جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین مباحث مورد توجه حدیث شناسان، موضوع جعل و وضع حدیث است. در مورد علل و انگیزه های جعل حدیث، آرای گوناگونی اظهار شده است. «زندقه گرایی» به عنوان یک جریان مخرب و تاثیرگذار در اسلام مورد توجه ناقدان حدیث قرار گرفته است. با این همه، بررسی واژه «زندقه و زنادقه» نشان می دهد که این دو واژه در متون اسلامی به معانی گوناگونی به کار رفته است. در پاره ای موارد به طور خاص درباره پیروان ادیان ایرانی همچون مانویان و گاهی به صورت عام بر پیروان مکاتب فکری، فلسفی، کلامی، فرقه ای، سیاسی و فرهنگی و بعضا مخالف اسلام حمل شده است. در این نوشتار، ضمن بیان مراد حدیث شناسان از مفهوم واژه «زندیق و زندقه» به مهمترین اغراض زنادقه در جعل و وضع احادیث اشاره شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

حدیث به طور متعارف، دربردارنده دو عنصر اساسی متن و سند است. برای بررسی و نقد حدیث، دو راه پیش پای محققان و ناقدان وجود دارد. راه نخست، بررسی متن حدیث است که پژوهش و نقدی درونی و راه دوم، بررسی سند حدیث است که مطالعه و نقدی بیرونی به حساب می آید. نقد سندی یا خارجی حدیث بر عهده دو دانش رجال و درایه است. در درایه به احوال سند از نظر اتصال، انقطاع، ارسال و ... پرداخته می شود و در دانش رجال، مطالعه و ژرف نگری در احوال راویان موجود در سند حدیث صورت می گیرد تا درجه وثاقت و ضعف راوی حدیث، معلوم و از این طریق میزان اعتبار نقل او معین گردد. این فرایند تابع اصول و ضوابطی است که در دانش جرح و تعدیل، که شاخه ای از دانش رجال حدیث است، به صورت الفاظ و اصطلاحات ویژه ای به دقت سازمان دهی و تقریر شده است.یکی از اصطلاحات جرح و تعدیل، اصطلاح «مقارب الحدیث» است که درباره معنا و دلالت آن بر جرح یا تعدیل بررسی نموده و کوشیده ایم حدود دلالت و وزن رجالی آن را ترسیم نماییم.

از عالمان برجسته متقدم شیعی در عرصه قرائات، فقه، ادبیات و حدیث، ابان بن تغلب است. گزارش های رجالی درباره وی اندک به نظر می رسد. از دیگر سو، در مطالعه تاریخ علوم اسلامی در دو سده نخست هجری، بازشناسی شخصیت های کلیدی همچون وی، و رفع ابهام درباره اندیشه و حیات ایشان، اقدامی بنیادین محسوب می شود. یک روش برای شناخت بهتر این قبیل شخصیت ها، توجه به اسناد روایات ایشان، و استخراج داده های تاریخی مندرج در آن هاست. این مطالعه می کوشد با تحلیل اسناد ابان به طبقه صحابه و تابعین بپردازد، و با شناسایی و دسته بندی استادان وی در این دو نسل، شواهدی از حیات و اندیشه ابان را بازکاود، از تحصیلات وی پرده بردارد، و وابستگی های مکتبی او را بازشناسد.

از روایات مهمی که در مباحث کلیدی فقه و اصول مانند تعادل و ترجیح، شهرت فتوائیه، اجتهاد و تقلید، ولایت فقیه و... مورد استفاده قرار گرفته، روایتی است از عمر بن حنظله به نقل از امام صادق علیه السلام شمار فراوانی از عالمان فقه و اصول از این روایت، به «مقبوله» تعبیر کرده اند و این نشان می دهد سند آن از نگاه ایشان فاقد اعتبار است، به گونه ای که نمی توان آن را «صحیحه» یا دست کم «موثقه» دانست و حال آنکه شواهد و قراین گوناگون، دلیل یا تاییدکننده صحیحه یا موثقه بودن آن است و در این صورت، می توان با اطمینان خاطر و بدون دغدغه، در مباحث فوق از آن بهره جست.

پژوهش حاضر می کوشد نخستین خطبه نهج البلاغه را از دیدگاه نقد فرمالیستی ارزیابی کند و به این مساله بپردازد که در متن دینی خطبه «آفرینش» که بی گمان باید مفهوم و معنا اصل قرار گیرد، جانب فرم و شکل و انسجام تا چه اندازه رعایت شده و به ادبیت متن از سوی صاحب سخن تا چه میزان توجه شده است. نویسندگان بدون توجه به مسائل فرامتنی همچون شخصیت و جایگاه مولف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روان شناسی که در نقد فرمالیستی جایگاهی ندارد، فقط بر متن مورد نظر تمرکز کرده و از نظرگاه اصول آن نقد، در پی کشف زیبایی های خطبه یادشده هستند.برداشت این است که متن پیش روی، صرف نظر از محتوا و مفهوم گنجانده در آن، کاملا منسجم و یکپارچه بوده و حرف ها، واژه ها، ترکیب ها و جمله ها در پیوند با هم، هارمونی و نظمی بسیار شگفتی را ایجاد کرده اند. کاربردهای مجازی و کنایی، توجه به آواهای القاگر و رعایت جانب توازن آوایی و واژگانی و نحوی، دخالت دادن گونه های متفاوت آشنایی زدایی ادبی، پیوند با دیگر متون و... متن را از روساخت و زیرساخت چشمگیری برخوردار کرده و ما را به این نتیجه رسانده که ادبیت و زیبایی متن، نه قربانی ترسیم مفهوم و معنا، که در خدمت یکدیگرند و شیوه سخن و شگردهای بیانی به همان اندازه اهمیت می یابد که مفهوم مورد نظر اهمیت دارد.

عبد الاعلی موسوی سبزواری (1328/1329ـ1414) از محدثان و عالمان برجسته عصر حاضر و دارای اثار گران سنگی در زمینه دانش های مختلف دینی است. در این میان، کتاب مواهب الرحمن فی تفسیر القران از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا اندیشه های حدیثی علامه موسوی سبزواری را می توان در این اثر به خوبی مشاهده کرد.علامه روایات را شارح قران می داند و به همین دلیل در بیان معانی و یا تعیین مصادیق آیات به روایات استناد می کند.برای رفع ابهام از روایات یا حل تعارض میان آن ها، شیوه هایی از قبیل توجه به دلالت الفاظ، پرداختن به معانی مجازی و کنایی و نیز تاویل احادیث در کلمات علامه قابل بررسی است.جایگاه نقد در حوزه حدیث پژوهی علامه بیانگر آن است که وی به روایات معارض قرآن، سنت و عقل اعتماد نمی کند و در بررسی روایات، صحت سند را ملاک پذیرش حدیث نمی داند و با دقت در محتوای حدیث، نظر قطعی خود را در این باره می دهد و گاه به رد حدیث و طرح آن حکم می کند.

با پیدایش پدیده جعل حدیث و راهیابی احادیث ساختگی به منابع حدیثی، تمییز روایات اصیل از غیراصیل، یکی از دغدغه های مهم حدیث پژوهان شد. برای دستیابی به این مهم، یکی از راه ها بررسی اسانید حدیث و به تبع آن، تلاش برای شناخت اوصاف تک تک راویان (نقد سند) است. در ادوار نزدیک به عصر صدور حدیث که به عصر زندگی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک بود، این کار آسان تر می نمود، زیرا شناخت راویان، بی واسطه یا با وسایطی اندک حاصل می شد.از سده های سوم و چهارم به این سو، حدیث پژوهان و راوی شناسان کتاب هایی سامان دادند و راویان و اوصاف آنان را در آن کتاب ها ثبت و ضبط کردند تا پژوهندگان بتوانند با رجوع به آن منابع، به مقصود دست یابند. آنان در مقام معرفی راویان، گاه الفاظی را به کار گرفته اند که گاهی، مدلول آن به روشنی معلوم نیست؛ به طوری که شناخت مدلول این الفاظ، امروزه به یکی از دل مشغولی های محققان عرصه حدیث و فقه تبدیل شده است. یکی از این الفاظ، عبارت «سلیم الجنبه» است که رجال شناسان امامی در توصیف برخی از راویان به کار برده اند.نگارندگان در این پژوهش، پس از گزارش و نقد آرای حدیث پژوهان درباره معنا و مدلول این عبارت، با تکیه بر آگاهی های لغت شناختی و روابط همنشینی این عبارت با الفاظ و عبارات دیگر و نیز با در نظر گرفتن عبارات و الفاظ مشابه در ادبیات رجال شناسان امامی و اهل سنت، به بازکاوی معنای آن پرداخته و نشان داده اند که مراد از این عبارت، سلامت شخصیت راوی است.

یکی از دانش هایی که قرآن پژوهان و حدیث شناسان به آن پرداخته اند، موضوع مکی و مدنی بودن آیات و سور قرآنی است. شناخت این علم منوط به دو چیز است؛ نخست بهره گیری از روایات معتبر تفسیری و دیگر آگاهی از سیاق و قراین مضمونی سور قرآنی. قابل انکار نیست که دست یابی به فهم واقع بینانه تر از قرآن و تشخیص بهتر ناسخ و منسوخ در کنار دیگر فواید، از اهداف شناخت مکی و مدنی به شمار می آید. یکی از نکات مهم در موضوع روایات ناظر بر مکی و مدنی، وجود احادیث متعارض است که با توجه به آن، عالمان متقدم و متاخر در تعیین آن ها دو راه در پیش گرفته اند. پژوهشگران گذشته، معیار ترجیح روایت را برگزیده، اما معاصران بیشتر تلاش کرده اند بین مدول های قرآنی و واقعیت های تاریخی ارتباط برقرار سازند و به لحاظ معیار مضمونی، مکی و مدنی را تعیین نمایند. نگارنده بر این باور است گرچه بین این قبیل روایات تعارض وجود دارد، راه برون رفت از آن ها، توجه به معیارهای مضمونی و سیاق آیات و نیز استفاده از روایات معتبر است.

حدیث بساط جریان شگفت انگیز سیر فضایی علی (ع) با فرش پرنده است که در معیت جمعی از اصحاب پیامبر (ص) از جمله ابوبکر و عمر صورت گرفته است. این سفر برای اثبات برتری و ولایت علی (ع) بر دیگران، در زمان پیامبر (ص) از مدینه تا غار اصحاب کهف انجام شده است. در همه روایات به جز روایت ثعلبی، اصحاب کهف فقط به سلام علی (ع) پاسخ می گویند، و از پاسخ گویی به دیگران سر باز می زنند. در این نوشتار، ضمن ارایه شبکه روایی حدیث بساط، روشن شده است که راویان اصلی حدیث، جابر و انس هستند. سپس گزارش کاملی از طرق شانزده گانه حدیث ارایه شده است. در پایان، به روش کتابخانه ای با تکیه بر منابع شیعه و اهل سنت، همه طرق حدیث از لحاظ سند و محتوا ارزیابی شده که در نهایت امکان وقوعی چنین مساله ای به طور کامل پذیرفته شده است، ولی بر اساس وثوق سندی که پایگاه نظری این تحقیق است، وقوع اصل خبر با تردید روبه روست، البته بر پایه وثوق صدوری، صحت اصل خبر و وقوع آن را، بر اساس شهرت روایی حدیث و تلقی به قبول علمای سلف می توان پذیرفت، هر چند حدیث، درباره تعداد افراد و وقایع طول سفر، دچار اضطراب است.