جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویل از واژگان پُر رمز و راز قرآن کریم است که در فهم آموزه‌های قرآنی نیز نقش بسزایی دارد. نگاهی اجمالی به تاریخ تأویل نزد قرآن‌پژوهان، حکایت از آن دارد که این واژه، روزگاران پُر فراز و نشیبی را در گستره تعریف گذرانده و آیات قرآن و روایات متعدد نیز بر رازگونه ماندن آن، تأثیر داشته است. نوشتار پیش رو که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا به بررسی نظرات آیت‌الله معرفت و ابن شهر آشوب مازندرانی در این‌باره بپردازد و به تحلیل آن‌ها بنشیند. بازخوانی تعریف تأویل و ارزیابی کارکرد تفسیری آن از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه برجسته، از اشتراکات و افتراقات قابل تأملی میان آنان حکایت دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ابن شهر آشوب بر خلاف آیتالله معرفت -که برای واژه تأویل تعاریف لغوی و اصطلاحی در نظر گرفته- صراحتاً به تعریف این واژه روی نیاورده است و هم‌چون مفسران نخستین، تفسیر و تأویل را به یک معنا دانسته و با استناد به معیارهای مطمئن، به تبیین آیات مشکل و متشابه قرآن همت گمارده است. آیت‌الله معرفت نیز تلاش بسیاری در بازشناسی تأویل و ارائه معنای دقیق آن از منظر شیعه نموده است که این معناشناسی می‌تواند با تکیه بر آیات و روایات و قرائاتِ مفسران گذشته، صفحه تازه‌ای از صحنه پُر فراز و نشیب تعریف این واژه رمزآلود را رقم زند.

اسباب نزول حوادثی است که منجر به نزول آیاتی از قرآن ‌شده است. در رابطه با لفظ آیات مربوطه، چهار حالت متصور است: لفظ خاص سبب خاص، لفظ عام سبب عام، لفظ عام سبب خاص و لفظ خاص سبب عام. دو حالت اول مورد اتفاق مفسران فریقین و حالت سوم مورد اختلاف ایشان است. مفسران وقوع حالت چهارم را غیرممکن می‌دانند، اما آیت‌الله معرفت این حالت را در سه دسته آیات و خطاب به پیامبر اکرم6 مطرح می‌کند. وی معتقد است حکم این آیات بنا بر قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره»، بر غیر مخاطب جاری است. بررسی آیات مورد استناد ایشان حکایت از آن دارد که آیات با «لفظ خاص و سبب عام» در قرآن موجود است، اما بر قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» جریان ندارد.

صحابه بعد از پیامبر و امام علی (ع) نخستین افرادی هستند که با تأثیر­پذیری از تعلیمات آن دو بزرگوار، اقدام به تفسیر قرآن نمودند. استاد معرفت در کتاب «التفسیر الاثری الجامع» با استناد به روایات اهل بیت(ع)، تعریف جدیدی از معنای اصطلاحی «صحابه» ارائه کرده و بر اساس آن، به تعدیل و توثیق تمام صحابه پرداخته و اعتبار مطلق آثار تفسیری ایشان را نتیجه گرفته‌اند. این نوشتار پس از مفهوم­ شناسی «صحابی» و بیان و بررسی دیدگاه استاد در این باره، به نقد سندی و متنی آن دسته از روایات عترت که مستندِ ایشان برای اثبات حجیّت و اعتبار تفسیر صحابی بوده، پرداخته و برداشت استاد از این روایات را مورد بررسی قرار داده است. به نظر نگارنده، مفهوم «صحابی» یک حقیقت لغوی یا عرفی است که گستره معنایی آن محدود به عده‌ای انگشت‌شمار نمی‌شود. همچنین در روایات اهل بیت (ع) هیچ دلیلی بر اعتبار ویژه تفسیر صحابه از آن جهت که صحابه‌اند، وجود ندارد؛ زیرا این روایات اشکال سندی و دلالی دارند.

مباحث این نوشتار مربوط به مسئله ((علم به تقدیر)) و نیز ((تفویض در امر تقدیر)) است که بر اساس روایات، ادعیه و زیارات شرح شده است .عناوین فصل‌ها چنین است :((ولایت تکوینی))، ((علم به تقدیر))، ((تفویض در تدبیر))، ((مظهریت صفات جلال و جمال))، ((مایه برکت در گیتی))، ((امان الهی در زمین، وسائط فیض))، ((ارکان نگاه دارنده زمین)) .

با توجه به اهمیت قرآن به عنوان بزرگترین ارمغان وحی و نقش سازنده و تأثیر گذار آن در فرهنگ، تمدن و سرنوشت بشریت و لزوم تبیین و تفسیر این کتاب جهت بهره بردن از معارف عظیم و بی کرانش که استوارترین شیوه جهت پیمودن طریق واقعی سعادت است، نیز با توجه به ارتباط تنگاتنگی که میان قرآن و سنت وجود دارد، تا جایی که این دو عدل یکدیگرند و ثقلین نامیده شده اند. اعتبار و کارآمدی روایات تفسیری معصومان علیهم السلام به عنوان بخشی از سنت که در تفسیر و تبیین قرآن کریم از نقشی والا برخوردارند در این رساله مورد تحقیق قرار گرفته است. شیوه کار چنین بوده که در هر بخش پس از طرح موضوع و تبیین آن به ذکر ادله و مستندات پرداخته شده و در نهایت نظرخود محقق ارائه شده و طبق آن به استدلال پرداخته است. مباحث عمده رساله پس از مقدمه در سه فصل و یک خاتمه سامان یافته به اختصار عبارتند از: ‎1- اعتبار و حجیت روایت تفسیری، ‎2- کاربرد روایات در اثبات چینش توقیفی آیات،‎3- کاربرد روایات در استفاده مفاهیم گسترده از آیات و اثبات جاودانگی آنها ‎4- کاربرد روایات در تبیین مبهمات قرآنی ‎5- کاربرد روایات در استخراج روش های تفسیری ائمه علیهم السلام ‎6- کاربرد روایات در توضیح مفردات و واژه های قرآن ‎7- کاربرد روایات در آیات الاحکام و ابواب مختلف دانش فقه . در آخرین قسمت، تحت عنوان خاتمه نتایجی را که به دست آمده است جمع بندی نموده و با ارائه چند موضع تحقیقی در این زمینه و پیشنهاد آنها برای پژوهش دیگر دانشجویان گرامی،بحث را با سرانجام رسانده ایم.

موضوع پایان نامه، بررسی معنای «اولوالأمر»، یعنی کسانی است که اداره امر حکومت و شئون عمومی جامعه اسلامی را در ابعاد مختلف به عهده دارند، و در معنای عام خود، شامل همه مسئولان حکومتی یک جامعه در سطوح گوناگون است که از طرف رهبر و امام امّت اسلامی، عهده دار ولایت و رهبری قسمتی از جامعه اسلامی می شوند و در رأس آنان، امام و خلیفه مسلمانان قرار دارد. مقصود از تشیّع، پیروان و دوستداران واقعی ائمه اثنا عشرعلیهم السلام هستند که قائل به امامت و ولایت و عصمت آن بزرگواران اند، و معتقدند خلیفه و امام بلافصل بعد از نبیّ گرامی اسلام، حضرت علی علیه السلام است و بعد از او امام حسن مجتبی علیه السلام و همین طور تا امام دوازدهم که حضرت مهدی(عج) است. به عبارت دیگر، مقصود از شیعه، امامیه اثنا عشراند که «جعفریه» نیز نامیده می شوند. مراد از اهل سنّت نیز پیروان مذاهب چهارگانه اهل سنّت، یعنی حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی، و شاخه های مختلف این مذاهب است که قائل به خلافت خلفای راشدین هستند و به طور یکسان، به امامت و خلافت آنان گردن می نهند که بر آنان، «اهل سنّت و جماعت» نیز اطلاق می شود. با بحث از اولو الامر، مسئله دخالت دین در سیاست از دیدگاه شیعه و سنّی مطرح می شود و در قبال کسانی که طرح جدایی دین از سیاست را علاوه بر یک مسئله علمی، دستاویزی برای به حکومت رساندن حاکمان بی دین قرار می دهند، به طرح ضرورت حکومت دینداران مبتنی بر نظام حکومتی اسلام پرداخته می شود. این پایان نامه، شش فصل با بخش های متفاوت دارد: فصل اوّل، در بررسی لغات و اصطلاحات است که خود، سه بخش دارد: در بخش اوّل، معنای لغوی و اصطلاحی اولو الامر و همچنین کاربرد آن در آیات و روایات و عرف مسلمانان، بررسی و ارزیابی گردیده است. نگارنده در بخش دوم به بررسی معنای «ولایت» و مشتقّات آن در لغت و اصطلاح و بررسی و ارزیابی آن از دیدگاه فقها و متکلمان و عرفا و همچنین قرآن و روایات پرداخته است. در بخش سوم نیز اقسام ولایت را - که جمعاً هشت قِسم می شود - توضیح داده است. عنوان فصل دوم، «حاکمیت و زعامت» است. نویسنده، ضمن بررسی حاکمیت مطلقه خداوند بر نظام هستی، اصل اوّلی در ولایت افراد را مطرح کرده و ضرورت نیاز جامعه به حکومت را از دیدگاه های مختلف، توضیح داده است. وی در این بخش، از فرق بین این نیاز در جوامع مختلف و جامعه اسلامی برآوردی نموده و با ذکر ولایت و رهبری انبیای عظام، شئون و مناصب رسول اکرم را با مقام نبوّت و رسالت ایشان، مورد بررسی قرار داده است. در فصل سوم، مسئله نظام حکومت و زعامت پس از رسول خدا مطرح شده و به تناسب بحث امامت و جانشینی، جُستاری در معنای «امام» در لغت و اصطلاح، و ضرورت وجود امام و حکومت اسلامی بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله ارائه گردیده است. در این قسمت با اثبات این مطلب که مرجعیت امّت و انتصاب امام و رهبر پس از پیامبرصلی الله علیه وآله از جانب خدا و رسول اوست، این نظر با الهام گرفتن از آیات قرآن و روایات، مستدل شده است. فصل چهارم، بیان مصادیق اولو الأمر از دیدگاه اهل تسنّن و شیعه است. در این زمینه، شش قول از اهل تسنّن درباره مصداق اولو الأمر بیان شده و نقدی بر اقوال شش گانه نیز آمده است. سپس مطلب یاد شده، از دیدگاه شیعه مورد بررسی قرار داده می شود که خود به دو بخش «عصر حضور» و «عصر غیبت» تقسیم می شود. در فصل پنجم، صفات و شرایط اولو الأمر توضیح داده شده که این فصل نیز خود، دو بخش دارد: بخش اوّل، درباره توضیح این صفات از دیدگاه تشیّع است و در بخش دوم، شرایط اولو الأمر از دیدگاه اهل سنّت و اقوال مختلف بین علمای اهل سنّت در این باب، شرح داده شده است. فصل ششم، درباره مشروعیت و نقش مردم در حکومت اولوالأمر است. در این فصل، نخست، معنا و حدود مشروعیت، مبنای مشروعیت در حکومت اسلامی، بهترین نمونه حکومتِ مشروع و سپس، مشروعیت ولایت اولوالأمر در روایات است و دلیل عقل و دیدگاه های مختلف و در نهایت، به نقش این ولایت در عصر غیبت و وظیفه مردم در این زمان، پرداخته شده است.