جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیست و یکمین قسمت برنامه تلویزیونی سوره به موضوع «الهیات سایبر» اختصاص دارد. علیرضا قائمی نیا متولد ۱۳۴۳، پژوهشگر علوم دینی و فلسفه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. الهیات سایبر و نگرش‌های نوین در فلسفه، بیولوژی نص: نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن از جمله کتاب‌های قائمی‌نیا است. بخشی از سرمقاله برنامه سوره: در روزگار معاصر، پیشوند سایبر بیش از آنکه صرفا مقوله‌ای تکنولوژیک محسوب شود، حامل اشاراتی به شکل‌گیری جهان و انسانی جدید است. در فضای مسیحی در رویکرد افرادی همچون آنتونیو اسپادارو فضای مجازی بستر جدیدی برای الهیات بود، خدای مسیحی در فضای سایبر سکونت داشت، و ارتباطات در هم تنیده‌ی انسانی « خانواده‌ی خدا» را محقق می‌کرد. در کنار این مواجه‌ی خوش‌بینانه و امیدوارانه از تلاقی ایمان و سایبر اما نقدها و دغدغه‌ها، نگرانی‌های جدی نسبت به این رویکرد الهیاتی به فضای سایبر ابراز شده است.

بخشی از سرمقاله برنامه سوره: فلسفه از نخستین گام و پیش‌تر از آن‌که پسوند اسلامی را با خود همراه کند، در پی پاسخ به کلی‌ترین پرسش‌های هستی بود. فیلسوفان پیشاسقراطی دنبال ماده اولیه و مشترک همه مواد می‌گشتند. آنچه در دنیای نو رخ نمود، بازخوانی گروهی از فیلسوفان از عقل و شناخت بشری بود. در این مسیر معرفت‌شناسی که به صورت سنتی همزاد و همراه فلسفه بود راه‌های جدیدی گشود و عقل را به تیغ نقد سپرد. در این میان فیلسوفان مسلمان، جز آنکه با یافته‌های فیلسوفان غربی آشنا شده‌ بودند، خود نیز با چالش‌هایی برخورد داشتند.

از نواندیشی دینی که حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم؟ نواندیشی دینی یک جریان است یا گفتمان؟ گفتمان‌های رقیب آن چیست و چه وجه تمایزی با آن‌ها دارد؟ چه نقدها و چالش‌هایی پیش روی آن است؟

هاله الوردی از محققان کشور تونس است که چندین کتاب در باب وقایع صدر اسلام به رشته تحریر درآورده است. یکی از این کتاب‌ها، «خلفای لعنتی» است. او با شواهد تاریخی در صدد اثبات ظلم خلفا به حضرت زهرا (س) است.

علم کلام نیاز به ترمیم و بازسازی دارد. نظر صریح من این است که کلام سنتی برای جامعۀ امروز به هیچ‌وجه کافی و پاسخگو نیست اما باید خوانده و تدریس شود. البته برخی سخنان متقن و صحیح هم در آثار گذشتگان وجود دارد ولی چالش‌ها فراوان است از بحث پلورالیسم گرفته تا مباحث فرهنگ و نظریات جدید در حوزه ایمان و وحی امروز وجود دارد که در کتاب‌های گذشتگان وجود نداشته و امروز باید بررسی شود و در کتاب‌های اندیشمندان معاصر نیز مثل دکتر شریعتی، مهندس بازرگان و آیت الله طالقانی و استاد مطهری و جوادی آملی و مصباح این مباحث یا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است یا غالباً با همان روش‌های قدیمی و سنتی به آن مسائل پرداخته شده است که پاسخگوی نیازهای امروزی نیست.

سیلابس اولیه استاد عبارت است از: علّیت عدمی در زبان، اهمیت بحث از علّیت عدمی، مسایل مرتبط با علّیت عدمی، مسئله واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی و توضیح‌ آنها، توضیح‌ مشکلات طرفداران واقع‌گرایی. اما فراخور طرح در جلسه، استاد از بحث زبان شروع کرد و به مشکلات واقع‌گرایی ختم نمود. ایشان در ابتدا به مفهوم‌شناسی علّیت عدمی پرداخت و به اهمیت این بحث اشاره کرد. و در بخش دوم هم براساس مقتضای بحث، مطابق سنت فلسفه و کلام اسلامی، یک مرور سریع بر این سنت داشت. به تعبیر ایشان در مقدمه، ازجمله جاهایی که این بحث، در آن به کار رفته، اصولِ اهل‌سنت در بحث قیاس است که فخر رازی به آن پرداخته ‌است. استاد می‌گوید یک‌سری افعال در زبان داریم که اساساً افعال علّی هستند و جالب این است که درعین‌حال عدمی هم هستند، ما در این بحث اجمالاً به اینها می‌گوییم علّیت عدمی. پس قبل از اینکه وارد یک تحلیل بشویم، در سطح زبان طبیعی، علمی، حقوقی، اخلاقی وقتی حرکت می‌کنیم، عباراتی می‌بینیم که مشتمل بر نوعی علّیت است که می‌توانیم به آن بگوییم علّیت عدمی و این را در مقابل علّیت وجودی بگذاریم. به قول استاد، چند دهه‌ای است که توجه فیلسوفان تحلیلی به این موضوع جلب شده است. آدم‌های زیادی در این زمینه کار کردند، مثل دیوید لوئیس، آرمسترانگ وغیره. استاد در ادامه و به مقتضای بحث، از میان شیعه نیز به مدعیات آقای فیاضی در باب علّیت عدمی پرداخت که بنابر تعریف فیاضی، مهم‌ترین مصداق آن این است که عدم وجود العله، علهٌ لعدم المعلول و دیگری اینکه گفته‌اند: علت امتناع دور، امتناع توقف شیء علی نفسه است.

محوریت بحث در مورد ایدۀ «آزمایش‌های فکریِ ضدّفردگرایانه» است که تایلر بِرج (Tyler Burge) در فلسفۀ ذهن مطرح کرده است. استاد مازاریان در مقدمۀ گفتارش بر آن است که ارایۀ تعریف آزمایش فکری(Thought Experiment) با حفظ شروط لازم و کافی سخت است؛ اما یک تعریف سهل‌گیرانه‌تر می‌گوید آزمایش فکری چیزی است که به ما این امکان و توان را می‌بخشد که بدون اینکه لازم باشد یک داده یا دیتا یا اطلاع تجربی جدیدی کسب و آزمایش کنیم، بدون هزینه‌های گزاف و با توجه به یک یا چندتجربۀ کنونی ‌ـ‌که ازقبل محقق‌شده‌ـ به یک‌سری یافته در مورد نیچرِ اشیا برسیم. درواقع آزمایش فکری، میکسی است از استدلال و تخیل. استاد در ادامه می‌گوید، ضدّفردگرایی با این شکل و شمایل کنونی‌اش یک رویکرد فلسفی جدید قرن بیستمی است که در قلمرو فلسفۀ ذهن و فلسفۀ زبان از آن حیث که ناظر به ذهن است از سوی تایلر برج و شاگردانش و دیگر فیلسوفان تحلیلی مطرح شده است. دکتر مازاریان دربارۀ ایدۀ کلی ضدّفردگرایی در مجموعه مقالات برج می‌گوید، یکی از اصطلاحات کلیدی برای فهم ضدّفردگرایی، ایندی ویجویشن (تفرُّد) است. ضدّفردگرایی می‌گوید که انواع ذهنی بازنمودی در مقام تبیین‌های گوناگون فلسفی و علمی در مقام‌هایی درواقع تفرد پیدا می‌کنند که از ذهن یا بدن فرد فراترند. او می‌گوید همچنین با نیچر (تشکیل‌دهندۀ اساسی یک شیء) ادراک حسی، پرسپشن مواجه هستیم که فیلد بسیار گسترده‌ای‌ است. الآن بعضی از فیلسوفان نه‌تنها روی پرسپشن بلکه فقط روی ویژن کار می‌کنند؛ یعنی فقط روی فلسفۀ بینایی یا حتی روی فلسفۀ رنگ کار می‌کنند! و البته که بحث برج در اینها تأثیر دارد. در این مکتب ضدّفردگرایی، نیچر عمل، اکشن، این تأثیر دارد. نیچر کامینیکیشن بحث‌های فلسفۀ ارتباطات یا ارتباط اثر دارد. کسانی که در بحث‌های محض‌تر علاقه دارند. نیچر معرفت پیشینی، نیچر معرفت به خود، سلف‌نالج که احتمالاً در سنت اسلامی علاقه زیاد دارد. نیچر معرفت تجربی، نیچر تبیین روان‌شناختی، نیچر پرسنال ایدنتی‌تی، این مال یک شخصی است همین‌طور. باز یکسری ریلیشن‌ها روابطی اشخاص دارند با حیوانات. پرسن چیست انیمال چیست؟ تفاوت‌ها و اشتراکاتش چیست؟mine body problem که مفصل شاید صدها جلد کتاب و پیپر در موردش نوشته شده و بحث اسکپت تیسیزن، شکاکیت در تمام اینها ضدّفردگرایی به‌عنوان یک مبنای پایه تأثیر می‌گذارد چه نفیاً و چه اثباتاً، چه بپذیریم و چه ردّ کنیم.

در دوران تدوین دانش کلام اسلامی‌در مدرسه بغداد، چه در امامیه و چه در معتزله، مباحث دانش کلام، تقسیم به دو دستۀ اصلی می‌شود: مباحثی ذیل عنوان لطیفُ الکلام و مباحثی ذیل عنوان جلیلُ الکلام. از نظر پیشینه،‌ اولین کاربردهای این واژه، به قاضی عبدالجبّار در کتاب المنیه والامل می‌رسد و بعد هم دیگران مثل اشعری (در مقالات الاسلامیین) و شیخ مفید (در اوائل المقالات) از همین کتاب، این اصطلاح را استفاده و تکرار می‌کنند. استاد در توضیح فرق ماهوی جنس مسایل جلیل از لطیف، گریزی به کلیتِ آموزه‌های الهیاتی و اعتقادی می‌زند و اینها را در دو دسته می‌نشاند و می‌گوید یک‌سری آموزه‌های اعتقادی داریم که ضروری است و هرمسلمانی باید به آن معتقد باشد و نمی‌شود هم یک مسلمان از اعتقاد به آن مباحث شانه خالی کند و درقبالش یک سلسله مباحثی که جزو فروع اعتقادات است و لذا ممکن است مسلمانان با هم اختلاف داشته باشند و اختلاف هم منجر به تکفیر و طرد و ارتداد و اینها نمی‌شود. (مباحث جلیل) اما دسته دیگری از دانش کلام مطرح می‌شود، مسایلی است که بسته یک دین خاص نیست و من به آن مسایل عام معرفتی می‌گویم که حالت مقدّماتی و یک حالت بنیادی برای مسایل جلیل دارد. (مباحث لطیف) لذا مباحث لطیف، یکسری از مسایل‌اند که اساساً بحث درباره خدا و رسول نیست یعنی اصل بحث درباره امور الهیاتی یک دین نیست و اساساً عام‌تر از امور الهیاتی است. او در ادامه می‌گوید این مسایل و حوزه را عمدتاً متکلمان معتزلی و امامی‌ ذیل مباحث لطیفُ الکلام مطرح می‌کنند که ناظر به تئوری‌های معرفت است. و بنابراین پیشنهاد می‌کنیم در تعریف لطیفُ الکلام اینکه این مباحث جزو مباحث بنیادین و عامی‌است که متدیّن و غیر متدیّن ادیان درباره آن بحث می‌کنند. و لذا سابقه این مباحث لطیف، به تاریخ اندیشه‌ورزان طی تاریخ برمی‌گردد که کسانی علی‌رغم اینکه متدیّن به دین خاصی نبودند در رابطه با آن بحث می‌کردند (مثل فلسفه اولای ارسطو). بعداً هم مسلمین بحث می‌کردند، و هم غیرمسلمین و امروزه هم دارند بحث می‌کنند.

بحث این گفتار، راجع به دیدگاه جهم‌ابن صفوان در نفی صفات الهی است. عده‌ای می‌گویند او (جهم‌ابن صفوان) ایده نفی صفات خودش را از مکاتب غیر اسلامی گرفته ولی سخنران بر آن است که ثابت کند این ایده داخل جهان اسلام است و خارج از آن نیست و کسانی که خلاف آن را می‌گویند، شواهدی ناقص دارند و نمی‌توانند ادعای خود را ثابت کنند. استاد در ابتدا به برخی از سفرهای جهم و سپس دیدگاه‌های اصلی او اشاره می‌کند و می‌گوید: دیدگاه جهم در مورد نفی صفات الهی این است که ما صفاتی که به مخلوق نسبت می‌دهیم نمی‌توانیم به خالق نسبت دهیم؛ چون باعث تشبیه می‌شود. برای همین صفاتی مثل علم، عالم و حی را از خداوند نفی می‌کند و قادر و فاعل و خالق را اثبات می‌کند. تعطیلی که به جهم نسبت می‌دهند هم تعطیل در هستی‌شناسی صفات و اسماء الهی هست و هم تعطیل در وجود اوصاف الهی. اما بحث اصلی سخنران این است که جهم رأی و اندیشه خودش را از کجا آورده است؟ آیا تحت‌تأثیر گروه یا فرد خاصی بوده است؟ در بعضی مذاهب آمده که او از یهودیان، مسیحیان، مانویان، زردشتیان و بودائیان اخذ کرده ولی سخنران اینها را رد می‌کند و می‌گوید او هرگز در دمشق با مسیحیان و یهودیان گفتگو نداشته لذا ما براساس اینها می‌خواهیم نفی کنیم که هم‌چین چیزی اتفاق نیفتاده است. دلیل ما مبنی بر اینکه این اندیشه از یهودیت گرفته نشده اینکه ابن‌کثیر و ابن‌اثیر و ابن‌نباته معلوم نیست از کجا مطلب را نقل کرده‌اند و فقط قایلش همین‌ها هستند. و سرانجام یکی دیگر از دلایل موافقان ورودی‌بودنِ این اندیشه به جهم، اینکه او مخالف سیاسی حکومت است و می‌گویند حکومت قدرت داشته و لذا می‌خواسته عقایدِ مخالف خود را منتسب به خارج از جهان اسلام یا مکاتب غیر اسلامی بکند. سخنران می‌گوید خیر! بحث نفی صفات الهی در داخل جهان اسلام شکل گرفته است. البته استاد در فرجام سخن این فرض را مطرح می‌کند که به‌زعم خودم فکر می‌کنم جهم تحت‌تأثیر ظواهر روایات ما بوده اما شاهد محکمی بر این ندارم.

در ادامه سه نشست گذشته با حضور هر یک از اساتید این نشست مناظره­ای علمی میان تلقی اساتید محترم از مفهوم مرجعیت و قیدهای مورد نظر آنان است. استاد سبحانی معتقد است در نتیجه بحث اختلاف نظری وجود ندارد و همه ما خواستار این هستیم که میراث اهل بیت علیهم السلام را از لحاظ سند و دلالت تمام کنیم، تا بتواند به‌عنوان منبعی غیر قابل مناقشه و معارضه‌ برای معرفت لحاظ شده و ضرورت مراجعه به آن اثبات شود. ولی ممکن است در زوایای بحث علمی یا به‌کار بردن برخی قیود، اختلافاتی باشد. ایشان بر این باور است که قید غیرقابل حذف بودن که استاد طالقانی اضافه کردند نه تنها ضرورت ندارد، بلکه مشکل هم ایجاد می‌کند چون مرجعیت را از عمومیت انداخته و آن را محدود می­کند به مواردی که گزارۀ مشابهی از منابع دیگر نداریم به علاوه هدف ما اثبات مرجعیت و پایگاه اهل بیت علیهم السلام پیش از مراجعه به روایات درحالیکه بحث شما پسینی است. در مقابل استاد طالقانی ضمن دفاع از نظریه خود و ضرورت وجود قید توضیح می دهد: مواردی که در آنها مدعیات تجربه یا عقل متعارف عرفی یا فلسفۀ عرفی یا مضامین روایات عیناً یکی باشد، اندک است. این موارد در بهترین حالت، متداخل و عام و خاص و مطلق و مقید است به اعتقاد ایشان همانطور که کتاب الطهاره و الصلاه وسائل الشیعه دقیق و کلمه به کلمه بررسی و مطالعه می شود باید السماء و العالم بحار نیز به عنوان یک منبع معرفتی مورد مداقه قرار گیرد. همچنین ادعای پسینی بودن ادله را نپذیرفته و می­گوید در صورت پسینی بودن اثبات منبعیت نیز پسینی می­شود. استاد رضوی معتقد است تعریف استاد طالقانی از مرجعیت به گفته خودشان جعل اصطلاح است که اگر بتوانند از حدود آن دفاع کنند، به یک اصطلاح تبدیل می‌شود. درباره مرجعیت، باور استاد رضوی این است که باید میان مرجع و منبع فرق گذاشت. ویژگی مرجعیت با توجه به روایت سفینه فصل‌الخطاب بودن است، یعنی اهل بیت علیهم السلام به تنهایی فصل‌الخطاب هستند در مقابل عقل و وحی که منبع هستند. در مقابل استاد سبحانی این قید را هم نپذیرفته و توضیح می­دهد صرف وجود منبعیت اهل بیت علیهم السلام هم فصل‌الخطاب درست می‌کند و هم افتراض طاعت و هم ضرورت مراجعه به کل میراث اهل بیت علیهم السلام را تمام می کند؛ از این‌رو ما نیازمند افزودن قید خاصی نیستیم.