده و در پايان اين مجلس سوم سخن از كرامات ظاهره از حائر حسيني (ع) رفته و ملاي هروي در انجام مذاكرات، پذيرفته است كه اگر كرامات مزبور درست باشد، مذهب اهل تسنن را ترك گويد. شيخ حرعاملي از اين رساله با عنوان «بعضي از مناظرات احسائي با عامه» ياد كرده و در صدر و ذيل نسخه حاضر تصريح شده كه نام رساله «المباحثه بين المحق و المبطل» است. در صدر نسخه چنين نوشته: هذه الرساله الموسومه بالمباحثه بين المحق و المبطل من كلام الشيخ الافضل الاكمل اعلم العلماء و ابلغ البلغاء و افصح الفصحاء. ابن ابي جمهور با دانشمندي سني در خانه همان سيد مير محسن بن محمد رضوي قمي كه ميزبان هر دو بود و بدرخواست او در شهر طوس بسال 878 در سه مجلس مناظره نمود و درباره امامت علي (ع) و ابوبكر با او گفتگو كرد. دومين در مدرسه سلطان شاهرخ در بود ملاعانم مدرس بوده است. ايندانشمند هروي از مردم كيژ (كيش) و مكران بوده و نزديك بشصت سال در هري ميزيست و بادائي همان قمي از هرات آمده بود تا در طوس احسائي را ببيند چون آوازه دانشش بدانجا رسيده بود. در اين گفتگو دانشمند هروي سرانجام خاموشي گزيد و پاسخي نتوانست بگويد. احسائي در آن از دانشمندان شيعي مانند مفيد و رضي و مرتضي و شيخ طوسي و طبرسي و علامه حلي و سيد شريف و ركن الدين گرگاني و نصيرالدين كاشي ياد ميكند و نكته هاي تاريخي فراواني در آن هست. احسائي ميگويد كه من اكنون نزديك بچهل سال دارم (ش 2/944 گ 52ب و ش 7/878 گ 90 الف) پس او نزديك بسال 838 زاده شد و ميدانيم كه تا 904 زنده بود. درباره نادرست بودن خلافت عمر سخن او و هروي تا بجائي كشيد كه شنونده اي حيدري كه در آن انجمن بود گفت: «و الله راست ميگويد شيخ عرب. اگر مرد صحبت پيغمبر كرده بود بيست سال، و اوبي ادب؛ خر ميشود» سپس خود احسائي آنرا چنين ترجمه كرد: «و الله صدق الشيخ العربي. اذا كان رجل يصحب رسول الله ص، عشرين سنة، و هو بلا ادب؛ يكون حمارا» (ش 2/944 گ 51ب و س 7/878 گ 89 الف كه تنها همان عبارت تازي را دارد) خود احسائي اين سه گفتگو را بدرخواست كسي گرد آورده بساخت اين رساله در آورد. شوشتري در مجالس المومنين در سرگذشت همين احسائي پاره اي از اين گفتگو را بپارسي آورد حلال الدين محمد بن محمد كاشاني آنرا بپارسي كرد و در 19 شعبان 1001 در هند آنرا بپايان رساند (فهرست كتابخانه بهار هند ج 1 ش 114 ص 88). (محمد تقي دانش پژوه) مناظره ابن ابي جمهور احسائي با ملاي سني هراتي در مشهد رساله، مناظره ابن ابي جمهور با فاضل هروي سني در مشهد مقدس رضوي و در منزل «سيد قمي» است. اين مناظره در سه مجلس انجام گرفته است: مجلس اول: درباره پيشوايي امير مؤمنان علي عليه السلام است، مجلس دوم: در مدرسه منعقد شد و به طعن قرطاس و غيره ختم شده، مجلس سوم: درباره كارهاي فريبكارانه در امر خلافت و برخي از مطاعن است. اين مناظره (به ضبط كشف الحجب و الذريعه) در سال 887ق. يا (به ضبط نسخه كهن مرعشي 2/6896 مورخ 995ق. و متن چاپي و تراجم الرجال) در سال 878ق. واقع شده است. متن اين مناظره در كتاب «المناظرات في الامامة» (به عنوان رساله شصتم) به تحقيق عبدالله حسن در سال 1415ق. در قم در سلسله انتشارات انوار الهدي به چاپ رسيده و قبل ار آن نيز با عنوان «مناظرة بين الغروي و الهروي» در سال 1397ق. چاپ شده است. قاضي نورالله شوشوتري در «مجالس المؤمنين» گزيده اي از اين مجالس را به فارسي برگردانده و نقل كرده است و «نوروز علي سطامي» و «جلال الدين محمد بن محمد كاشاني» (قرن11ق.) و «سيد جعفر موسوي اصفهاني» (-1158ق) نيز اين مناظره را به فارسي ترجمه كرده اند. مناظرة لطيفه جرت بين ابن ابي جمهور و بين العالم الهروي في مساله الامامة، و بعض المسائل الاعتقاديه لليعه الامامية، في ثلاثه مجالس، المجلس الاول و الثالث كان في بيت السيد النقيب السيد محسن بن محمد الرضوي القمي، و المجلس الثاني في مدرسه السلطان شاه رخ و وقعت المناظره في سنة 878ه، و دونها المولف بطلب من بعض الاشخاص. (موسوي بجنوردي، حسن) آغاز كتاب: بسمله الحمدلله حق حمده و الصلوة علي سيدنا محمد وآله سالتني اطال الله بقاک عما کان بيني و بين المروي ثمان وسبعين و ثمانمائة مجاوراً بمشهد الرضا عليه السلام وکان منزلي بمنزل السيد ... محسن بن محمد الرضوي القمي انجام كتاب: وهذا ما کان بيني وبينه من المجادلة حالة المحاورة علي الاستقصار والحمدلله رب العالمين علي اظهار الحق وابطال الباطل ... وصلي الله علي محمد واهل بيته الطاهرين. [نشريه 7/539؛ مجلس شورا 10/824؛ (امل الآمل بتصحيح و تحقيق سيد احمد حسني 2؛ كني القاب قمي 187) ؛ التراث العربي 5/231؛ آية الله فاضل خوانساري 3/112؛ فهرست آستان قدس 4/258؛ مرعشي 13/76و 18/89 و 31/60 و 37/107؛ الذريعة 22/285؛ ريحانة الأدب 7/331؛ امام صادق قزوين 1/388؛ كتابخانه وزيري 4/1247؛ كتابخانه ملك 5/332؛ ملي 10/578؛ مجلس شورا 4/132؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1353؛ دانشگاه تهران 3/625 و 11/2058 و 11/2163 و 8/707؛ كتابخانه ملك 5/96؛ مكتبة امير المومنين 4/225 و 4/397] شرح و حواشي: مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) موسوي اصفهاني، جعفر بن حسين (1090-1158) مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) كاشاني، محمد بن محمد (-11) مناظرة ابن ابي جمهور (ترجمه) شريف حسيني، محمد اشرف بن علي نقي اقدس (-11)