جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر حاضر بحث های تطبیقی بین آرای منطق دانان قدیم و جدید، یکی از شاخه های مهم منطق به شمار می رود. در رأس این بحث ها، می توان از تطبیق مفهوم استلزام مادی منطق جدید با مفهوم شرطی منطق قدیم نام برد. این مقاله ضمن واکاوی اجمالی مفهوم استلزام مادی و علت گرایش معاصران بر تفسیر شرطیات منطق قدیم به استلزام مادی، به شکل نقادانه ای دیدگاه های برخی معاصران را در این زمینه مورد ارزیابی قرار می دهد. در نوشتار پیش رو نخست، دلایل برخی موافقان همسویی بین دو منطق مطرح گردیده و بلافاصله مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ اما بیشترین نظرگاه این مقاله، با توجه به دو دیدگاه کاملاً جنجالی و متضاد مرتضی حاج حسینی و اسدالله فلاحی است. این نوشتار، ضمن تقویت و تکمیل دلایل فلاحی، نشان می دهد گذشتگان ما با اینکه مفهوم استلزام مادی را همواره به عنوان پیش فرض در نظر داشته اند اما آشکارا سخنی از آن به میان نیاورده اند و از این رو هرگز کوشش های موافقان همسویی این دو منطق وافی به مقصود نیست و نمی تواند ثابت کند که استلزام مادی، اساس استنتاج های منطقی در منطق قدیم بوده است.

برخی از معاصران، قضایای حقیقیه و خارجیه را به ترتیب با ادات های شرطی و عاطف در دامنه سور صورت بندی کرده اند که به نامعتبر شدن بسیاری از قواعد منطق قدیم می انجامد. در این مقاله نشان می دهیم که اگر ادات های شرطی و عاطف را که در تحلیل معاصران در دامنه سور قرار دارد، بیرون بیاوریم و پیش از سور قرار دهیم (یعنی اگر فرمول های منطق جدید را با شرطی و عاطف به وجود موضوع مقید کنیم) بیشتر قواعد منطق قدیم برای همه «قضایای خارجیه» برقرار خواهد شد ولی در موارد بسیاری برای «قضایای حقیقیه» نقض می شود. بر پایه این صورت بندی، اختصاص قواعد منطق قدیم به قضایای خارجیه تا حد بسیاری معنادار می شود. این صورت بندی نو از قضایای حقیقیه و خارجیه، بدون اینکه ادعای مطابقت کامل با تصویر ذهنی بزرگان منطق سینوی داشته باشد، یک صورت بندی کمابیش سازگار با قواعد منطق قدیم است و در سنجش با صورت بندی معاصران، دشواری های بسیار کمتری دارد.

تنها راه رهایی از دشواری فهم بحث عکس نقیض خونجی، پی بردن به گزاره های همیشه صادق نزد این منطق دان است. گزاره های همیشه صادق خونجی آن گونه با بحث عکس نقیض درآمیخته اند که دانستن آن، درک نیمی از بحث عکس نقیض وی است. در راستای پیشبرد مباحث ارزندة منطق قدیم به خصوص مباحث ارزندة کتاب کشف الأسرار خونجی، در این مقاله به گزاره های همیشه صادق خونجی پرداخته شده است. صورت بندی گزاره های همیشه صادق نزد خونجی و مواجهه با همیشه صادق نبودن این گزاره ها در منطق جدید، شاهدی بر این ادعاست که یا صورت بندی این گزاره ها دارای اشکال است یا منطق خونجی با منطق جدید، تفاوت دارد. در این مقاله، نشان داده ایم که هم صورت بندی این گزاره ها در منطق جدید دارای اشکال است و هم خونجی در منطق خود از اصل موضوعی بهره برده که منطق جدید فاقد آن است.

تقسیم علم به بدیهی و نظری و لزوم منتهی شدن نظری به بدیهی، از سخنان رایج در دانش منطق است. بداهت و اکتساب را گاهی در ماده علم و گاهی در صورت علم مطرح می کنند. بدیهی در ماده را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر نیست و نظری را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر است، تعریف می کنند. منطق دانان گر چه در وجود تصور نظری، نیز در مصادیق تصدیق بدیهی، اختلاف هایی دارند، اما در تعریف علم بدیهی و نظری اختلافی ندارند. گرچه بدیهی و کسبی در صورت تفکر را مطرح کرده اند، معنای محصل و ملاک معینی از سخنان آنها در این مسئله به دست نمی آید. در این میان، ملاک بدیهی و کسبی در صورت علم تصوری، یعنی تعاریف و حدود و رسوم، هیچ تبیینی نیافته اند؛ گر چه بدیهی و کسبی در صورت استدلال را گاهی به بیّن و غیربیّن بودن انتاج، تفسیر کرده اند. در این پژوهش به بررسی معنای بداهت و اکتساب در صورت تفکر و به ویژه در صورت استدلال می پردازیم و در پایان به این نتیجه می رسیم که اکتساب در صورت فکر و استدلال، ملاک و معنایی ندارد و همه صورت های فکر و استدلال، صورت هایی بدیهی اند.

برهان بر دو نوع لمّ و انّ است؛ تفاوت آنها در این است که در لمّ، حدّ وسط هم علت اثبات و هم علت ثبوت نتیجه است اما در برهان انّ، حدّ وسط تنها علت اثبات نتیجه است. از آنجا که شرط برهان لمّ این است که حدّ وسط علت وجود اکبر در اصغر باشد، نه علت وجود خود اکبر، برهان لمّ به چهارگونه تقسیم می شود که نتیجه همه آنها یقین تام و زوال ناپذیر است. برهان انّ به دو گونه انّ مطلق و دلیل است و اینکه این دو برهان، مفید یقین تام و زوال ناپذیر نیستند، سبب نمی شود برهان شمرده نشوند. با تبیین این مباحث آشکار می شود که تقسیم مطرح از سوی فارابی درباره برهان و نیز تعریف ملاصدرا از برهان لمّ پذیرفتنی نیست. این نوشتار دربردارنده مطالب دیگر درباره ماهیت برهان لمّ و انّ است که کمتر به آنها توجه شده است: 1. التفات به اشکالاتی درباره برخی اقسام برهان و ارتباطشان با یکدیگر و پاسخ به آنها؛ 2. بیان ارتباط حدّ وسط با حدّ اصغر در برهان لمّ و انّ؛ 3. توضیح عقلی بودن حصر برهان در لمّ، انّ دلیل و انّ مطلق؛ 4. بررسی دیدگاه ملاصدرا درباره حقیقت حدّ وسط ـ یعنی موجود مجرد نوری ـ در برهان.

مسئله شر سبب گشته تا متألهان در آثار خود بحث‌های جامع و عمیقی دراین‌باره داشته‌باشند و به دفاع از خداباوری بپردازند. ایرنائوس قدیس که نقش بسزایی در تبیین و گسترش آموزه‌های مسیحی داشته، در تئودیسه خود سعی نموده‌است تا با مطرح‌کردن ایده "پرورش روح" به حل مسئله شر بپردازد. از منظر ایرنائوس، اگر شری در جهان آفرینش تحقق می‌یابد؛ همان گناه است و این یک امر سرشتی در ذات بشر است که حضرت آدم در ابتدا به آن دچارشد و با سوءاستفاده از اراده و اختیارخود از فرمان الهی سرپیچی‌ کرد و این میل به گناه هم‌اکنون نیز در میان نسل بشر جاری و ساری است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد انتقادی سعی بر این است تا به ابتدا به بررسی و تحلیل تئودیسه ایرنائوسی و سپس نقد آن از منظر کلام امامیه پرداخته‌شود. با وجود هّمی که ایرنائوس قدیس در حل مشکل شرور داشته، اما تئودیسه وی با چالش‌ها و بن‌بست‌هایی همچون "نسبی‌گرایی"، "شر گزاف"، "فاصله معرفتی" و ... مواجه است که از باورپذیری و حقانیت آن می‌کاهد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل دیدگاه‌های انسان‌شناختی شریعتی و نحوه مواجهه وی با آموزه‌های اگزیستانسیالیستی به مفهوم آزادی و مسئولیت است. شریعتی با بکارگیری نظریه انسان‌شناسی سارتر و تاکید برنقش اراده و آزادی به عنوان عامل تعیین‌کننده در رهایی انسان از چهار زندان طبیعت، جامعه، تاریخ و خویشتن، پروژه فکری خود را صورتبندی کرد. مسئله اصلی این است که نحوه مواجهه شریعتی با انگاره‌های انسانشناختی اگزیستانسیالیسم سارتر به چه شکل بوده است و مهم‌ترین دستاورد این مواجهه در اندیشه و تفکر وی چیست؟ این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی- تاریخی می‌خواهد ضمن تحلیل شاخصه‌های اصلی دیدگاه‌های انسان‌شناختی شریعتی و اشتراکات آن با انسان‌شناسی اگزیستانسیالیستی، به بررسی تمایزات اصلی و عمده آن بپردازد. یافته‌های این پژوهش نشان‌گر آن است که شریعتی با الهام از رویکرد رادیکال سارتر به مفهوم مسئولیت فردی، اجتماعی و تاریخی انسان در یک چارچوب مدرن و انسان‌گرایانه می‌پردازد اما تلاش می‌کند تا با استفاده از جوهره الهی وجود انسان در دام پوچی رایج درتحلیل‌های اگزیستانسیالیست‌ها اسیر نشود. وی سعی دارد تا ضمن بکارگیری ظرفیت‌های آموزه‌های سارتر نوعی انسان‌شناسی اگزیستانسیالیستی مدرن و خداباورانه را در برابر آموزه‌های ماتریالیستی رایج با اتکا بر مفهوم آزادی و مسئولیت ترسیم کند.

چکیده تناقض باوری[1] دیدگاهی است که پاره ای از تناقضات را صادق می داند. این دیدگاه که بیشتر با نام گراهام پریست[2] همراه است، یکی از بنیادی ترین و اساسی ترین اصول، یعنی اصل عدم تناقض[3] را انکار می کند؛ در حالی که از زمان ارسطو بیشتر فیلسوفان معتقد بودند که این اصل اساسی ترین اصل در اندیشه بشر و نخستین پایه در سازمان فکری وی است. به باور پریست، هیچ دلیل قاطعی برای پذیرش اصل عدم تناقض وجود ندارد. از این رو در پاره ای موارد می توان وجود تناقض را پذیرفت. او برای تقویت مدعای خود به شواهدی روی می آورد که می توان آنها را به سه دسته تاریخی، تجربی و عقلی تقسیم کرد. نوشتار پیش رو، نخست به بیان شواهد تجربی و عقلی پرداخته و سپس نقد های مربوط به ادعای تناقض باوری را شرح داده و مورد ارزیابی قرار می دهد.

صعود معرفتی مبحثی است که هم در قلمرو تصدیقات یا گزاره ها قابل طرح و پژوهش است و هم در محدوده تصورات یا مفاهیم. در این نوشتار تنها به بحث درباره محدوده تصدیقات یا گزاره ها می پردازیم. این مبحث که از مهم ترین مباحث معرفت شناسی معاصر است، هم اکنون در کانون توجه معرفت شناسان قرار دارد. در این مبحث، پس از تعریف اصطلاح صعود معرفتی، از یک سو درباره این مهم کاوش می شود که شیوه ها و راه های دستیابی به معرفت های حصولی نظری چیست؟ تاکنون چه راه ها یا شیوه هایی برای دستیابی به این هدف مهم، عرضه و طرح شده است؟ و از سوی دیگر، در این باره بحث می شود که آیا روش ها و شیوه های گوناگونی از استدلال که از گذشته ای بس دور در منطق صوری مطرح و عرضه شده اند، برای صعود معرفتی کفایت می کنند یا لازم است شیوه های دیگری بر آنها افزوده شود؟

تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم می خورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمی آید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متباین اند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد. پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح می شود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».