جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله‌ی «ساختار نظام اجتماعی» یکی از بنیادین‌ترین و اساسی‌ترین مسائل جامعه‌شناختی است که معرفت صحیح و کامل نسبت به یک «نظام اجتماعی» در گرو شناخت آن بوده و تبیین صحیح و کامل آن منجرّ به معرفتی روشن نسبت به عناصر نظام و چگونگی ترتیب و تنظیمِ چینش این عناصر در کنار یکدیگر و کیفیت مناسبات میان آنها می‌گردد و ارتباط منطقی میان ابعاد و فروع و جلوه‌های متنوع یک نظام را به خوبی روشن می‌سازد و بدون داشتن تصوری واضح از ساختار یک نظام، اطلاعات ما نسبت به آن نظام، صرفاً مجموعه‌ای از گزاره‌هایی هستند که ربط منطقی و حلقه‌ی واصل میان آنها معلوم نیست. تحقیق پیش رو تلاشی است برای کشف ساختار نظام اجتماعی مطلوب از منظر قرآن کریم و و تبیین ابعاد آن. برای این منظور، پس از ترسیم دقیق چارچوب نظری و مفهومی و تبیین روشن هدف با بهره‌گیری از دانش جامعه‌شناسی، ابتدا با رویکرد تطبیقی و بهره‌مندی از آیات قرآن کریم، مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختیِ قرآنی، استخراج و تبیین شده‌اند. پس از آن با استفاده از روش استنطاقی و تفسیر اجتهادی و بهره‌گیری از آیات ناظر به حیات جمعی و روابط کلان اجتماعی و با عطف توجه به مبانی، «ساختار نظام اجتماعی» در قالب قضیه‌ای منطقی که بیان‌گر «نحوه‌ی تنظیم و ترتیب عناصر نظام اجتماعی و شبکه یا الگوی ثابت و ویژه‌ی حاکم بر روابط متقابل این عناصر» باشد، استخراج و تحت عنوان «شبکه‌ی مسئولیت جمعی» تبیین گردیده است. در مرحله‌ی بعد، واژه‌ی «ولایت» به عنوان کلیدواژه‌ای که در فرهنگ بیانی قرآن کریم، به صورت روشن و واضح بیان‌گر ساختار فوق‌الذکر است، تشریح و ابعاد مختلف این کلیدواژه توصیف شده‌اند. در نهایت، به منظور تکمیل تصویر ارائه شده از ساختار نظام اجتماعی اسلام، برخی از اصلی‌ترین جلوه‌های این ساختار در آیات قرآن کریم مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.

توجه به ویژگی‌های روانی انسان‌ها در تعامل خداوند با بندگان از جمله در تشریع احکام، در آیات مختلف قرآن کریم مشاهده می‌شود. علاوه بر وجود مفاهیم و کلیدواژه‌های روان‌شناختی در برخی آیات قرآن کریم، آیاتی نیز به‌طور غیرمستقیم دارای اشارات نهفته روان‌شناختی هستند که لازم است مفسران با نگاهی دقیق و تخصصی به تبیین آنها پرداخته و در نهایت آموزه‌های روانشناسی قرآن را استخراج نمایند. تفسیر روان‌شناختی یکی از گرایش‌های تفسیری است که مفسر با رویکرد روان‌شناختی به مجموع آیات قرآن نگریسته و با استفاده از منابع تفسیری و با هدف عرضه یافته‌های گذشته دانش روانشناسی، تولید یافته‌های جدید روانشناسی از آیات و نظام سازی بر اساس آنها، به تفسیر اشارات روان‌شناختی قرآن کریم می‌پردازد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی تفسیر روان‌شناختی قرآن کریم انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اصولی مانند: «وجود آیات روان‌شناختی در قرآن کریم»، «جواز و حجیت تفاسیر روان‌شناختی»، «نظریات مسلم روان‌شناختی، قرائنی مقبول در تفاسیر روان‌شناختی»، «تقدم نظریات مسلّم روانشناسی بر ظاهر آیات»، «توجه به حالات روانی انسان‌ها در کلام الهی»، «چند بُعدی بودن معارف قرآن» و «واقع‌نما بودن نظریات قرآنی» را می‌توان به عنوان مبانی تفسیر روان‌شناختی بیان نمود.

جنگ پدیده‌ای است که در طول تاریخ بشری، سابقه طولانی دارد و به‌نوعی همراه همیشگی انسان‌ها بوده است. یکی از دوره‌هایی که موضوع جنگ در آن بسیار پررنگ بوده است، دوران جاهلیت می‌باشد. نزاع میان قبایل بی‌شمار شبه‌جزیره عربی، به‌عنوان یک سنت جاری در میان اعراب شکل‌گرفته بود و ذهن و جسم آن‌ها را همواره درگیر خویش ساخته بود. گذشته از همراهی زندگی انسان با مسئله جنگ و درگیری، اسلام در سرزمینی متولد شده بود که ویژگی بارز مردمانش جنگ و خونریزی بود؛ بنابراین، به‌هیچ‌وجه نمی‌توانست نسبت به این مسئله خانمان‌سوز حیات انسان، بی‌تفاوت باشد. حال مسئله تحقیق حاضر این می باشد که فرهنگ‌سازی قرآن کریم درباره جهاد در برابر جنگ جاهلی چه بوده و بازآفرینی آن در عصر حاضر چگونه می باشد؟ پژوهش حاضر تحقیقی بنیادی و به روش توصیفی،تحلیلی و انتقادی و با هدف بررسی دیدگاه ها و آراء متفکران درباره مسئله پژوهشی و همچنین ارائه راهکارها در این باره ، به انجام رسیده است. روش گردآوری داده‌ها نیز، روش کتابخانه‌ای بوده و از منابع تاریخی، فقهی و متون دینی مرجع بهره گرفته‌شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که قرآن کریم با زیر سؤال بردن فرهنگ جنگ عرب جاهلی و با تکرار درست موضوع جهاد درآیات مختلف با وضع قوانین، مقررات و ارائه توضیحات وافی و کافی به فرهنگ‌سازی درباره جهاد پرداخته است. از این رو با استفاده از روش‌ها و راهکارهای متنوع، جامع و کارآمدی مانند الگودهی مناسب، تبلیغ و آموزش و استفاده از نظام ارزشیابی و ... به فرهنگ‌سازی درباره جهاد پرداخته است. ازجمله روش‌ها و راهکارهای بازآفرینی جهاد در عصر حاضر می‌توان برداشت صحیح و تفسیر درست آیات جهادی قرآن، بازخوانی درست اندیشه‌های جهادی پیامبر (ص)، تحلیل دقیق و نقد عناصر محوری دخیل در جنگ جاهلیت (مانند تعصبات قومی قبیله‌ای، پیروی کورکورانه از اجداد...)، درک و شناسایی صحیح شرایط حاکم بر عصر حاضر به جهت بومی‌سازی جهاد و تأکید بر مبانی غنی دینی و اسلامی که زمینه‌ساز موضوع جهاد می‌باشند (مانند توحید، معاد و ...) را نام برد.

قرآن کریم تنها پیام الهی در دست بشریت است که سالم از هر تحریفی باقی مانده است.در طول سالیان، افراد زیادی از دانشمندان اسلامی در جریان فهم آن، تفاسیر و آثار متعددی عرضه کرده‌اند. غیر مسلمانان نیز به محدوده مطالعات قرآنی وارد شده و آن را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند. شبهات در مورد پیامبر(ص) در این آثار، فرایند رساندن و پذیرش پیام الهی را خدشه دار می‌کند. با بررسی آثار دانشمندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر(ص) شبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و مقایسه هم سویی آن‌ها است تا آفت شبهه را از ریشه بازشناسی و برطرف نماید. بابررسی علمی مشخص می‌گردد که بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که در این رساله از آن به هم آوایی تعبیر شده است. پرسش اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر(ص) در چه جنبه‌هایی است؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل ونقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری وحدیثی به کار رفته است. نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محور‌هایی مانند تاثیر سحر برپیامبر(ص)، اخلاق، نسب پیامبر(ص) و سیره‌ی آن حضرت در تعامل با همسران و رعایت حقوق آنها، تعامل با قبایل مشرک، اهل کتاب و اسرا، پدیده‌هایی چون وحی، عصمت پیامبر(ص) و... قابل مشاهده است که با مبانی عقلی و موازین قرآنی، روایی مورد قبول فریقین می‌توان به نقد آن پرداخت. نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر(ص) شده است.علاوه برآن اکتفا به منابع اهل سنت، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر(ص) در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

تحدی قرآن کریم به این­که نگارش کتابی همانند آن از عهده بشر خارج است، همواره روشن‌ترین گواه بر الهی بودن آن به شمار آمده است. دشمنان اسلام نیز از دیرباز تلاش­هایی برای پاسخ به این تحدی قرآن داشته­اند که همواره ناکام بوده است. مهم‌ترین کتابی که در سال‌های اخیر در مقام معارضه با قرآن نگارش یافته، کتاب «حسن الإیجاز» است که انتشار آن در بین جوامع عربی و اسلامی سبب واکنش‌های مختلف دانشمندان و ملل مسلمان شد. این مقاله که تازه‌ترین پژوهش در این زمینه به شمار می‌رود، با بهره جستن از روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی و نقد این کتاب در سه محور قالب، محتوا و شواهد پرداخته است. بنا بر دستاوردهای این پژوهش، با توجه به آیات تحدی قرآن کریم معلوم می‌شود که این اثر اساساً شرایط معارضه با قرآن را ندارد تا نوبت به بررسی مماثل بودن آن با قرآن برسد. بنابراین، ظافر نیز همانند دیگر مدعیان هماوردی در این میدان ناکام مانده است.

از آنجایی‌که جسم سالم، زیربنای انجام بسیاری از دستورات الهی است، موضوع سلامت جسمی در قرآن کریم مطرح‌شده که در دو حوزه بهداشت و درمان قابل طرح است. یکی از موضوعاتی که مورد مناقشه قرار گرفته، این است که؛ کارایی آیات طبی قرآن برای تأمین سلامت انسان تا کجاست؟ و یا قرآن تا چه اندازه به این موضوع اهمیت داده است؟ در نوشتار حاضر، تلاش خواهد شد تا کارکرد بهداشتی غذاهای قرآنی که در قالب حلال و طیب در آیات قرآن مطرح شده‌اند، با استفاده از تحقیقات علمی ثابت شود. و ضمن تعریف حلال و طیب، به اهمیت غذای طیب در قرآن و تفاوت حلال و طیب پرداخته خواهد شد. چهار دسته از مهم‌ترین مصادیق خوراک طیب که عبارت‌اند از شیر مادر، میوه‌ها، گوشت‌ها و عسل، ازلحاظ علمی و کارآمدی آنها در تأمین سلامت جسمانی از طریق پیشگیری از بروز بیماری‌ها بررسی خواهند شد. از این راه می‌توان کارآمدی (کاربرد) این آیات را در پیشگیری از ابتلای به بیماری‌ها ثابت کرد. ابعاد موضوع شامل بررسی کارآمدی آیات تغذیه در تأمین سلامت و دامنه موضوع و تأکید آن بر حوزه سلامت جسمی است.

امین قضایی در کتاب نامه‌هایی برای محمّد (ص) پیامبر؛ پژوهشی بر ریشه‌های قرآن احکام اسلامی را متأثر از مذهب یهود می‌داند و معتقد است متن کنونی قرآن، نامه‌ها و ملحقاتی بوده که از طرف فرقه‌ای یهودی‌مسیحی به نام «ابیونی‌ها» برای پیامبر اسلام (ص) ارسال می‌شده است. این جستار مدعیات امین قضایی را به روش تحلیلی‌انتقادی و با رویکرد تاریخی بررسی می‌کند. با بررسی تاریخ فرقه ابیونی و مطالعه تطبیقی آموزه‌های آیین آنها با اسلام و همچنین امکان ارتباطشان با پیامبر (ص) در حجاز، این مطلب مشخص شده است که هیچ ارتباطی بین فرقه مذکور با پیامبر اسلام (ص) وجود نداشته و قضایی با آگاهی سطحی از آداب و مناسک فرقه ابیونی و پیش‌نهادن مستندات شاذ، فرضیه‌هایی را مطرح کرده است که تاریخ درباره این فرقه چنین مستنداتی را تأیید نمی‌کند، به طوری که می‌توان گفت دیدگاه وی درباره قرآن هیچ‌گونه پشتوانه علمی ندارد.

قرآن کریم در آیه 70 سوره اسراء به مقام، منزلت و کرامت انسان و برتری او بر سایر موجودات تصریح نموده است. این مقاله بر اساس آیه مزبور به دنبال بررسی چیستی معنای کرامت انسان و چگونگی دلالت آیه بر تفضل انسان بر فرشتگان از دیدگاه مفسران است. آفرینش انسان به گونه ای است که در مقایسه با دیگر مخلوقات از نظر فیزیولوژی نیز بر دیگر موجودات برتری دارد که این امر حاکی از عنایت خاص خداوند به انسان است و همه انسان ها ذاتا از آن برخوردارند. بررسی آیات ناظر به این موضوع، نشان می دهد که انسان دارای دو نوع کرامت است؛ یکی کرامت ذاتی که نوع بشر در تکوین از جهت آفرینش و داشتن استعدادهای ویژه از آن برخوردار است و دیگری کرامت اکتسابی است که انسان با اراده و تلاش خویش می تواند به آن دست یابد و از فرشتگان نیز پیشی گیرد.

یکی از آیات مشکله قرآن کریم آیات نخست سوره عبس است. مضمون آیات عتاب خدای متعال به شخصی است که برخوردی انتقادآمیز با فرد نابینا داشته است. در کیستی عتاب‌شونده، دو شأن نزول نقل شده است؛ یکی آنکه خدای سبحان، پیامبر’ را عتاب فرموده است و این برخورد او ترک اولی محسوب می‌شود، در غیر این صورت عتاب الهی بی‌مورد است؛ چراکه خدا از فعل عبث منزه است. اشکال این نقل آن است که نوعی کوتاهی از جانب پیامبر’ صورت گرفته که با مقام ایشان ناسازگار است. البته هیچ‌یک از مفسران این برخورد را گناه ندانسته‌اند؛ زیرا با عصمت آن حضرت منافات دارد. این نقل در میان مفسران به‌ویژه اهل‌سنت مشهور است؛ شأن نزول دیگر آنکه عتاب‌شونده فردی از بنی‌امیه است. این شأن نزول از اهل‌بیت^ نقل شده و در تفاسیر شیعه بازآمده است و در برابر دیدگاه مشهور واقع شده است. در این تحقیق با دقت در آیات کریمه و بررسی نظرهای مبتنی بر این دو نقل، رویکرد مفسران درباره تفسیر آیات فوق بررسی و جمع‌بندی می‌شود.

قرآن کریم در آیات فراوانی به موضوع طبیعت پرداخته است. طبیعت، نشانه و آیه‌ای از هستی‌بخشِ موجودات و خالق کیهان و بستری بالنده و زنده برای کسب و ارتقاء سلامت معنوی است. قرآن کتاب و دستورالعمل تشریع و قانونگذاری و هم کتاب تکوین و خلقت و آفرینش است. صدها آیه در قرآن، ظرفیت بالایی از تحصیل رهیافت بینشی و کنشی در ارتباط با طبیعت را در اختیار قرار می‌دهد که در کنار توجه به شریعت، اعتقادات و اخلاقیات، از مسیر شناخت و تفکر در آفرینش‌های برّی و بحری، زمینی و آسمانی، جاندار و بی‌جان، دیدنی و نادیدنی، رفتارهایی که می‌تواند کسب و ارتقاء سلامت معنوی فردی و اجتماعی، جسمی و روحی را هموار نماید و انسان را به آرامش، امید و رضایت برساند؛ طبیعتی که برای انسان آفریده شده و گماشته او است برای اینکه در آبادانی آن بکوشد، از آن بهره‌برداری نماید و از فساد و افساد آن جلوگیری نماید تا از این طریق به همه مواهب مادی و معنوی تحصیل نشاط و آرامش جسمی و روحی، به‌ویژه بینش، کنش و منش موحّدانه و در راستای کسب سعادت آخرت دست یابد و چنانچه در تعامل با پدیده‌های هستی نباشد، نمی‌توان رفتار مورد درخواست قرآن را محقق نمود و به معنویت مورد انتظار قرآن نائل آمد.