جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده معاد وبازگشت انسان به مبدأ خویش موضوعی است که سنایی درمثنوی سیرالعباد الی المعاد به آن پرداخته است. اما معاد به معنای زندگی پس ازمرگ جسمانی، درلابه لای سایرآثارسنایی به گونه ای پراکنده به چشم می خورد. زندگی درجهان دیگر با توقف کشتی زندگی مادی انسان و رخداد مرگ آغازمی شود، به هنگام آخرت آدمیان با جسم و جان برمی خیزند؛ صورت ظاهریشان نهان و سیرتشان آشکارمی گردد. دراین روز پرحسرت صفات ذمیمه ای که درنفس ناسپاس و پرده حواس انسان هستند؛ همچون مارسیری ناپذیر، چهارپای سگ دم و گربه سر، طاووس بال مسعود و پای منحوس وگرگ یوسف دَر ظهورمی یابند. آن هنگام که نسب کس شفیع او نیست ازچرایی بدی ها سئوال شده ومقیاس و میزان های واهی و خیالی برچیده می شود. با هیمه ای ازبدی ها، گذرکردن ازدوزخ وجان سالم به دربردن ممکن نیست. هرکس هرچه با خود ازاین دنیا برد همان را نزد او می آورند وهیچ نیکی به بدی تبدیل نمی شود. بهشت که با جدایی از گنده پیرِشوی کش دنیا و رهایی ازچارمیخ چارطبع بدست می آید، سعادتی است که مرغ وحوروقصورآن به بهشت ابدان تعلق دارد ولی بهشت یزدان ازآن مقربانی است که حکمت و دین بهره آن ها ازسعادت است. اما آن کس که ازخرد دوری کرده و ازنبی روی گرداند درتنگ چاه ظلمانی دوزخ با غل آتش برگردن به موی پیشانی کشیده می شود، درحالی که مارو کژدم صفات ذمیمه برروی او روانند. صفات نیک و بد آدمی درحقیقت درهای بهشت و دوزخند که به روی او گشوده شده اند و با بازبودن درهای دوزخ نمی توان هوس بهشت را درسرپروراند. خلد وناز وفحیم با دوری ازنفس لئیم حاصل می شود و مرگ و نیستی که خون ماده ونر را ریخته، نابود می گردد. سرانجام کرم الهی شفیع همگان است و خداوند ازکوه معاصی چشم می پوشد، مصطفی(ص) بردردوزخ رداء می آویزد و دوزخیان را از دوزخ زشت به بوستان بهشت می رساند. درآیین زرتشتی نیزهم در گات ها وهم درمتون پهلوی به زندگی پس ازمرگ پرداخته شده است. درگات ها زندگی پس ازمرگ ادامه زندگی این جهانی است و انسان درجهان پسین از پی آمدهای خوبی یا بدی عمل خویش که نتیجه گزینش ایشان درزندگی است، بهره مند شده و با تجسم آن روبرو می گردند. درمتون پهلوی خصوصا ارداویراف نامه رستاخیز امری خردمندانه است که برای تحقق هدف خلقت واقع می شود. کلید واژه : سنایی، سیرالعباد الی المعاد، آیین زرتشتی، ارداویراف نامه، معاد، بهشت، دوزخ.

چکیده در دین اسلام بخصوص در عرفان، انسان از جایگاه والایی برخوردار است و انسان شناسی از مباحث بسیار مهم و پیچیده آن محسوب می گردد بطوریکه انسان بعنوان آیینه تمام نمای خداوند و عالم صغیر مطرح می شود عرفا با تکیه بر قرآن و تفسیر و تاویل آ یات آن و بخصوص با تامل در داستان آدم (ع) به این انسان شناسی دست یافته اند. و نزد آنها آدم (ع) به عنوان نماد نوع انسان مطرح شده است. در این رساله داستان آدم و هبوط او در سه کتاب کشف الاسرار و عد?الابرار و مرصاد العباد و دیوان حافظ مورد بررسی قرار می گیرد. کشف الاسرار بعنوان اولین تفسیر قرآن به زبان فارسی و با داشتن حجم وسیعی از تفسیر آیات قرآن حائز اهمیت است. مرصاد العباد نیز بعنوان یکی از کتب مدون صوفیه با داشتن جامعیتی از مباحث عرفانی از کتب مهم و مورد مراجعه مریدان قلمداد می شده است. و دیوان حافظ با داشتن غزلهایی بسیار نغز و زیبا از جمله مهمترین کتب نظم فارسی به شمار می آید. حافظ با داشتن میراث عظیمی از کتب عرفانی فارسی از جمله کشف الاسرار و مرصاد العباد به جهان بینی خاص خود دست یافته است . ماجرای آفرینش و هبوط آدم در کشف الاسرار به صورت وجود سرّ و رازی میان آدم وخداوند و بر اساس عشق میان آنها- آیه « یحبهم و یحبونه» (مائده/54)- تفسیر شده و آدم (ع) به عنوان «صدف اسرار ربوبیت» شناخته شده است . در مرصادالعباد نیز آدم (ع) با داشتن جنبه روحانی و نفسانی و ظلمانی و نورانی از سایر آفریدگان متمایز شده است و آیینه تمام نمای خداوند و محل تجلّی و ظهور انوار الهی قرار گرفته است . در دیوان حافظ نیز داستان آدم (ع) و هبوط او به صورت عشق میان انسان و خدا مورد توجه قرار می گیرد و آدم با داشتن امانتی از عشق، در حالیکه در مرز میان فرشته و حیوان قرار گرفته، نمادی ازانسان تلقی شده است. حافظ همواره در اندیشه هبوط و رنج دوری و جدایی از معشوق ازلی خویش است و این رنج و اندوه زمینه بسیاری از غزلیات او را تشکیل می دهد. او همواره در اندیشه بازگشت به موطن حقیقی خویش است و از اسارت و غربت در دنیای خاکی در فغان است. کلید واژه: آدم، فرشته، عشق، هبوط، گناه، ملامت.

چکیده: پیدایش تفسیر هرمنوتیکی از دین در حقیقت به تفاسیر موج جدیدی از روشنفکران دینی، یا نواندیشان دینی، از دین اشاره دارد که در طی یک یا دو دهه اخیر جامعه علمی و فرهنگی کشورهای اسلامی را دستخوش تغییرات روش شناختی و معرفتی مهمی ساخته است. این جهش و تغییر ناگهانی در عالم دین و دینداری نسبت به دوران ما قبل از خود، که از لابه لای بحثها و نوشته های صاحبان این تفاسیر کاملاً هویداست، اگر چه مانند نهالی نورسته به تازگی سر از خاک بیرون آورده ولی در واقع ریشه های قطوری در تاریخ زندگانی بشر بر روی زمین دارد و حاصل پشت سر گذاشتن حوادث بسیاری در عالم است و از این رو دارای اضلاع و ابعاد نوظهوری در تفسیر دین است که امروزه در سه رأس فلسفه، دین و جامعه تشکیل یک مثلث را داده است. صاحبان این تفاسیر ظاهراً در پی انطباق مبانی اسلام با عناصر و مؤلفه های جهان مدرن هستند و در این راه می کوشند تا از تفاسیر سنّتی ناسازگار با دوران مدرن فاصله گرفته و نوعی قرائت تازه و سازگار از دین در دوران معاصر بدست دهد؛ با وجود این، بنیان ها و پایه های اصلی شکل گیری این جریان در ایران به اواسط دوران قاجار و دوران آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدّن غرب باز می گردد. پژوهش حاضر در تلاش است تا در وهله نخست با نشان دادن مبانی و عناصر صحیح مدرنیته و گفتمان مدرن و نیز ذکر موارد اختلاف گفتمان سنّتیِ دین با این مبانی و سپس در گامی فراتر با بررسی مراحل سه گانه رویارویی جامعه ایران در دوره معاصر با تجدّد و بنیان های مدرن اندیشه غرب، به علل و عوامل پیدایش تفسیر هرمنوتیکی از دین در میان نسل جدید نواندیشان دینی دست یابد.

امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول مهم و بنیادی در اسلام محسوب می‌شود و در کمتر دیانتی تا بدین حد به این مقوله توجه شده است. اهمیت این اصل در زندگی بشر چنان است که بدون آن، بقا و موجودیت هر جامعه‌ای در معرض تهدید قرار خواهد گرفت. اهمیت این اصل، فقط از لحاظ اجتماعی نیست بلکه از لحاظ فردی نیز تأثیری شگرف در زندگی انسان دارد به طوری که نوع نگرش نسبت به این اصل می‌تواند تمامی افکار، اقوال و اعمال یک شخص را تحت تأثیر قرار دهد. شاید نوع نگرش نسبت به این اصل، بیش از هر جا در زندگی صوفیان تأثیرگذار بوده است. در میان نگرش‌های مختلف صوفیان نسبت به امر به معروف، به راحتی می‌توان چهار رویکرد را از هم متمایز کرد: رویکرد اول: متعلق به برخی از صوفیه، نظیر خواجه عبدالله انصاری و یا شیخ احمد جام و نیز شیخ ابواسحق کازرونی می‌شود که در امر به معروف، بسیار سختگیر و حتی خشن بوده‌اند. سختگیری این عده از صوفیه، بیشتر ناظر بر غلبه شریعت بر طریقت در سلوک آنها دارد و این منش، رویکرد عرفانی آنها محسوب نمی‌شود. به عبارتی، صوفیانی که در این دسته قرار می‌گیرند در عصر خود، به عنوان شیخ اهل ظاهر نیز شناخته می‌شده‌اند. رویکرد دوم: متعلق به عده‌ای از صوفیه می‌شود که پایبند به امر به معروف و نهی از منکر بوده‌اند ولی دایره اعمال آن را محدود کرده‌اند و شرایطی خاص (اغلب از منظر اخلاقی) برای آن وضع کرده‌اند و برای همه‌کس، جواز آن را صادر نکرده‌اند. از آن جمله می‌توان به بایزید بسطامی، عین‌القضات همدانی و مولوی اشاره کرد. رویکرد سوم: متعلق به حمدون قصار و سایر بزرگان ملامتیه می‌شود که بیش از سایر صوفیه برای امر به معروف، محدودیت قائل شده‌اند و جز در مقام ضرورت، امر به معروف و نهی از منکر را جایز نمی‌دانند. رویکرد چهارم: متعلق به محمد غزالی، فیض کاشانی و ملا احمد نراقی است که به صورت نظری، به شکلی کاملاً مفصل و دقیق، وارد مبحث امر به معروف و نهی از منکر شده‌اند و در عین حال، که مباحث آنها سرشار از مواضع فقهی است رویکردهای اخلاقی نیز از چشم آنها پنهان نمانده است. صوفیان با شیوه خاصی که برای اِعمال این اصل شرعی در زندگی خود اتخاذ کرده‌اند، موجب به وجود آمدن یک گروه ممتاز در میان مسلمانان شده‌اند. بسیاری از شیوه‌های آنها در تشویق مردم به اعمال نیک و باز داشتن از اعمال ناپسند، هنوز هم می‌تواند در جوامع امروزیِ مسلمان، کارساز و راه‌گشا باشد. شیوه تعاملات اجتماعی صوفیان، بیش از هر چیز بر محور آزادی‌خواهی و آزادمنشی، احترام به همنوع، خشونت‌گریزی و صلح‌دوستی استوار است و آنها بدین شیوه توانسته‌اند بیش از هر فرقه یا گروه مسلمان در میان توده‌ها و نیز خواص نفوذ کرده و تأثیرگذار باشند.

ایمان از بحث های بسیار مهم در ادیان ابراهیمی است، که دین پژوهان جایگاه خاصی برای آن قائل می شوند. فخر رازی و پولس رسول، دو متفکر در حوزه دینی اسلام و مسیحیت، به مسئله ایمان نیز پرداخته اند و بر آن تاکید دارند. آنها ابعاد مختلف ایمان را در آثار خود بررسی کرده اند. مفهوم ایمان، متعلق ایمان، نتایج ایمان و رابطه آن با عمل از مسائلی است که پولس و فخر رازی نظرات خود را درباره آن بیان کرده اند. با مقایسه این نظرات به شناخت عمیق تر ایمان و مسائل مربوط به آن دست پیدا می کنیم. در نظر پولس ایمان همان باور و اعتماد قلبی به خدا، کلام و وعده های اوست. انسان مومن، به خدا، مسیح، وعده های خدا و امور نادیدنی ایمان دارد و یقین دارد خداوند قادر بر تحقق وعده هاست. پولس شریعت را مایه نجات نمی داند و اعمال نیک را نتیجه ایمان می داند. نجات، عادل شمردگی، حیات جدید از جمله نتایجی است که وی برای ایمان بر می شمرد. فخر رازی ایمان را تصدیق خداوند و آنچه پیامبر آورده معرفی می کند. وی ایمان را باور قلبی و اقرار زبانی می داند. وی متعلقات ایمان را خدا، ملائکه، پیامبران، کتب آسمانی و روز قیامت ذکر می کند. عمل را در مفهوم ایمان دخیل نمی داند و آن را نتیجه و نشانه ایمان معرفی می کند. رازی آمرزش، آرامش، امنیت و زندگی جدید را به عنوان نتایج ایمان بر می شمرد.

مفهوم نور و ظلمت از جمله مباحثی است که در عرفان اسلامی و عرفان مسیحی مطرح بوده است و عارفانی از هر دو حوزه با رویکردهای متفاوت هستی‌شناسانه و انفسی به این دو مفهوم پرداخته‌اند؛ در حوزه‌ی عرفان اسلامی شیخ محمود شبستری شاعر و عارف قرن هشتم هجری که شهرت خود را مدیون کتاب گلشن راز است در این زمینه آرای قابل توجهی دارد. شیخ محمود شبستری علاوه بر آنکه برای نور و ظلمت در دیدگاه وحدت وجودی خود مفهومی مرادف با وحدت و کثرت را در نظر می‌گیرد، در توضیح مقامات و احوال سالک و عارف نیز این دو مفهوم را به زیبایی به کار می‌بندد. به عقیده‌ی وی عارف در مرحله‌ای از قرب خود با باری‌تعالی از فرط نور و روشنایی مقام حق همه چیز را تاریک می‌یابد، در نزد او ظلمت بالاترین مرتبه‌ی نور است که از آن با اصطلاح تمثیلی "نور سیاه" یاد می‌کند. از سویی دیگر در حوزه‌ی عرفان مسیحی یوحنای صلیبی عارف و شاعر اسپانیایی قرن شانزدهم به خصوص نسبت به مفهوم ظلمت یا به تعبیر او شب تاریک رویکردی قابل توجه دارد. مفهوم نور و ظلمت از نگاه یوحنا مفهومی کاملاً تجربی و انفسی دارد و همچون شیخ محمود در صدد تبیین نظامی هستی‌شناسانه‌ی مطابق با این مفاهیم نیست؛ اما مراد او از این شب تاریک محرومیت‌هایی است که روح در سفر به خود روا می‌دارد تا به سپیده‌دم و نور وحدت با خداوند دست یابد. در بیان یوحنا والاترین مرحله‌ی سلوک همانا نیل به وحدت با خداوند است. سالک در طی طریق از شبی فعالانه، که همراه با تهذیب و تزکیه‌ی نفس است، به سوی شبی منفعلانه، که خداوند از اینجا به بعد خود مسیر او را مشخص کرده و او را به قله‌ی وحدت می‌رساند، حرکت می‌نماید. از آنجا که تاکنون اثری به مقایسه‌ی این دو عارف بزرگ – شیخ محمود شبستری و یوحنای صلیبی- نپرداخته، مقایسه‌ی دیدگاه این دو عارف اسلامی و مسیحی ابعاد مهم و قابل توجهی از اندیشه‌ی این دو اندیشمند را –به‌خصوص در باب دو مفهوم نور و ظلمت- بازگو خواهد ساخت.

ایمان محور دین است و در فرهنگ اسلامی از اصول فضایل محسوب می شود. در اسلام بحثهایی که بر سر مفهوم ایمان بوجود آمد نقطه شروع تفکرات جدید ، بوجود آمدن اختلافات داخلی و فرقه های جدید و تاثیرات سیاسی و اجتماعی زیادی گردیده است و در آینده نیز مسلمانان و جامعه اسلامی از این تاثیرات بی نصیب نخواهند بود. معرفت نیز دارای اهمیت و ارزش خاصی است تا جایی که عرفا ، آنرا هدف خلقت ، مهمترین چیز ، ستون دین ، اولین فریضه و اولین احتیاج انسان می دانند. هدف از این تحقیق بررسی موضوع ایمان و معرفت و نسبت بین آنها از دیدگاه عرفا و صوفیان در بازه زمانی قرن سوم تا ششم (ه.ق) می باشد. در بررسی ایمان سه رویکرد فیلسوفانه ، عارفانه و رویکرد جامع وجود دارد در رویکرد عارفانه ، ایمان فراتر از عقل و معرفت است. برداشت عمومی این است که ایمان تصدیق به قلب ، اقرار به زبان و عمل به ارکان است. با توجه به اینکه گرایش صوفیان و عرفا گرایشی باطنی است. معنای ایمان در دیدگاه آنها به معنایی باطنی کشیده شده است تا جائی که کفر یعنی نقطه مقابل ایمان را به معنای دیدن خود یا دیدن کثرات می دانند. در فرقه های مختلف اهل تصوف و عرفان این اتفاق نظر وجود دارد که رسیدن به حقایق اشیاء تنها به وسیله کشف و شهود قلبی حاصل می شود. و مسیر رسیدن به این شناخت سیر و سلوک و ریاضت است ونه برهان و عقل و استدلال . محل کسب معرفت فقط عقل نیست بلکه محل اصلی کسب معرفت ، قلب است. کلید معرفت ، معرفت نفس است. در نسبت معرفت و ایمان سه نظر وجود دارد ، ایمان از جنس معرفت است ، معرفت زیر بنای ایمان است و یا ایمان مقدمه معرفت است. از منظر اکثر عرفا معرفت زیر بنای ایمان است ولی این معرفت از طرف خداوند داده می شود. ایمان ، فعل بنده ولی به هدایت حق است. معرفتی که مد نظر عرفاست با شهود به دست می آید ، کسی که به شهود رسیده است ، ایمانش ، ایمان به غیب نیست،ایمان به عیان است. نتیجه قطعی چنین معرفتی ، ایمان و یقین است. ایمان آوردن نیز در بوجود آمدن معرفت مؤثر است. خصوصاً زمانی که متعلق ایمان ، اموری باشد که بشر از طریق ابزارهایی حسی نتواند درباره آن شناختی حاصل کند. مسائلی هستند که به راحتی قابل درک نیستند و همچنین درک و معرفت آنها ، بخششی است ، باید ابتدا به آنها ایمان آورد تا اینکه خداوند وصول به آنها را روزی کند.

در این پژوهش سعی بر آن بود تا به تبیین مفهوم نیایش آمرزش‌خواهانه در دو کتاب اعترافات آگوستین قدیس و صحیفه‌ی سجادیه پرداخته شود تا علاوه بر هر چه بیش‌تر روشن کردن چنین مفهومی از نیایش، این مفهوم را در دو کتاب برآمده از دو سنت مسیحیت کاتولیک و اسلام شیعی مورد مقایسه قرار دهد. به همین منظور با روش توصیفی ـ تحلیلی در ابتدا سرچشمه‌ی هر یک از این نیایش‌ها در کتب مقدس‌شان جستجو شد و مقایسه‌ای میان درون مایه، نوع بیان و کارکردهای آن‌ها با یکدیگر صورت گرفت. سپس با تبیین این نوع نیایش در هر یک از کتب اعترافات و صحیفه، علاوه بر مقایسه‌ی آن‌ها با سرچشمه‌هاشان، با یکدیگر نیز مورد مقایسه قرار گرفتند، تا تفاوت‌ها و شباهت‌های این نوع نیایش هم به صورت درون دینی و هم در چهارچوب مقایسه‌ی تطبیقی مشخص شود. چنین مقایسه‌هایی، شباهت‌ها و تفاوت‌های نیایش‌های آمرزش‌خواهانه‌ی دو کتاب اعترافات و صحیفه را روشن ساخت و نیز شباهت‌ها و تفاوت‌های سرچشمه‌های این دو کتاب را با هر یک از دو کتاب و با یکدیگر نشان داد و منجر به این امر ‌شد که هر متنی تعریف خاصی از نیایش‌ آمرزش‌خواهانه ارائه دهد تا این طور نتیجه‏ گرفته شود که چنین مفهومی از نیایش در هر دوره و در هر فرهنگ دینی، از معنای به خصوص، بیان و کارکرد ویژه‌ی خود برخوردار می‌باشد.

فاقد چکیده

مساله وجود شر علی‌رغم وجود خالقی عالم، قادر و خیرخواه، چالشی بوده که متألهین و فلاسفه را از دیرباز به پاسخگویی و ارائه پاسخ‌هایی درخور، واداشته است. متالهین بر این باورند که جهان تحت سلطه و سیطره موجودی واحد است که با حکمت، عنایت، قدرت و عدالت مطلق و محض، بر آن حکم می‌راند. به موجب حکمت و عنایت او، به نظر می‌رسد که جهان نیز باید همچون خود او، خیر کامل و محض باشد. پرسش مهم این است که اگر عالم تحت سلطه چنین موجود کاملی است، چرا این شرور در آن راه یافته‌اند و چرا عالم سراسر خیر و نیکی نیست؟ از آنجا که در سنت مسیحیت، قدیس اگوستین یکی از اولین و مهمترین پاسخ‌ها را به این مسئله را بیان کرده و در میان متفکران اسلامی نیز ابوحامد محمد -معروف به امام محمد غزالی- جایگاه منحصر به فردی دارد، هدف از پژوهش حاضر، طرح مهمترین سوالات و چالش‌های مربوط به چیستی خیر و شر و نیز ارائه نظرات آگوستین قدیس و امام محمد غزالی در این رابطه بود. طبق یافته‌های این تحقیق، درحالی‌که آگوستین تأکید می‌کند که هرآنچه وجود دارد، خیر است و خداوند جز خیر را نیافریده، غزالی تأکید دارد که خیر و شر از جانب خداست و کسی که شر را از جانب خدا نداند، جاهل است. البته این بیان غزالی به این معنا نیست که خداوند شر را برای شر می‌آفریند، بلکه غرض خداوند از ایجاد شر، درواقع نیل به یک خیر بزرگ‌تر است. تفاوت عمده این دو متکلم در مورد منشأ شر اخلاقی است. آگوستین منشأ شر اخلاقی را گناه نخستین عنوان می‌کند. وی انسان‌ها را از بدو ورود به عالم، آلوده به گناه معرفی می‌کند چرا که به عقیده او گناه آدم، شخصی نبود بلکه همه انسانها در گناه او شریک هستند. از بیانات آگوستین چنین استنباط می‌شود که انسان با میل فطری به گناه به دنیا می‌آید و اراده وی تحت‌تأثیر این میل قرار دارد. اما غزالی بر آن است که آدمی با فطرت پاک و عاری از گناه به دنیا می‌آید و اگر به شر می‌گراید، به خاطر استفاده سوء از اراده خودش و در اثر تربیتی است که کسب می‌کند. با این همه، هر دو متفکر در تبیین مسئله شرور بر این امر تأکید دارند که آنچه از بلایا و تلخی‌ها در عالم هست، در نسبت به کل عالم هستی نه تنها شر نیست، بلکه خیر است و زیبایی عالم وابسته به این است که خیر و شر آمیخته به هم باشند. بدین‌سان نکات اشتراک و افتراق زیادی بین دو متکلم قرون وسطی وجود دارد. اما به نظر می‌رسد که تلاش هر دو در دو سنت متفاوت مسیحی و اسلامی، در جایگاه خود موفقیت‌آمیز بوده است.