جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

التفسیر البیانی للقرآن الکریم اثر عایشه عبدالرحمن معروف به بنت‌الشاطی از جملۀ آثار موفق گرایش تفسیر ادبی معاصر محسوب می‌شود. بنت‌الشاطی ادعا می‌کند، اصلی‌ترین مبنای فکری امین خولی ـ بنیان‌گذار گرایش تفسیر ادبی ـ یعنی فهم قرآن به عنوان متنی ادبی و تطبیق قواعدِ فهمِ متونِ ادبی بر قرآن را جهت فهم درست آن پذیرفته است اما این نوشته بر آن است تا نشان دهد، وی به کفایت قرآن، یعنی بی‌نیازی فهم قرآن از داشتن اطلاعات تاریخی پیشینی، نیز به اصالت مفهومی قرآن[1]، یعنی اصل بودن مفهوم در برابر عبارات زیبای ادبی قرآن قائل است. بنابراین می‌توان گفت، بنت‌الشاطی برخلاف امین خولی، تطبیق تمامی قواعد فهم متون ادبی بر قرآن را لازم نمی‌داند. البته او با اجرای عمدۀ مراحل پیشنهادی امین خولی توانسته است، اثری مقبول و به دور از اسرائیلیات و با بهره‌گیری از دانش زبان‌شناسی بیافریند. بنا براین در این نوشتار پس از بیان خلاصه‌ای از روش امین خولی، مطابق آنچه در مقدمۀ بنت‌الشاطی آمده است، اشتراکات وتفاوت‌های مبانی تفسیری بنت‌الشاطی با امین خولی به صورت گسترده آشکار می‌شود.

تاریخ‌گذاری قرآن و شناخت زمان و مرتبۀ تاریخی آیات و سور قرآنی یکی از مهم‌ترین مباحث روز علوم قرآنی است. قرآن پژوهان معاصر ایرانی در این زمینه تحقیقاتی داشته‌اند که به دو گروه عمدۀ متن‌گرایان و نقل‌گرایان تقسیم می‌شوند. این مقاله ضمن بیان دیدگاه‌های فوق و بررسی روش‌های تاریخ‌گذاری آن‌ها که شامل «آهنگی- موضوعی»، «مضمون نگری»، «ریاضی- آماری»، «نقلی محض» و «نقل متکی بر متن» می‌شود، به این نتیجه رسیده که مطمئن‌ترین راه در تاریخ‌گذاری قرآن «نقل متکی بر متن» است.

هر گاه از منظر تاریخ به مفهوم «حقوق بشر» بنگریم، در می‌یابیم که این مفهوم همراه با تحولات و متغیرهای گوناگون دستخوش بسط و تکامل بسیاری بوده است، از مرحله بی‌حقوقی به مرحله حقوق انگشت‌شمار «طبیعی» و محدود به ملت‌های مشخص، تا مرحله حقوق فراگیر. مهم‌ترین زمینه نهادینه شدن مفاهیم حقوق بشر در عرصه جهانی و نیز تبدیل این مفاهیم به رویه‌های بین‌المللی، از زمان تأسیس سازمان ملل متحد به وجود آمد. اصولاً سنگ بنای سازمان ملل بر اساس پذیرش مفهوم حقوق بشر است. مقدمۀ منشور ملل متحد از حقوق بنیادین انسان‌ها و لزوم احترام به این حقوق، به میان آمده است، «همکاری بین‌المللی به منظور تشویق همگان به رعایت حقوق بشر و آزادی‌های اساسی ... » ذکر شده است. شورای حقوق بشر در سال 2006 به عنوان نوپا‎ترین رکن فرعی حقوق بشری سازمان ‎ملل‎ متحد تأسیس گردید که هدف آن ارتقاء و حمایت از حقوق بشر در تمام کشورها می‎باشد. دولت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر منشور ملل متحد که برخی مواد آن به موضوع حقوق بشر اختصاص دارد، بسیاری از معاهدات بین‌المللی حقوق بشر را امضاء و تصویب نموده است. در نوشتار پیش‌رو، سعی گردیده است که ساختار شورای مذکور و تعاملات جمهوری ‎اسلامی ‎ایران با آن مورد بررسی قرار گیرد.

اصلاح‌طلبان مذهبی بر این باورند که حق بشر بر حاکمیت منافاتی با آموزه‌های اسلامی ندارد. چرا که از نگاه آنان خداوند انسان را بر سرنوشت خویش حاکم ساخته و انسان بر همین مبنا قادر به اِعمال این حق است. در عین حال اصلاح‌طلبان اضافه کرده‌اند که اعمال حق انسان بر حاکمیت باید در چارچوب موازین دینی به انجام رسد. در برابر این نگرش متجددین و اصل‌گرایان موضع مخالفی گرفته‌اند. متجددان ورود دین به عرصه حاکمیت را مغایر با اصل برابری انسان‌ها می‌دانند و اصل‌گرایان اعتقاد به حق بشر بر حاکمیت را در تعارض با حقوق الهی دانسته‌اند. مواضع این دو جریان فکری در واقع دو چالش نظری مهم در برابر نگرش اصلاح‌طلبان است. بر همین اساس، پرسش این مقاله ناظر بر میزان استحکام نظری دیدگاه اصلاح‌طلبان در برابر چالش‌های نظری مذکور است. با لحاظ این پرسش، مبانی فکری اصلاح‌طلبان با روش تفسیر متون مورد بازخوانی قرار گرفته است و حاصل کار تأیید اعتبار این فرضیه است که نگرش اصلاح‌طلبان مذهبی نه تنها واجد توان تئوریک مورد نیاز برای پاسخگویی به چالش‌های مطروحه است، بلکه حتی در مقایسه با نگرش‌های رقیب، از امتیازات تئوریک بیشتری برخوردار است.

آیا دین، روح و بدنی، یا مغز و پوستی یا گوهر و صدفی دارد؟ اگر چنین است روح و مغز و گوهر دین در قرآن مجید کدام است؟ سخن این نوشتار این است که روح و گوهر دین در قرآن مجید «اسلام»، یعنی تسلیم بودن در مقابل حقیقت است و آرمان و هدف دین این است که انسان‌هایی این‌گونه پرورش دهد. قرآن مجید به شیوۀ نام‌گذاری تعیینی، نام دینی را که به آن دعوت می‌کند، «اسلام» گذاشته است. همۀ پیامبران مسلمان بوده و به اسلام دعوت می‌کرده‌اند. تنها دین مورد قبول خدا اسلام است و هرکس در پی‌جویی دینی جز اسلام باشد معذور نیست. ملاک و معیار رده‌بندی ادیان در قرآن پرورش انسان‌های تسلیم حق است. این امرنشان‌دهنده این است که روح و گوهر دین در قرآن «اسلام»، یعنی تسلیم بودن در مقابل حقیقت است.

زندگی همراه با آرامش و صلح از ابتدائی‌ترین خواسته‌های بشر است که همواره با جنگ، منازعات داخلی، منطقه‌ای و جهانی، جرم‌های سازمان یافته، تروریسم و ... مورد تهدید قرار می‌گیرد. زمینه‌های شکل گیری تروریسم عموماً بیانگر محیط‌های نامساعد، نابرابری‌های اجتماعی‌ـ طبقاتی، فقر و شرایط ناقض حقوق بشر می‌باشد؛ از این روست که تروریسم در هزاره سوم، چالش جدیدی برای جهان محسوب گردیده و جوامع بشری را مورد هدف خود قرار داده است. مجموعه فعالیت تروریست‌ها نه تنها به احقاق حقوق و یا خواسته‌های سیاسی آنان منجر نخواهد شد؛ بلکه ضمن متزلزل نمودن محورهای صلح جهانی، حقوق بشر را نیز به چالش خواهد کشاند. این تحقیق در نظر دارد با بررسی رابطه مذهب و تروریسم، تأثیر به کارگیری اقدامات خرابکارانه و تروریستی را بر حقوق بشر بررسی و زمینه‌های استقرار جغرافیای صلح را در محیط‌های منازعه ارزیابی نماید. به نظر می‌رسد محیط‌های رشد و توسعه تروریسم با توجه به مسائل داخلی و یا مداخلات خارجی، عموماً فضاهایی عقب افتاده به لحاظ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌باشد و افراط‌گرایان مذهبی به خشونت‌های فرقه‌ای روی آورده و زمینه‌های بروز تروریسم مذهبی را فراهم می‌آورند؛ بنابراین حقوق بشر همواره با خطر نقص و آسیب روبرو خواهد بود.

واژۀ شهروندی به هویت بین شخص و یک شهر، دولت یا ملت اشاره دارد. ترکیب این عبارت با واژۀ «جهانی» شخص را با هویت «جامعة جهانی» که مقدم بر هویتشان‌ به‌ عنوان شهروند مکان خاص است، تعریف کرده است. ایده این است که هویت شخص فراتر از جغرافیا یا مرزهای سیاسی قرار دارد و مسئولیت‌ها و حق‌ها ناشی از عضویت در یک طبقة وسیع‌تر «انسانیت» است. در شهروندی جهانی (Global Citizenship) واقعیت‌های بنیادین اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست محیطیِ جهان امروز در همة سطوح توسط اشخاص، سازمان‌های جامعۀ مدنی، اجتماعات و دولت‌های ملی از طریق یک نگاه جهانی مدنظر قرار می‌گیرد. عدم شکل‌گیری دولت دموکراتیک جهانی پاسخگو و مسئول در قبال چالش‌های جهانی و در برابر شهروندان، نشان از ناکارآمدی و فقدان اثر بخشی لازم ساختارهای موجود جهانی است. بنابراین شهروندجهانی که عملگرایانه و شهروند محور است، به عنوان مکمل ساختارهای موجود شکل گرفته و در حال تقویت است. شهروندان ازطریق شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی در موضوعات جهانی از جمله مسائل اکولوژیکی، حقوق بشر، صلح و فقر جهانی مشارکت فعال دارند. این شهروندی از طریق فناوری اطلاعات، آموزش زیست محیطی، آموزش چند فرهنگی و آموزش حقوق بشر تقویت می‌شود.

نسبتی ناخواسته میان نظریه جهاد شهید مرتضی مطهری و جان رالز و مشابهت برخی دغدغه‌های اجتماعی آن‌ها بهانه‌ای است برای کنجکاوی در امکان تشابه یا افتراق نظریه این دو در باب مشروعیت جنگ و توسل ابتدایی به زور. در این بررسی به نظر می‌رسد جهاد بشردوستانه آن گونه که از نامش پیداست سنخیتی با مداخله بشردوستانه دارد؛ با این تفاوت که اولی از منظری ایدئولوژیک و الهی تجویز می‌شود و دومی از منظر لیبرالیسم اخلاقی؛ گر چه هر دو تقریباً مدعای یکسانی دارند. آیا این تشابه علی الظاهر ناخودآگاه در میان موارد تجویز جهاد در نظریه جهاد شهید مطهری به عنوان یک فقیه فلسفه‌گرای مسلمان و توجیه جنگ برای مقابله با نقض حقوق بشر در «قانون مردمان» به عنوان مکمل نظریه عدالت جان رالز، به عنوان یک فیلسوف لیبرال کانت‌گرا نقطه‌ای مشترک و پیوندی وثیق محسوب می‌شود؟

بحث مبانی عرفان در مکتب اهل بیت(ع) از بررسی آیات قرآن و فهم مفسران عارف از این آیات جدا نیست که در سیر تاریخی خود در قالب بیان عارفان و مفسران عرفانی از این سخنان عرضه شده و در متون گوناگون عالمان نحله های دیگر جای گرفته است. اهمیت بررسی این مبانی، بدین جهت است که آیات و روایات دارای ابعاد گوناگونی است که این نحله از جهت دانش و زاویه دید خود از آن بهره برده و برداشت‌های متفاوتی متناسب با اهداف هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه کرده‌اند. از سوی دیگر این گرایش هرچند در بستر فرهنگ عمومی مسلمانان پدید آمد و عارفان برجسته آن، از اهل سنت بوده‌اند، اما در میان مؤلفان شیعه، رنگ و جلوه دیگری پیدا کرده و معارف بسیار غنی‌تری ارائه شده است؛ زیرا از آبشخور دیگری سیراب شده است. مهم‌ترین نکته این برجستگی، پشتیبانی آن به روایات و آموزه‌های اهل بیت است. حال اگر نظریه برخی شیعه‌شناسان را در نظر بگیریم که معتقدند منبع افکار و منشا معارف کامل شریعت اسلام، امامان شیعه هستند، یا جنبه باطنی اسلام را تشیع می‌دانند، اهمیت جایگاه اهل بیت و تأثیرگذاری آن در عرفان اسلامی و سخنان عارفان و مبانی فکری آنان به خوبی آشکار می‌شود. در این مقاله سعی شده، با مروری تاریخی از پیشینه این دانش در فرهنگ شیعه و بستر گرایش، به مبانی عرفان و مهم‌ترین آیات مورد توجه این عارفان اشاره شود