جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از این مقاله، شناخت خوشبختی از دیدگاه تدئوس متز و تحلیلِ آن می‌باشد. در گذشته، بحث سعادت و خوشبختی عنوانی جامع بود که معنای زندگی را هم شامل می‌شد. تدئوس متز کوشیده است تا در آثار خود نشان دهد که معنای زندگی نیز، مانند اخلاق و خوشبختی، یکی از مقولاتِ هنجاریِ زندگی است و نمی‌توان آن را به اخلاق یا خوشبختی ارجاع داد. از این‌رو در این پژوهش، مسالۀ اصلی، آشنایی با ویژگی‌های خوشبختی از دیدگاه وی می‌باشد. خوشبختی از دیدگاه متز یعنی «تجربیات مثبت». به نظر او بشر، واجد «خود حیوانی» و «خود عقلانی» بوده، از این‌رو علاوه برخوشبختی، نیازمندِ معنا نیز می‌باشد و کوشش او در راستای تبیین این است که این دو مقوله متمایزند. در این مقاله با تامل در آثار مختلفِ متز، پاره‌ای از خصوصیات و ویژگی‌های خوشبختی استنتاج شده و پس از اشاره‌ای به تمایزات آن با معناداری، به تحلیلِ پاره‌ای از اوصاف خوشبختی از دیدگاه وی پرداخته می‌شود.

پژوهش پیش رو با هدف پاسخگویی به پرسش­های اصلی «آیا امکان شناخت ذات الهی از منظر آلوین پلانتینگا ممکن است؟ نظر او در این خصوص چه ضعف‎ها و قوت‏هایی دارد؟» ترتیب یافت. یافته­های این پژوهش عبارت‏اند از: در شبکه واژگانی پلانتینگا ذات و ماهیت به یک معنا به کار رفته­اند؛ از منظر پلانتینگا خدا دارای حاکمیت مطلق بر عالَم است. پلانتینگا بر این حاکمیت آثاری را مترتب می­داند: بساطت ذات، عینیت ذات و لوازم ذات (که البته با تردیدهایی از منظر پلانتینگا همراه است) و عدم تناهی ذات. پس از این پلانتینگا لزوم ذات یا ماهیت را برای وجود خدا اثبات کرده و ذات را عین وجود می­داند. نقدهای عدم صراحت در بیان رابطه ذات و لوازم ذات و عدم تصریح در مواضع بر بیانات او وارد است. درنهایت پلانتینگا باور به ناممکن‏بودن شناخت ذات را رد کرده، می­پذیرد که انسان امکان شناخت ذات الهی را دارد؛ البته نقدهایی مانند فروکاستن خداشناسی به مسائل مفهومی و پیش­فرض قرار‏دادن صحت متون مقدس، بر استدلال­های او وارد است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و با استفاده از ابزار کتابخانه به جمع­آوری داده­ها و تحلیل و نقد آنها پرداخته است.

اگرچه فارابی در رساله الجمع همان موضوع مشهور موجود به ما هو موجود را برای فلسفه ذکر می‏کند و توضیح می‏دهد که دایرة شمول موضوع فلسفه همة موجودات‏اند و در واقع ماهیت یونانی- ارسطوئی برای فلسفه قائل می‏شود لکن با توجه به اوصاف و ویژگی‏هایی که وی در این رساله برای فلسفه بیان می‏‌کند، می‏توان چنین دریافت که او در این رساله برای معرفی فلسفه، مفهوم قرآنی حکمت را در نظر داشته است. به زعم ما فارابی ماهیت فلسفه را علم به موجود به ماهو موجود دانسته لکن هویتی که برای این دانش در این رساله ترسیم کرده است، چیزی شبیه به مفهوم دینی حکمت موجود در کتاب مقدس مسلمانان است و در معنایی گسترده‏تر الگویی که فارابی در این رساله برای هویت فلسفه در جهان اسلام ارائه می‏دهد ماهیتی یونانی- ارسطوئی با هویتی دینی است با اوصاف مذکور در قرآن، اوصافی همانند اتقان، عدم اختلاف، نبود خلل و سستی در احکام آن و مطابقت با متن واقع که از لسان مردان الهی بیان می‏شود و هدایت بخش و درخور پیروی است.

از حدود نیم‌قرن پیش، دوگانگی درون‌گروی و برون‌گروی در خصوص توجیه و معرفت بحثی چالش‌برانگیز بوده و گرایش به یکی از آن دو، به مثابه مشخِّصه‌ی دیدگاه معرفتی معرفت‌شناسان معاصر تلقی می‌شده است. درون‌گروی، مبتنی بر ضرورت درونی‌بودن همه‌ی عوامل توجیه و معرفت، و برون‌گروی در نقطه‌ی مقابل و مبتنی بر سلب ضرورت یادشده است. رابرت آئودی، در خصوص توجیه و معرفت نظریه‌ای ترکیبی دارد؛ «درون‌گروی ناظر به توجیه و برون‌گروی ناظر به معرفت». پرسش محوری این نوشتار این است که از دیدگاه آئودی دیدگاه ترکیبی در مورد توجیه و معرفت چگونه ممکن است، منشأ آن چیست و چگونه متمایز می شود؟ آئودی مانند گتیه تعریف سه‌جزئی معرفت را قابل انتقاد می‌داند، از تفاوت شالوده توجیه و معرفت سخن می‌گوید و معرفت را به خاطر وابستگی به صدق مانند توجیه دسترس‌پذیر نمی‌داند. ترکیبی بودن نظریه و تفصیل آن در خصوص توجیه و معرفت، مبتنی بر دیدگاه دوگانه‌انگار او به موضوع معرفت‌شناسی و اعتقاد او به تفاوت در قابلیت دسترسی به دو موضوع موازی معرفت‌شناسی یعنی توجیه و معرفت است؛ او توجیه را درونی و معرفت را بیرونی می داند. نظریه آئودی تنها نظریه تفصیلی و ترکیبی مشهور در باب ماهیت توجیه و معرفت است.

این جستار به بررسی نقش فرهنگی خواجه نصيرالدين طوسي در تعامل با هلاکوخان مغول و عوامل دخیل در این تفاهم فرهنگی ميپردازد. در این تحقیق تبیین میشود که خواجه چگونه با درک صحیح از شاخصه‏ها و نمادهای فرهنگی قوم مغول، توانست در کارزار فرهنگی بر آنها غلبه کند و از علاقة مغولها به نجوم که جزئی از فرهنگ آنها محسوب میشد، استفاده نماید و با هوش فرهنگی بالای خود، به تقویت جریان کلام امامیه در جنبة معرفتی و پایگاه شیعه در ساختار سیاسی حکومت هلاکوخان، مبادرت ورزد. با حضور خواجه نصیر، پس از قرنها کلام امامیه در ساختار سیاسی صاحب نماینده شد و حتی مغولان به اسلام گرایش پیدا کردند. با سقوط خلافت بغداد نیز ـ خواه خواجه در آن مؤثر بوده باشد، خواه نه ـ‌ در واقع یکی از پشتوانه‏های کلام اشعری از بین رفت و گروه‏های شیعه امامیه جان گرفتند.

پرسش اصلی این پژوهش آن است که دیدگاه فخر رازی درباره ماهیت کلام الاهی چیست. برای پاسخ به این پرسش، دیدگاه فخر رازی درباره کلام به صورت مطلق، اعم از خدا و مخلوق، و کلام خدا به صورت مخصوص بررسی شد. برای درک ماهیت کلام خدا به صورت مخصوص، نشان داده‌ایم که درباره کلام لفظی خدا میان متفکران مسلمان اختلافی نیست، اما درباره کلام نفسی (باور فخرالدین رازی) اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور این است که فخر رازی به کلام نفسی قائل است، اما در آثار مختلفش دیدگاه‌های دیگری غیر از کلام نفسی مطرح کرده است، از جمله کلام به معنای ایجاد، علم خدا و عجایب صُنع. وی معتقد است کلام لفظی، حادث، اما کلام نفسی قدیم است. او درباره کلام الاهی تا حدی تحت تأثیر ابن‌سینا است. نگرش او درباره کلام نفسی را متفکران پس از وی نقد کردند. برخلاف معتزله درباره قرآن معتقد است قرآن، غیرمخلوق و قدیم است.

پرسش اصلی این پژوهش این است که دیدگاه ابوالحسن عامری درباره امکان چیست؟ با روش توصیفی و تحلیلی پیرامون این پرسش اصلی به کندوکاو پرداختیم. از جهت تاریخی بحث جهات مثل سایر مباحث منطقی، از ارسطو آغاز شد. او جهات را به چهار قسم ـ واجب، ممتنع، محتمل و ممکن ـ تقسیم کرد، اما فیلسوفان مسلمان از جمله عامری، بحث مواد و جهات را به سه قسم ـ واجب، ممتنع و ممکن ـ تقسیم کرده­اند. عامری در برخی مواضع، مقسم این سه قسم را مقدرات و در برخی دیگر از مواضع، حیثیت عقلی قرار داد. او روابط میان حوادث عالم طبیعت و عقل را به اقسام مختلفی تقسیم کرده و بر این باور است که میان امکان و واجب تقابل وجود دارد و امکان را به سه قسم ـ طبیعی، تقلبی و نادر ـ تقسیم کرده است و سپس در توضیح هریک از این اقسام، از حوادث روزانه زندگی بهره گرفته است. عامری در مباحثش، درباره امکان با امور عادی، پیوند میان نظر و عمل، زیاد توجه کرده است و شاید یک عامل عمده طرح بحث او درباره امکان، به مبارزه با جبرگرایی برگردد. در تاریخ فلسفه به اصطلاحات مجعول او درباره امکان، توجه چندانی نشده است.

بررسی درباره مبحث نبوت، در سنت فکری اندیشمندان مسلمان نه‌تنها موضوعی جدید نیست، بلکه یکی از دغدغه‌های همیشگی این اندیشمندان برای دستیابی به معرفت و باورهای صادق درباره آن بوده است؛ اما سؤال از انگاره نبوت سؤالی جدید است. نبوت حقیقتی یگانه و مفهومی واحد دارد، اما هر متفکر با مباحثی که درباره آن ارائه می‌دهد امکان شکل‌گیری تصویر و نقشی از نبوت را فراهم می‌کند، بنابراین پندارها و انگاشت‌های گوناگونی از آن در اذهان مختلف ترسیم می‌شود. ازاین‌رو پژوهش حاضر با رویکرد انگاره‌یابی در جستجوی پاسخ به این سؤال اصلی که نبوت در تفکر دو اندیشمند مسلمان، ابونصر فارابی و خواجه‌نصیرالدین طوسی، چگونه ترسیم شده است، انجام گرفت. این بررسی نتایجی را در بر داشت که ازاین‌قرارند: 1- انگاره نبوت ازنظر فارابی دارای دو وجه است یک وجه فلسفی که انگاره‌ای موردپذیرش و پایدار است و یک وجه سیاسی - حکومتی که با فارابی شروع شد و با او به پایان رسید. او در وجه فلسفی انگاره استبعاد اتصال انسان با خداوند را به انگاره امکان اتصال تغییر داد و در وجه دیگر دست به انگاره‌سازی زد یعنی بدون استفاده از الفاظ شناخته‌شده دینی برای بیان آراء خود، واژگان به‌کاررفته در کلام پیشینان را در معنایی جدید به کار برد، بنابراین عناصر مرتبط با وحی در آثار او با واژگانی مانند سبب اول، عقل فعال و رئیس اول معرفی شدند. فارابی دیدگاهش را در قالب مدینه فاضله ارائه می‌دهد که در آن یک انگاره اصلی و دو گونه انگاره فرعی برای نبی یافت شد. رئیس اول علی الاطلاق انگاره اصلی و مطابق با دیدگاه فلسفه سیاسی او است. گروهی از انگاره‌های فرعی، شبکه‌ای مفهومی در حمایت و تکمیل معنای انگاره اصلی و گروه دیگر تمثیل‌هایی برای تصویرسازی و ابزاری برای شناخت امر انتزاعی نبوت هستند. 2- انگاره نبوت در دیدگاه خواجه‌نصیرالدین با توجه به رویکردی فلسفی - کلامی او بیشتر از آن‌که انگاره‌ای فلسفی باشد انگاره‌ای کلامی است که در بستر و فضایی اعتقادی همیشه پابرجاست. از مجموع مباحث مطرح‌شده از سوی او لطف‌انگاری نبوت و مکلف‌انگاری نبی برداشت شد که با انگاره‌های استنباط شده از تعاریف نبی - معلم‌انگاری و مأمورانگاری هم‌راستا و هماهنگ است

پژوهش حاضر در پی تلاش برای پاسخ‌گویی به این پرسش است که «آیا در نظام اندیشۀ فخر رازی شناخت ذات حق امکان‌پذیر است یا خیر؟». روش تحقیق این جُستار، تحلیلی-انتقادی است، بنابراین داده‌ها بر اساس یک سیر منطقی چیده شده و سپس تجزیه و تحلیل و در پایان نقد می‌شوند. اهمّ نتایج به‌دست‌آمده عبارت‌اند از فخر رازی پس از نفی امکان شناخت مفهومی و صورتمند از خدای متعال، با طرح مسئلۀ امکان رؤیت، در پی نظام شناختی جدیدی است که با سیر بر اساس آن بتواند به معرفت ذات الهی نائل شود. در گام نخست او با روشی عقلانی، که تا حدی گرایش‌های عرفانی در آن دیده می‌شود، با دلایلی هشتگانه امکان شناخت ذات را اثبات می‌کند. هرچند نقدهایی بر دلایل او وجود دارد و گاهی برخی از دلایل با پیشداوری و به شکل ذوقی تحلیل می‌شود، اما در مجموع امکان شناخت از سوی فخر قابل پذیرش به نظر می‌رسد. شواهدی وجود دارد که فخر رازی در آثار متأخر خود روش عرفانی را ترجیح داده و در گام دوم طریق عرفانی را در پیش گرفته و پس از بیان دلایل راهکار چهار-مرحله‌ایِ طلب، تزکیه، مشاهدۀ نیستی خود و فنا را برای وصول به ذات و معرفت نسبت به آن ارائه می‌دهد.

کشف رابطۀ میان ذات با اسما و صفات الهی، همواره یکی از دغدغه­های بزرگ دین‌پژوهان بوده است. پژوهش حاضر در پی این دغدغه و بر اساس پرسش اصلی«رابطۀ ذات و صفات الهی در نظام فکری سید حیدر آملی چگونه تبیین می­شود؟» شکل گرفته است. جستار حاضر با این خط مشی که ابتدا مطالب مرتبط با موضوع، جمع­آوری و کدگذاری شده­ و سپس با چینش منطقی در جهت رسیدن به نتیجه سامان یافته­اند. در نهایت نتایج حاصله پس از تحلیل گزارش شده­اند. این نتایج عبارتند از: سید حیدر آملی اسما و صفات الهی مجرای ظهور مرتبی ذات الهی معرفی می­کند، البته با توجه به تفکیک­ناپذیری اسما و صفات به نظر می­رسد این دو در یک مرتبه، قرار می­گیرند؛ در نظام فکری سید حیدر آملی، اسما عین ذات معرفی شده است، اما دلایل او برای عینیت مخدوش به نظر رسیده است و در نهایت عمل­کرد او در اثبات این مدعا موفق ارزیابی نشده است؛ با بازسازی استدلال بر غیریت از میان سخنان سید حیدر آملی، در مواضعی او متمایل به نظریۀ غیریت ارزیابی شده است؛ راه برون­رفت از این تضاد درونی یافتن وجه جمعی میان عینیت و غیرت خواهد بود؛ به نظر می­رسد وجه جمع عینیت و غیریت، نظریۀ «اسما و صفات، تجلی ذات» است، چرا که با یک اعتبار تجلی غیر از ذات و تنزل ذات از مقام اطلاق است و از سوی دیگر تجلی از متجلی (تجلی کننده) جدایی ندارد. این نظریه در آثار سید حیدر وجود ندارد، اما نظام اندیشه­ای او با این نظریه سازگارتر به نظر می­رسد.