جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فتوحات مکیّه یا گشایش‌های مکّی با نام کامل الفتوحات المکیة فی معرفة أسرار المالکیة والملکیة اثر سترگ ابن عربی (۵۶۰ تا ۶۳۸ ه. ق) است. کتاب مزبور، مجموعه‌ای از مکاشفات و فتوحاتی است که در شهر مکّه، در حین طواف کعبه به نویسنده اثر، دست داده است. تألیف این کتاب در طی دو مرحله به انجام رسیده است: مرحله اول، در ۵۹۹ ه. ق در مکه آغاز و در ۶۲۹ ه. ق در دمشق به اتمام می‌رسد؛ مرحله دوم در فاصله سالهای ۶۳۲ تا ۶۳۴ ه. ق به پایان می‌رسد. مجموعاً کتاب فتوحات، حاوی ۵۶۰ باب است که در طی ۶۰ فصل تبویب شده است. پس از اتمام نهایی کتاب در مرحله دوم، ابن عربی، تعلیم آن را به مریدان خود آغاز نمود. عثمان یحیی به صدها نمونه از مسموعات مریدان او از این کتاب، در فاصله سالهای ۶۳۳ تا ۶۳۸ ه. ق اشاره نموده است. کتاب حجیم ابن‌عربی، فتوحات مکیّه، متنی را فراهم آورده است که به لحاظ کمّی، بیشتر از کتب غالب نویسندگان پرباری است که در طول زندگانی خویش نوشته‌اند. شیوه تألیف: ابن عربی مدعی است که فتوحات را عیناً از عالم بالا دریافت داشته است و همه آنچه را که نوشته به فرمان الهی و املای خداوند بوده است. او خود در فتوحات مکیه چنین می‌نویسد: "تالیفات ما اعم از این کتاب و سایر کتاب هایمان از شیوه تالیفات متعارف تبعیت نمی‌کند و خود نیز مانند آن مولفان نیستیم. زیرا هر مولفی تحت اختیار خودش است... هر چه را بخواهد القا می‌کند و هر چه را بخواهد بیان نمی‌دارد... ما در تالیفاتمان چنین نیستیم...(در ابتدا) قلبم بر باب حضرت الهی، معتکف و مراقب گشایش (فتح) آن در است. (در این حالت) قلبم فقیر و خالی از علم است... هنگامی که از ورای آن پرده امری بر قلبم ظهور می‌کند به امتثال آن مبادرت ورزیده مطابق حدی که مقرر شده به تالیف آن می‌پردازم." از ابن عربی نقل است که چون او این کتاب را بدون مراجعه به هیچ کتاب دیگری تالیف کرد، آن را به مدت یک سال بر بام کعبه گذاشت و پس از یک سال هیچ برگی از آن تر نشده بود و باد هیچ صفحه‌ای را پراکنده نکرده بود. آنگاه اجازهٔ استنساخ به دیگران داد. تحقیقات اخیر: در سال‌های اخیر، نگاه محقّقین متوجه فتوحاتْ شده است که در چاپ جدیدش به ۱۵۰۰۰ صفحه بالغ می‌گردد؛ با این وجود تا سال ۲۰۰۸م کمتر از ده درصد آن به زبان‌های غربی ترجمه شده است و همین‌قدر هم به اندازه‌ای بسنده، شرح و تفسیر نشده است. تاکنون فقط معدودی از متخصّصین مدعی شده‌اند که تمامی فتوحات را خوانده‌اند. تحلیل و توضیح یک صفحه از فتوحات، چند صفحه متن عربی را طلب می‌کند و اگر ترجمه چنین متنی به زبان‌های غربی منظور باشد؛ این وظیفه بسیار بغرنج‌تر می‌گردد. از جمله تحقیقات اخیر می‌توان به مقاله ویلیام چیتیک با عنوان «دو فصل از فتوحات مکیه» (۱۹۹۸) و نیز مقاله‌ای از جیمز وینستون موریس با نام «درآمدی بر فتوحات مکیه» (۱۹۹۸) به زبان انگلیسی اشاره نمود. نسخه شناسی: فتوحات مکیه ابتدا در ۱۹۱۱م در قاهره به طبع رسیده و به عقیده ویلیام چیتیک از استانداردهای بالای کتاب‌هایی که در شرق به چاپ رسیده، برخوردار است و انتشارات "دار صادر" بیروت در لبنان، مجدداً آن را بدون ذکر تاریخِ طبع، در حدود ۱۹۷۰ تجدید چاپ نموده است. به‌علاوه، چاپ دیگری از "فتوحات" به اهتمام عثمان یحیی با "بسطی اعجاب‌انگیز" و "هدیه‌ای بزرگ برای دانشمندان" به انجام رسیده است که متأسفانه فقط ۱۰ جلد از ۳۷ مجلد پیش‌بینی شده آن بیرون آمده است.و انتشار مابقی مجلدات به فتوای علمای عربستان و مصر، متوقف و در بوته تعویق مانده است. دامنه مخالفت با آثار ابن عربی و از جمله "فتوحات مکیه تا قرن بیستم نیز امتداد یافت. چنانچه، مجلس عوام مصر، دستور داد تا "فتوحات مکیه" را از کتاب‌فروشی‌ها جمع‌آوری کنند. گرچه این حکم در مراحل بعدی مُلغی گشت.نسخه‌ای که عثمان یحیی برای تصحیح در اختیار داشته، همان نسخه اصلی است که ابن‌عربی به خط خود نوشته است امروزه صدها نسخه خطی از فتوحات مکیه در کتابخانه‌های مختلف جهان موجود است که مهمترین آنها نسخه‌ای است به خط مؤلف که در کتابخانه قونیه نگهداری می‌شود.

ترجمان الاشواق ابن عربی در وصف نظام بانوی اصفهانی: شیخ اکبر ابن عربی در سال ۵۹۸ (۳۸ سالگی) که در بین علماء و ادباء مکه حضور داشت با شیخ بزرگی بنام مکین الدین ابو شجاع اصفهانی آشنا می شود و او را از بزرگترین فضلای آن دیار می بیند. نزد او به شنیدن کتاب ترمذی در روایت مشغول می شود. در آنجا با خواهر او آشنا می گردد و طالب گرفتن حدیث و اجازه روایت از او می گردد اما خواهر شیخ بخاطر پیری و نزدیکی اجل اجازه روایت را به برادرش حواله می دهد. « اما این شیخ را دختری بود باکره نازپروده و باریک میان که دیده را به بند می کشید و افسون می کرد. آراینده محافل و سرور بخش محاضر بود و مناظر را به تحیر وا می داشت. نامش نظام و لقبش عین الشمس و البهاء بود. عالمه و عابده و زاهده و مسبحه. شیخه حرمین و پرورده بلد امین. » شیخ اکبر در مقدمه کتاب ذخایر الاعلاق فی شرح ترجمان الاشواق که شرح غزلهای او برای نظام، بانوی اصفهانی است، اینچنین می گوید: « گوشه نگاهش سحر می کرد و ظرافتی عراقی وش داشت. چون سخن را به درازا می کشید آن را جاری و چون کوتاه می نمود اعجاز می کرد. فصاحت که در کار می بست، آشکارا بود و چون نطق می کرد قس بن ساعده نالان. چون کرم می نمود معن بن زائده در عقب بود و چون سخن را ادا می کرد پرنده سموال گامهایش کوتاه. » سپس ادامه می دهد: « اگر نفوس ضعیف که بسوی امراض و کجی اغراض شتابانند نبود در شرح آنچه خداوند در خلقتش از حسن و خُلقتش چون گلستان انجام داده، عنان سخن را رها می کردم... ... و اوراست تلقین و نوازش ملائکه و همت و بلند طبعی شاهانه و ما در مصاحبت او کرامت ذاتش را با سخنانی که از عمه و پدرش نصیب گشت بهم درآمیختیم و در نظم خود در این کتاب با زبان نرم مغازله و عبارات پاک تغزلی بهترین آویزه ها را بگردن او آویختیم ولی با این همه آنچه روان بدان رسیده و انس آن را برانگیخته، از آن کرامت محبتش و عهد قدیمش و لطافت معنایش و طهارت منزلگاهش نرسیدیم. چون او آرزو و دلخواه و دوشیزه عذرا است. ولیکن به نظم کشیدم خاطر اشتیاق را ازین ذخایر اعلاق. پس هر اسمی که در این جزء ذکر می کنم او در آن است و در هر خانه ای که اشکم روان است، خانه اوست و آنچه که به بند کشیدم در این جزء بر سبیل اشاره از واردات الهیه و تنزلات روحانیه و مناسبات علویه جدا نگشت که بر طریقه مثالی ما جاریست و آخرت از دنیا بهتر است. » و شرح کرد این کتاب را شیخ اکبر بنا به درخواست بدر حبشی و اسماعیل ابن سودکین در طعن جماعتی از فقهای حلب بر طریقه او تا مقصود واضح و اسرار الهیه روشن گردد. در جایی دیگر می گوید: « شرح کردم آنچه به نظم کشیده بودم در مکه مشرفه از ابیات تغزلی در حال عمره ام که در رجب، شعبان و رمضان بود و بدو اشاره کردم بسوی معارف ربانی و انوار الهی و اسرار روحانی و علوم عقلی و تنبیهات شرعی و عبارت آن را بخاطر انس نفوس بدان به زبان غزل و تشبیب استوار کردم که انگیزه های شنیدن آن بسیار است و این زبان هر ادیب ظریف و روحانی لطیف است. »

این رساله در وحدت وجود و ابطال قول اکثر عرفا به فناء در ذات خداوند و فنای فناء می باشد. در این رساله می خوانیم: بسیاری از عارفین معرفت الهی را به فنای وجود اضافه کردند و فنای فناء. این غلطی محض و سهوی واضح است. چون که معرفت الهی محتاج به فنا در وجود نیست و نه فنا در فنای او. علّت این است که برای اشیاء وجودی نیست پس فنایی نیست. چون‌که فنا پس از اثبات وجود است. پس چون خودت را بدون وجود و بدون فنا شناختی پس الله تعالی را شناختی وگرنه نشناختی. و اضافه معرفت خدای متعال به سوی فنای وجودی و به سوی فنای فنای او، مثبت شرک است. همانا تو هنگامی که معرفت الهی را به سوی فنای وجود و فنای فناء اضافه کردی، وجود را برای غیر خدا و نقیض او اثبات کردی و این شرکی واضح است. پس نبی صلی الله علیه و آله گفت: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» و نگفت: کسی که نفس خود را فانی کند پروردگارش را می‌شناسد. پس اثبات، غیر مناقض با فنای اوست و آنچه ثبوتش جایز نیست، فنایش جایز نیست.