جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پروين اعتصامی از مشهورترين زنان شاعر معاصر ايران است؛ شاعری كه در شعرهايش دغدغه های اجتماعی و نگاه نقادانه به جامعه اش را نشان داده است. از جمله اين دغدغه ها، اعتقاد به ضرورت تحول در نقش و جايگاه زن ايرانی است. در اين زمينه، او را بايد فرزند زمان خويشتن دانست: دوران گذار از سنت به تجدد، از جامعه استبدادزده به ايران پسامشروطه. اشعار پروين در موضوع زن، تحت تاثير انديشه های مشروطه خواهانی است كه ورود زنان به عرصه های اجتماعی را خواستار بودند. در ميان اين انديشه ها، نگرش پدرش، ميرزا يوسف آشتيانی (اعتصام الملك)، نقش مهمی در شكل گيری افكار پروين داشته است. آنچه در اين مقاله آمده، تلاشی است برای نشان دادن اين تاثير است.

در 29 شوال ه.ق 1228(25اکتبر1813م)در پى ده سال دفاع ایران علیه هجوم قواى روسیه به قفقاز، موافقت نامه اى میان میرزاابوالحسن خان ایلچى و ژنرال روتیشچوف به امضا رسید که از آن زمان تاکنون در آثار محققان و نویسندگان تاریخ معاصر ایران همواره، بى هیچ تردیدى به عنوان عهدنامه اى قطعى میان ایران و روسیه معرفى شده است؛ در صورتی که دست آورد این پژوهش، که با روش تحلیلی و مطابقتی از منابع درجه ی اوّل انجام گرفته، حاکی از آن است که، به رغم باور ریشه دار فوق الذّکر نزد محققان و نویسندگان، موافقت نامه ی گلستان، از منظرمقامات قاجارى آن روزگار، چه فتحعلى شاه و چه عباس میرزا، موافقت نامه اى براى متارکه ی جنگ میان ایران و روسیه بود، نه عهدنامه اى قطعى.

نمودار کلی توان اقتصادی، سیاسی و نظامی ایران در دوره ای که با انقراض صفویه آغاز می شود و به انقلاب مشروطه ختم می گردد، نزولی است و معمولا از آن به انحطاط ایران تعبیر کرده اند. در این دوره تداوم گسترش ارتباط ایران با سایر کشورها که پیش از این آغاز شده بود، زمینه را برای خلق سفرنامه هایی که نویسندگان آن ها با هدف های متفاوتی به ایران می آمدند، فراهم ساخت. سفرنامه نویسان دوره مذکور حامل مدرنیته غرب بودند؛ به همین دلیل، هرچند بیش تر آن ها تحت تاثیر نگاه شرق شناسانه، از مفاهیم برساخته ای چون استبداد شرقی و انحطاط شرق یا شرق عقب مانده استفاده می کردند، به مشکل ایران از زاویه جدیدی می نگریستند که در منابع ایرانی مفقود است؛ و برای آن علل متفاوتی عنوان می نمودند. وجه غالب این علل، سیاسی بود و در راس آن شیوه حکومتی ایران قرار داشت. بر اساس این دیدگاه، شیوه حکومتی ایران و تمرکز قدرت سیاسی و اقتصادی در دست یک فرد، زمینه فساد، ظلم و ستم، ناامنی و دخالت های خارجی را فراهم می آورد که خود باعث انحطاط ایران در این دوره گردید. بررسی دیدگاه سفرنامه نویسان از سویی اشکالات نگاه شرق شناسانه را روشن می سازد و از سوی دیگر زاویه جدیدی برای فهم تاریخ ایران می گشاید.

در دولت فتحعلی شاه قاجار، عتبات عالیات به عنوان یک نماد عقیدتی در سیاست مذهبی و نیز به عنوان یکی از محورهای اثرگذار در مناسبات ایران و عثمانی مطرح گردید. وجود اماکن مقدس شیعی و اقامت ایرانیان در شهرهای کربلا، نجف و کاظمین و رفت و آمد زوار ایرانی به این شهرها که پیوسته با رفتارهای خصومت آمیز مأموران دولت عثمانی مواجه بود و نیز حملات وهابیان، عتبات عالیات را علاوه بر یک مسأله مذهبی به یک مسأله سیاسی مؤثر بر مناسبات ایران و عثمانی تبدیل کرد و از جمله دولت فتحعلی شاه قاجار را که حفظ و پاسداری از مذهب و سرنوشت ایرانیان را وظیفه خود می دانست، به واکنش های سیاسی و نظامی واداشت. پیامد این واکنش ها با وجود برخی نتایج موفقیت آمیزش، موقتی بوده و به حل ماندگار این دشواری سیاسی و مذهبی برای دولت ایران نیانجامید. این مقاله با روش و رویکرد تحلیلی به بررسی جایگاه عتبات عالیات در سیاست مذهبی و خارجی دولت قاجار و روندها و نتایج آن در مناسبات با دولت عثمانی پرداخته است.

مطامع روس ها در قفقاز و دست اندازی به آن و تقابل این امر با سیاست قاجارها و نخبگان ایرانی برای احیای مرزهای تاریخی ایران در این منطقه، سبب ساز آغاز دوره اول جنگ های ایران و روس گردید. این نبردها با بی خبری حکم رانان ایرانی از سیاست بین المللی، ضعف نظامی و دخالت انگلیسی ها، به قرارداد گلستان و جدایی بخش وسیعی از مناطق ایرانی - شیعی از قلمرو سرزمینی ایران منجر گردید. اما حکومت قاجار، به ویژه رجال دارالسلطنه تبریز و عباس میرزا، که خود را بازنده و فریب خورده در قرارداد گلستان می دانستند، تلاش های دیپلماتیک خود را برای بازپس گیری سرزمین های از دست رفته آغاز نمودند. شکست دیپلماتیک در این مسیر، سبب روی آوری قاجارها به تلاش نظامی با پشتوانه اندیشه جهادی روحانیان برای بازپس گیری مناطق از دست رفته گردید.در این مقاله، با بهره گیری از روش تحلیلی - تاریخی به تبیین علل و عوامل آغاز دوره دوم جنگ های ایران و روسیه در سال 1241 ق پرداخته می شود. آغاز این نبردها به دلیل تلاش قاجارها، به ویژه عباس میرزا، برای بازپس گیری مناطق از دست رفته بر اساس معاهده گلستان بود. لذا، فتحعلی شاه و عباس میرزا، با دعوت روحانیان به ایران و گرفتن فتوای جهاد از آن ها و دخالت مستقیم ایشان در نبردها، خواستند حمایت و پشتیبانی مالی و نظامی نخبگان و مردم عادی جامعه ایران را در این جنگ ها به دست آورند و با فرمان دهی خود، به نبردشان علیه روس ها مشروعیت بخشند.

تحولات اروپا در سده نوزدهم ميلادی همه شئون زندگی را در جوامع مرتبط با آن تغيير داد. اقتصاد ايران نيز از اين تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد نوظهور سرمايه داری از يك اقتصاد درون زا و سنتی به يك اقتصاد برون زا تغيير يافت. اقتصاد ايران در شكل جديد خود، در طول نيم سده به الگوی استعمار كلاسيك نزديك و به يكی از توليدكنندگان اصلی مواد خام برای بازار جهانی تبديل شد. ترياك به عنوان ماده خام، كه در اقتصاد سنتی ايران يك كالای غير تجاری و متناسب با ويژگی های اقتصاد معيشتی به مصرف خانوادگی و محلی مي رسيد، از نيمه دوم سده نوزدهم با تغيير شكل اقتصاد ايران، در چارچوب اقتصاد وابسته، ترياك به يك كالای تجاری تبديل شد. نتايج اين پژوهش نشان می دهد كه ترياك در نيمه سده نوزدهم و به طور مشخص در دهه شصت ميلادی به يكي از اقلام صادراتی ايران تبديل شد و تاثير زيادی در تجارت خارجی ايران گذاشت. اين ماده خام يك روند صعودی نوسان دار تا سال (1880م/1297ق) كه اوج توليد ترياك ايران بود، پشت سرگذاشت. دهه هشتاد ميلادی صادرات ترياك ايران ثابت و داراي شيب نزولی كمی بود. در اواخر سده نوزدهم ميلادی صادرات ترياك ايران با يك شيب تند تنزل پيدا كرد و در اوايل سده بيستم جايگاه استراتژيك خود را در صادرات ايران از دست داد و فرش، جای آن را گرفت. هم چنين، چين بزرگ ترين وارد كننده ترياك ايران و انگلستان در رتبه دوم بود و مصر، عثمانی، ايتاليا و برخی كشورهای عربی و اروپايی ديگر در رده های بعدی قرار داشتند.

رواج اعتیاد بین ایرانیان در عصر قاجار را می توان یکی از مشخصات اجتماعی این دوره به حساب آورد. علل و عوامل مختلفی در افزایش اعتیاد به تریاک در بین ایرانیان در عصر قاجار نقش داشته اند. از مهم ترین آن ها می توان به در دسترس بودن و فراوانی این ماده، تلقی نادرست مردم، کم اطلاعی پزشکان سنتی این دوره و تجویز تریاک توسط آنان برای هر نوع بیماری، اشاره کرد. همچنین، برخی مشکلات روانی ناشی از سرخوردگی های اجتماعی و مفید پنداشتن به مصرف این ماده، در این روند تاثیر نسبی داشته اند. با توجه به ویژگی اعتیاد به تریاک و قدرت تخریب کنندگی بالای آن، این ماده در جامعه عصر قاجاریه تبعات منفی زیادی به دنبال داشته است. از مهم ترین این مشکلات می توان به کم کاری، ایجاد برخی محیط های غیرمتعارف و زننده، از هم پاشیدگی خانواده ها و ناموس فروشی به منظور تهیه مواد، اشاره کرد. هر چند باید یادآوری کرد که تایید این که اعتیاد تاثیر کلان بر اقتصاد عصر قاجار داشته و موجب عقب ماندگی های جامعه آن دوره شده است، بسیار پیچیده می نماید، زیرا چنین به نظر می رسد که دست یابی بدان چندان امکان پذیر نباشد.

چکیده: بزرگ ترین تحول جامعه سیاسی ایران در اواخر دهه 1290ه‍.ش کودتای سوم اسفند به فرمان دهی رضاخان بود. شرایط سیاسی و اجتماعی ایران به گونه ای فراهم گردید که کودتا در بین علما و ملیون مقاومتی به وجود نیاورد.در این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، مواضع علما در برابر این رخ داد مورد توجه قرار گرفته است. با وجود سرخوردگی های ناشی از حوادث پس از مشروطه و انزوا و گوشه گیری بسیاری از علما در مدت پنج سالی که از کودتای 1299ه‍.ش تا تغییر سلطنت قاجار به پهلوی به طول انجامید، علما نقش مهمی در امور سیاسی و اجتماعی ایفا کردند. در این ایام، اوضاع و احوال سیاسی ایران به تقویت قدرت نظامیان منجر شد. رضاخان با کودتا در جنبه سیاسی ظاهر شد و با اتکا بر قدرت نظامی به تثبیت موقعیت خود پرداخت. او نیز در مبارزه برای رسیدن به قدرت، تمایل به حفظ شعائر مذهبی را در دستور کار خود قرار داده بود. وی به این وسیله توانست نظر مساعد بسیاری از مردم و روحانیان داخل و خارج را نسبت به خود جلب نماید.

این مقاله روشنفکری معاصر ایران را پدیده ای بیمار می داند که از اساس به صورت ناسالم به وجود آمده و در طول تاریخ معاصر به مخالفت با دین ، روحانیون ، همکاری با استعمار و کمک به حکومت های استبدادی پرداخته است. این مقاله با بررسی تاریخی حوادث مهم دوران معاصر ایران از جمله تحریم تنباکو، مشروطیت و ظهور سلطنت پهلوی به توجیه دیدگاه خود پرداخته است.

«رساله توضیح المسائل و مناسک حج امام خمینی (س)» نوشته اکرم جاورسیانی می باشد که در آن به زندگینامه حضرت امام خمینی شامل ولادت تا رحلت، مبارزات سیاسی، تبعید، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بیانات، دیدگاه ها، اشعار و در نهایت رساله توضیح امسائل ایشان می پردازد.