جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباني فکري صدرالمتألهين به‌ گونه‌اي طراحي و ترسيم شده که ظرفيت ورود به ساحت‌هاي ديگر به‌ويژه فلسفه اخلاق را به شدت داراست. تصفيه نفس انساني، جهت متخلق‌ شدن به اخلاق الهي و قرب به او، در نوشته‌هاي صدرا موج مي‌زند و وي بر آن اصرار دارد؛ تا آنجا که مي‌توان از اخلاق به ‌عنوان يکي از ارکان تفکر وي ياد کرد. واقع‌گرايي اخلاقي، از جمله مباحث پر‌رنگ اين ساحت است که در پي واقعيت داشتن حقايق اخلاقي در عالم خارج و مستقل و منحاز بودن بودن آنها از ذهن آدمي و قراردادهاي اجتماعي است. اين نوشتار مي‌خواهد موضع صدرالمتألهين را در اين بحث استنباط نمايد. نويسندگان معتقدند اين امر به دو روش امکان‌پذير است: شيوه نخست که در نوع خود، نو و بدیع است، به شکل مستقيم و بدون واسطه گزاره‌هاي اخلاقي، با استفاده از مباني و اصول انديشه صدرا و تشکيل قياس‌هاي منتج، واقع‌گرايي وي را به اثبات مي‌رساند. روش دوم، به شکل غيرمستقيم و با واسطۀ گزاره‌هاي اخلاقي است. در اين روش پس از بررسي مستدل ماهيت گزاره‌هاي اخلاقي در نگاه صدرالمتألهين و معرفي مفاهيم حاكي از آنها به ‌عنوان معقول ثاني فلسفي در ناحيه موضوع و به‌ويژه محمول اعم از ارزش و الزام، به انتزاع آنها از منشأ خارجي حکم مي‌شود. اين حکم، زمينه وجود حقايق اخلاقي را فراهم مي‌آورد و ترديدي در واقع‌گرايي صدرايي باقي نمي‌گذارد.

انسان کامل در طول تاريخ مدنظر بسياري از انديشمندان بوده و در اهميت آن همين بس که عرفان به ذات الهي جز از مسير شناخت انسان کامل ميسر نيست. نوشتار حاضر با استفاده از متون عرفاني امام خميني(ره) و آثار صدرالمتألهين و با روش تحليلي ـ تطبيقي سعي در بررسي برخي از ابعاد جايگاه انسان کامل در نظام هستي دارد. نگرش کاربردي و اخلاقي صدرالمتألهين به بحث «انسان کامل» و تطبيق آن با نگرش امام خميني(ره) در ساحتي تجريدي، حاوي نکات مفيدي است. از مهم‌ترين دستاوردهاي اين پژوهش آن است که انسان کامل داراي مقام خلافة‌اللهي، مظهريت تام اسما و صفات الهي و غايت حرکت وجودي و ايجادي عالم است و اين اوصاف و کمالات وجودي تنها در انسان معصوم امکان تحقق دارد.

برهان صدیقین در مقام اثبات وجود خدا بدون وساطت مخلوقات است. فارابی، این منهج را طرح و ابن سینا با تقریر برهان «امکان و وجوب» مدعی اقامه این برهان شد، که صدیقین بودن آن، مورد اعتراض ملا صدرا قرار گرفت و نهایتاً خودِ ملا صدرا و پس از ایشان، علامه طباطبایی هر یک تقریر جدیدی از این برهان را ارائه فرمودند. حضرت آیت الله جوادی آملی از طرفی در مباحث برهانی، با همان ملاکی که ملا صدرا در صدیقین بودن برهان ابن سینا مناقشه کرده بود، در خود برهان ملا صدرا مناقشه نموده اند و نهایتاً بر برهان علامه طباطبایی تأکید می ورزند و از طرفی دیگر در مباحث تفسیری به بیان شواهد قرآنی بر این برهان پرداخته اند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در صدد پاسخ به این سوال قرار گرفته است: تبیین برهان صدیقین و شواهد قرآنی آن از منظر آیت الله جوادی آملی چگونه است؟ که در مقام پاسخ پس از تقریر برهان صدیقین از منظر آیت الله جوادی آملی، به تبیین شواهد قرآنی آن با توجه به آیه 45 سوره فرقان و 53 سوره فصلت و توضیح وجه شهادت و دلالت هر کدام از آیات بر مدّعا، همت گمارده است، تا اولاً نمونه‎ای از عقلانی بودنِ مفاهیم قرآن، ثانیاً جلوه‎ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان به صورت عینی و مصداقی، و ثالثاً جنبه‎ای از اعجاز علمی این کتاب آسمانی را نمایان سازد.

تثبیت رابطه ­حق -سبحانه و ­تعالی- با ماسوا نیازمند تبیینی هماهنگ با بیان وحیانی است. آیه 72 سوره احزاب معرّف امانت الهیه ­ای ­است که انسان به رغم ظلومیّت و جهولیّت حامل آن است. چیستی این امانت با رویکردهای مختلف روایی کلامی معرفتی تحلیل شده است؛ مفسران پیش از صدرالمتألهین احتمالاتی در این زمینه مطرح کرده‏اند؛ اما از دیدگاه صدرالمتألهین و علامه طباطبایی همه آنها در حدّ حدس و گمان بوده و ملاحظاتی بر آنها وارد است؛ زیرا در همه آنها معنای امانت و تحفّظ بر آن در بازگرداندن سالم آن به صاحبش مغفول مانده است. هدف این نوشتار نقض اقوال نادرست و تبیین­حقیقت امانت الهیه بر اساس مبانی حکمت متعالیه است. طبق تحلیل معرفتی قرآنی، امانت ­الهیه ولایت الهیه رسول خدا ص و امیرمؤمنان ع یا کمال مرتبه عبودیّت است و قوّه ظلومیّت وجهولیّت انسانی بستر افاضه عدل و علم است و معنای مدحی­ دارد؛ گرچه در تحلیلی دیگر خالی از معنای مذمّتی نیست. حمل امانت مذکور مبدأ و اساس تمام کمالات و تجسّم عینی همه خیرات و تمثّل­ تمامی کمالات انسانی است. نتیجه این مقاله مبدأ و مبنای تمام مطالعات در حوزه فلسفه دین است. روش توصیف و تحلیل داده­ها کتابخانه ­­ای-اسنادی است.

از مسائل اساسی نفس‏شناسی فلسفی در راستای تبیین چگونگی تعلق نفس به بدن، حشر نفس و حقیقت ابدان دنیوی و اخروی است. ملاصدرا بر مبنای حرکت جوهری استکمالی نفس، نفس را وجودی متّسع در مراتب ادراکی معرفی می‏کند و نفسیت نفس را در تعلق به بدنی می‏داند که از سنخ ادراک بوده و حائز حیات ذاتی و متغایر با بدن عنصری است که ذاتا میّت بوده و با مشارکت ماده تحقق می‏یابد و با علم حصولی و وساطت موجود مجرد حاضر نزد نفس قابل درک می‏باشد. از منظر ملاصدرا نفس تا زمانی که برای انجام افعال در حیات دنیوی به بدن مادی اشتغال دارد، آثار مرتبه خیالی نفس، توان ظهور و بروز ندارد؛ اما وقتی این اشتغال تضعیف یا مرتفع شود، بدن اخروی که حاصل تظاهرات قوه خیال و متناسب با ملکات نفسانی است، به صورت متغیر و متبدل، تحقق عینی می‏یابد. نوشتار پیش رو با شیوه اسنادی-تحلیلی در صدد وانمایی ابدان عنصری و ادراکی بر اساس آرای ملاصدرا و بر مبنای تعابیر آیات و روایات در حالات اخروی نفس انسانی است تا هم‏راستایی این دو منظر به‏روشنی نمایان شود و درنتیجه معلوم شود آنچه در شرع راجع به ابدان بیان شده، درواقع مراتب مختلف از یک حقیقت است که از بدن عنصری شروع شده و به مراتب اخروی می‏رسد و مراتب فرامادی آن بر اساس وجود ادراکی نفس تبیین می‏گردد.

هدف: کاربست معرفت فطری در شناخت صفات خدا از دیدگاه صدرا و دکارت با نظامهای فلسفی مختلف، تلاش برای بازنمایی نقش فطرت در کسب معرفت یقین‌بخش و استخراج وجوه اشتراک و افتراق خداشناسی فطری در فلسفة اسلامی و فلسفة غرب با هدف دستیابی به معیار و مبنایی مستحکم در اثبات معناداری گزاره‌های الهیاتی و تکامل مباحث خداشناسی است. روش: در این پژوهش عقلی، به نگرش این دو اندیشمند به شناخت صفات خدا مبتنی بر ادراک فطری با روش توصیفی، تحلیلی پرداخته شد. یافته‌ها: مهم‌ترین وجوه اشتراک صدرا و دکارت در این زمینه، ابتنای شناخت اوصاف الهی بر معرفت فطری و بهره‌مندی از عقل و شهود در شناخت صفات خدا؛ و از جمله وجوه افتراق این دو اندیشمند، تفاوت در تعیین مصادیق اوصاف الهی و اقسام و گسترۀ صفات خدا می‌باشد. نتیجه‌گیری: وجود اختلاف در مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی نظیر اصالت وجود، اعتقاد به علم حضوری و به کار‌گیری ابزار وحی و شهود عرفانی در کنار عقل در فلسفۀ صدرا و نیز اصالت مفهوم، عدم شناخت علم حضوری و به کارگیری صرف عقل یا شهود عقلانی از جانب دکارت، در کنار رویکرد عرفانی صدرالمتألهین نسبت به صفات خدا در مقابل نگاه فلسفی و مقیاس صرفاً ریاضی دکارت در حوزۀ مباحث خداشناسی، این دو دیدگاه را متمایز گردانده است؛ اما اتفاق در برخی مبانی، موجب آرای مشترک و مشابهی در امکان شناخت فطری خدا و صفات او شده است.

مقاله حاضر با پرسش از جایگاه علیت در تبیین فعل الهی از نگاه صدرا و سازگاری آن با نصوص دینی، این فرضیه را دنبال کرده است که با تحلیل علیت وتبیین وجود رابط هویات امکانی، فعل الهی در تفکروی جلوه صفات و ظهور اسمای حق متعال در مجالی و مظاهر امکانی است. بر این اساس معلول ازجهت هویت تعلقی و فقر وجودی اش منفصل از موجدش تحقق نیافته چنانکه ادراک هستی‌اش بدون ادراک مربوط الیه‌اش محال است. لذا فعل الهی به تجلی بازگشته وممکنات حقیقتی جزآیتیت حق درذات وصفات وافعال ندارند و فقر مطلق آنها درسه قلمرو مزبور ازجهت حدوث وبقاتبیین می شودوسراسرجهان آینه بندان جمال اوالبته متناسب باظرفیت هویات امکانی می‌شود. توحید در خالقیت، مالکیت و ربوبیت به‌علاوه حضور و ظهور مطلقش و انحصار حامدیت و محمودیت در خدا و مساوقت فعل خدا با حقیقت عینی حمد در گستره گیتی و در نهایت جمع سالم عقل و نقل ازبرکات این تبیین حکمی است و لذا خدا به عنوان فاعل ایجادی هم دائم الظهور است و هم دائم الحضور.

خداوند دارای صفات فعلی است و فعل او از ذاتش ناشی می‌شود و تمام ماسوی الله فعل الله هستند. خداوند واحدِ بسیط لایتغیر است، ولی فعل او کثیر و متغیر. لذا چگونه از ذات ثابت لایتغیّر الهی، افعال متغیر صادر می‌شود؟ ربط صفات فعلی به ذات الهی باید به‌گونه‌ای تبیین شود که باعث نقص و تناهی در خداوند نشود. ملاصدرا براساس مبانی اصالت وجود، وحدت تشکیکی و قاعده بسیط الحقیقه، صفات خداوند را به‌نحو ذومراتبی معرفی می‌کند. او به‌نحوی ربط صفات فعل به ذات را تبیین می‌کند که هماهنگ با وحدت و ثبات خداوند است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا تبیین صدرالمتألهین از ارتباط صفات فعل با ذات الهی را بیان می‌کند و به‌دنبال آن، به بررسی «صفات ذات و فعل الهی»، «کیفیت صدور فعل» و «ذومراتب بودن صفات الهی در آیات و روایات» می‌پردازد. همچنین به کلمات علامه مجلسی و فیض کاشانی در این رابطه اشاره می‌شود. از این رهگذر، دیدگاه صدرا در آینه متون دینی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. می‌توان دیدگاه و نحوه تبیین ملاصدرا از صفات و چگونگی ربط صفات فعلی به ذات را از آیات و روایات نیز اصطیاد کرد.

انسان در مقام اشرف مخلوقات خلقتی هدفمند دارد و باید در مسیر زندگی به درجه‌ی کمال دست یابد تا شایسته‌ی مقام اصلی خود گردد. این امر مهم، اندیشمندان را به این فکر واداشته تا راه رسیدن انسان به کمال را به‌ شیوه‌هایی متعدد ابراز کنند. ابو حامد محمد غزالی به عنوان شخصیتی متفکر و اندیشمند با نگارش آثار متعدد، نظرات ارزشمندی را در مورد کمال بیان کرده‌اند. هدف اصلی این مقاله بررسی تأثیرات دیدگاه امام محمد غزالی در زمینه کمال انسان بر اندیشمندان متأخر خود به روش تحلیلی-توصیفی است. از دیدگاه ایشان کمال نهایی انسان در استیلا یافتن بر نفس و در نتیجه رسیدن به قرب الهی است. او برای کسب این مرتبه مراحلی را ذکر کرده است. این مراحل با یافتن راهنما (حاملان پیام الهی) و پیروی از دین آغاز و با کسب علم و معرفت تقویت می‌شود. سپس با دوری از رذائل و کسب فضائل این امر قابل دستیابی می شود. غزالی در زمینه کمال نسبت به متقدمین خود تحولات متعددی را ایجاد کرده است که اساس آن در میزان بهره مندی از دین بوده است. ایشان تأثیرات خود را در حوزه های مختلف فلسفه، کلام و عرفان گذاشته است که نشان از حوزه وسیع تأثیرات خود دارد. تأثیراتی چون برگردان بیشتر توجهات به دین، عقل گرایی اعتدالی، پیوست طریقت و شریعت و ... . از جمله این اندیشمندان که بیشترین تأثیرات را از ایشان گرفته اند ملاصدرا، فیض کاشانی، سنایی و مولوی است.

قدرت اراده از ویژگی‌های مهم انسان است که با آن نوع زندگی و سرنوشت خود را انتخاب می‌کند. در این پژوهش بررسی مسئله ارادۀ انسان از دیدگاه توماس آکویناس و ملاصدرا با روش کیفی و به صورت توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که، در هردو دیدگاه، اراده میلی درونی است که رو به سوی غایت خود دارد. آکویناس منشأ اراده را به‌طورکلی طبیعت و شوق؛ و مبدأ ارادۀ آزاد را احکام عقلانی می‌داند؛ ولی ملاصدرا اراده را با توجه به مبادی حکمت متعالیه، از جنس وجود و مشکک می‌شمرد که انسان به دلیل مرتبۀ بالای وجود خود در بین موجودات، قوی‌ترین اراده را دارد. هردو متفکر معتقدند ارادۀ انسان موهبتی الهی است که در طول ارادۀ خداوند و در سطحی پایین‌تر قرار دارد ولی انسان دارای ارادۀ آزاد نیز می‌باشد.