جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ، یک نیاز طبیعی و فطری همواره انسان ها را به جستجوی حقیقتی فراتر از دنیای مادی واداشته است. بر این اساس، یکی از وظایف ادیان سنتی پاسخگویی به این نیاز درونی بوده است. اما با پیشرفت علمی گسترده در قرن 17، زمانی که انسان مدرن به دنبال حل مشکلات معرفتی خود به سمت پوزیتویسم رفت ، با انقطاع از وحی و تکیه بر عقل خودبنیاد، تصوری در ذهن انسان شکل گرفت که گویی همه چیز به علم و نگرش علمی به جهان محدود شده و برای انسان مدرن، نیاز به دین پایان یافته است. این نگاه منجر به ظهور جریان سکولار شد که هدف آن ترویج پیشرفت علمی و اتکا به علم به عنوان منبع اصلی سعادت بشر و بی توجهی به دین بود. این جریان بستر ایجاد جاهلیت مدرن را فراهم کرد که در آن عقاید و افکار انسان از مسیر متعالی منحرف شده، ارزش ها رنگ باخته و ضد ارزش حاکم می شود و زندگی انسان مبتنی بر شهوت و غضب و در مسیر تامین خواسته های مادی و حیوانی سپری می شود. اما طولی نکشید که انسان به خاطر ماهیت انسانی و نیاز فطری اش به حقیقتی فراتر از ماده، در قرن بیستم و با ظهور پست مدرنیسم به جستجوی معنویات کهن روی آورد و به دنبال راهی بین دو گفتمان علم و دین بود تا عطش بی هویتی ناشی از مادی گرایی خود را تسکین دهد. بر این اساس، معنویت مدرن با هدف ایجاد پلی میان علم و دین ظهور کرد تا ضمن همراهی با عقلانیت برخواسته از مدرنیته و ناسازگار با دین، راهی برای فرار از پیامدهای سکولاریسم پیدا کند. امروزه معنویت مدرن و جاهلیت مدرن به عنوان دو پدیده متضاد در جوامع معاصر مطرح هستند. جاهلیت مدرن با ترویج مادی گرایی و حذف ایمان به خدا به نوعی فرهنگ غیر عقلانی و بحران ساز تبدیل شده است. در مقابل، معنویت مدرن نیز به دنبال فرار از زندگی مادی و جستجوی هویت و حقیقت است اما اغلب به پاسخ های سطحی و مسخ شده می انجامد. این تضادها موجب شد تا انسان معاصر با چالش تدوام بحران های اجتماعی و فرهنگی ناشی از جاهلیت مدرن و ناکافی بودن پاسخ های معنوی برای نیازهای عمیق انسانی روبرو شود. حال سوال این است که راه برون رفت از این چالش ها و بحران ها چیست؟ و رساله حاضر چگونه می تواند به حل آن کمک کند؟ راه حل برون رفت از این چالش ها، تغییر نگرش به انسان و زندگی انسانی بر اساس یک جهان بینی معتبر است. این تغییر باید شامل بازگشت به ارزش های انسانی و دینی باشد که در عصر مدرن نادیده گرفته شده اند. رساله حاضر با موضوع بررسی ریشه ها و پیامدهای معنویت مدرن و جاهلیت مدرن از دیدگاه سید حسین نصر می تواند به تغییر نگرش انسان معاصر کمک کند. در دنیای مدرن ، بحران های فرهنگی و معنوی ناشی از اصالت دادن به مادیات و علم، انسان را به بی هویتی و تنهایی کشانده است. این وضعیت موجب جستجوی معنویت های نوظهور شده که به دنبال فرار از زندگی مادی هستند. با بررسی این روندها، می توان به درک عمیق تری از نیازهای فطری انسان رسید و راهکارهایی برای بازگشت به ارزش های معنوی ارائه داد. اندیشمندان متعددی با دیدگاه های فکری متفاوت به دنبال توصیف معنویت و جاهلیت مدرن برآمده اند که از آن میان برای پژوهش حاضر سید حسین نصر انتخاب شد چرا که او در زمره متفکران سنت گرایی است که در زمینه معنویت گرایی صاحب نظر بوده و آثارش به طور کلی به نقد مدرنیسم و تبیین معنویت اسلامی اختصاص دارد و معتقد است که انسان مدرن برای رهایی از بحران های ناشی از مدرنیته باید به سنت و معنویت برگردد. او بر این باور است که فراموشی واقعیت های الهی و جایگزینی انسان محوری ، منجر به مشکلاتی چون بحران اجتماعی و اخلاقی شده است. نصر پیشنهاد می کند که با احیای سنت و توجه به عقلانیت دینی می توان به یک تمدن نوین اسلامی دست یافت که در آن ارزش های الهی محور زندگی اجتماعی قرار گیرد. در این راستا، پژوهش حاضر سعی دارد تا ریشه ها و پیامدهای جاهلیت مدرن و معنویت مدرن را از دیدگاه سید حسین نصر مورد تحلیل قرار دهد.

این تحقیق به تحلیل و بررسی نظریه لوییس پویمن در خصوص اراده‌گرایی معرفتی و عقلانیت باور دینی می‌پردازد. اراده‌گرایی معرفتی به نظریه‌ای اطلاق می‌شود که بر اساس آن، فرد می‌تواند در حوزه معرفتی بااراده خود در پذیرش یا رد باورها و حقیقت‌ها دخالت کند و در اخلاق باور به این معناست که آیا شخص انسانی مجاز است که بدون توجه به شواهد و بااراده خود یک گزاره دیگر را قبول کند. در این راستا، هدف اصلی این پایان‌نامه بررسی صحت‌وسقم دلایل پویمن در ارزیابی اراده‌گرایی و همچنین تحلیل نظرات او در خصوص چگونگی استفاده از اراده در امور باورهای دینی و اخلاق باور است. پویمن در تحقیقات خود به تحلیل این موضوع می‌پردازد که چگونه انسان‌ها در انتخاب باورهای خود دخالت دارند و چه نقشی برای اراده در این انتخاب‌ها می توان قائل شد. در این تحقیق دو موضوع به طور خاص مورد توجه قرار گرفته‌ است. یکی اینکه ادله پویمن در ارزیابی تأثیر اراده بر معرفت و اخلاق باور چگونه است و دیگراینکه نسبت عقل و ایمان و حقیقت ایمان از دیدگاه لوئیس پویمن چیست. روش تحقیق در این پایان‌نامه، تحلیلی است. این بدان معناست که در ابتدا استدلال‌های پویمن بررسی و تحلیل می‌شوند و سپس نقدهایی به این استدلال‌ها وارد می‌شود. باتوجه‌به ماهیت تحقیق، ما بر تحلیل مفهومی و فلسفی نظرات پویمن تمرکز کرده ایم تا ایرادات و کاستی‌های نظریه وی و ارتباط آن با باورهای دینی مشخص شود. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که پویمن در برخی از استدلال‌های خود نسبت به اراده‌گرایی معرفتی و رابطه آن با باورهای دینی، درست عما نکرده است. این تحقیق به‌نقد و بررسی این ایده می‌پردازد که صرف اراده برای پذیرش یا رد باورهای دینی کافی نیست و باید شواهد و دلایل عقلی و تجربی برای تبیین و اثبات باور دینی وجود داشته باشد. اهمیت این تحقیق در این است که موضوع اراده‌گرایی معرفتی در باورهای دینی را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که این دیدگاه به‌تنهایی نمی‌تواند تبیین‌کننده کامل و معقولی برای پذیرش باورهای دینی باشد. ازاین‌رو، تحقیق به این نتیجه می‌رسد که در کنار اراده فردی، شواهد، دلایل عقلی و اصول منطقی باید به‌عنوان مبنای باورهای دینی در نظر گرفته شوند. این تحقیق می‌تواند گامی مهم در نقد و اصلاح نظریه‌های معرفتی و دینی باشد و به فلسفه دین و اخلاق کمک کند تا درک بهتری از ارتباط بین اراده و عقلانیت در فرایندپذیرش باورهای دینی ارائه دهد.

مفسران قرآن کریم از زمان پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (ص)، با توجه به علم وتوانایی خویش، کتب تفسیری متنوعی با روش های مختلف تفسیری تدوین نموده اند. مفسران برجسته شیعه همچون شیخ طوسی، ملا فتح الله کاشانی و علامه طباطبایی ازروش عقلی برای تفسیر آیات قرآن کریم بهره جسته اند . درقرن معاصر نیز، مفسر شاخص و برجسته ای همچون علامه جوادی تفسیر تسنیم را با روش عقلی تدوین نموده اند . تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی ویژگی منحصر به فردی دارد و آن اینکه فرایند تفسیر قرآن درآن با روش عقلی منسجم انجام شده است. عقل به عنوان ابزار اصلی درکنار نقل معتبر معصومین علیهم السلام، برای کشف مراد خداوند می باشد و نیز به عنوان منبع مهم برای تفسیر و فهم حقایق قرآن کریم شناخته می شود. بدیهی است تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی، جز مهمترین تفسیر شیعی به زبان فارسی و به سبک ترتیبی در قرن معاصر می باشد. آیت الله جوادی آملی تفسیر تسنیم را طی چهل سال و در هشتاد جلد در حوزه علمیه قم تدوین نمودند. روند تالیف این تفسیر با آغاز درس تفسیر ایشان درسال 1361 درمدرسه سعادت قم شروع شد. با افزایش جلسات تفسیری آیت الله جوادی آملی، گروه تفسیر درسال 1369 تشکیل شد تا محتوای درس های تفسیری را به صورت کتاب تفسیری با عنوان تفسیر تسنیم تدوین کنند. بعد از تاسیس مرکز تحقیقاتی اسرا درقم درسال 1372؛ نخستین جلد تفسیر تسنیم در سال 1375 منتشر شد و آخرین جلد آن درسال 1403 به چاپ رسید . با توجه به اینکه آیت الله جوادی آملی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل فقه ، فلسفه ، عرفان ، کلام ، حدیث و علوم قرآنی تخصص داشته اند درکتاب تفسیر تسنیم شاهد این هستیم که از اصطلاحات مربوط به علم فلسفه ، منطق ، کلام ، حدیث ، فقه ، اخلاق ، و مباحث علوم قرآنی درحین تفسیر آیات قرآن کریم استفاده کرده اند. به همین دلیل تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی طولانی ترین و تخصصی ترین تفسیر قرآن کریم در قرن معاصر محسوب می شود که تاکنون بیش از پانصد پایان نامه و صد ها مقاله در موضوعات متنوع قرآنی وتفسیری با توجه به تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی نگاشته شده است .( سایت اسرا ) لازم به ذکر است عقل به عنوان یکی از منابع مهم تفسیر در کنار روایات معتبر شناخته می شود . آیت الله جوادی آملی در زمان تفسیر آیات قرآن کریم از عباراتی مثل عقل نظری ، عقل عملی ،عقل تجربی ، عقل ناب ، عقل تجریدی ، عقل برهانی ، عقل منبع، عقل مصباح استفاده نموده اند. از نظر آیت الله جوادی آملی عقل در بیان تفسیر آیات قرآن و فهم حقایق دینی از منزلت خاصی برخوردار است به گونه ای که عقل همتای روایات معتبر معصومین علیه السلام و ابزاری برای فهم مباحث تخصصی علوم فلسفی ، کلامی ، عرفانی ، حدیثی وعلوم قرآنی محسوب می شود. ( جوادی آملی، عبدالله ، منزلت عقل درهندسه معرفت دینی ، صص 35 -120 ) امتیاز ویژه تفسیر تسنیم جوادی آملی نسبت به تفاسیر ما قبل از آن این است که به روش عقلی در علوم مختلف ذیل آیات قرآن کریم توجه کرده است لذا با استفاده از روش عقلی آیات مرتبط با علوم اسلامی ( فلسفه و منطق ، فقه واصول ، کلام وعرفان ،حدیث وعلوم قرآنی ) را تفسیر و تبیین نموده اند . کارکرد عقل در علم فلسفه و منطق متفاوت از کارکرد عقل در علم فقه و کلام و عرفان بوده است. ایشان پس از بررسی سندی و متنی روایات منابع اسلامی و با استفاده از روش عقلی دیدگاه خداوند را تفسیر و تبیین نموده اند تا اثبات کنند عقل و نقل معتبر هماهنگی کامل دارد. مقصود از روش عقلی در تفسیر تسنیم آن است که آیت الله جوادی آملی با استفاده از روش عقلی در رفع تعارض بین آیات قرآن ، تفسیر آیات متشابه ، فهم مراد خداوند از آیات قرآن کریم، دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی، همتایی و هماهنگی عقل و نقل معتبر معصومین علیه السلام را بیش از پیش اثبات کرده اند. ( جوادی آملی ، عبدالله ، ادب فنای مقربان ، ص 383) دراین تحقیق برآنیم تا پس از تعریف عقل، به اقسام و ارتباط انواع عقل و تمایز بین انواع عقل از نظر آیت اله جوادی آملی بپردازیم و روش عقلی را در آیات متشابه، رفع تعارض آیات ، فهم مراد خداوند ، استفاده از روش عقلی برای دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی ، کاربست عقل درتفسیر آیات همچون (یدالله ، وجه الله ، الله نور السموات والارض ، الرحمن استوی علی العرش ) بررسی کنیم. ودر پی پاسخ به این پرسش هستیم که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم ازروش عقلی استفاده نموده است ؟ آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم خویش از روش عقلی به عنوان منبع تفسیر آیات قرآن کریم استفاده می کند که این روش تفسیرمصطلح عقلی نام دارد و زمانی که مفسر استدلال را بیاورد عقل برهانی نام دارد و زمانی که از عقل مصباح استفاده کند ، عقل بر بقیه مباحث آیات قرآن کریم پرتو می اندازد وعقل را تحت تاثیر قرار می دهد و سپس تفسیر آیات را ذکر می کند و نکات فقهی ، اجتماعی سیاسی آیه را تبیین می کند و این یک تفسیر عقلی برهانی نام دارد . سوال این تحقیق این است که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم روش عقلی منبع ،عقل مصباح، عقل برهانی را استفاده کرده است ؟ بدیهی است آیت‌الله جوادی آملی به عنوان شاگرد علامه طباطبایی ازروش عقلی اجتهادی ایشان از تفسیر المیزان تاثیر پذیرفته اند وسوال در اینجا این است که آیا آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم موافق روش عقلی علامه طباطبایی است؟

با توجه به نقش بنیادین انسان در نظام هستی و تاکید قرآن بر کرامت ذاتی اون،تحلیل مسئولیت های اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان دینی،ضروری است.در عصری که فردگرایی و بی تفاوتی اجتماعی رو به گسترش است،بازخوانی دیدگاه های متفکران دینی مانند آیت الله جوادی آملی با تکیه بر منابع انسانی (مانند تفسیر تسنیم)میتواند چارچوبی الهام بخش برای بازسازی روابط انسانی ارائه دهد.ایشان به عنوان مفسر و عالمی که در علوم مختلف اجتهاد دارد در تفسیر تسنیم به فراوانی به این موضوع پرداخته است.ایشان مسئولیت های انسان ها نسبت به یکدیگر را شامل سه حوزه:مسئولیت فردی،خانوادگی و اجتماعی می دانند.به عنوان نمونه ایشان در زمینه مسئولیت های فردی در ذیل آیه 36 سوره قیامت به مسئولیت انسان نسبت به خود و در آیات 21 و 106 سوره نحل و 46 عنکبوت به مسئولیت انسان نسبت به اعضاء و جوارح و... می پردازد.در زمینه مسئولیت های خانوادگی در ذیل آیه 21 سوره روم به مسئولیت زن در تامین سکینت و آرامش و در آیه 33 سوره احزاب به تفاوت مسئولیت زن و مرد و... را بیان می نماید و در مورد مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیگر ذیل آیه 113 سوره توبه و 47 سوره مریم و 40 سوره هود به مسئولیت انسان نسبت به بستگان و در آیه 15 و 16 سوره فجر به مسئولیت انسان در حمایت از یکدیگر در جامعه اسلامی و در آیه 105 سوره مائده به مسئولیت انسان ها در امر به معروف و نهی از منکر و... پرداخته است.پرسش اصلی در این پایان نامه،آن است که از منظر آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم،مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیکر ( در قالب فردی،خانواده و اجتماعی) چگونه است؟

پدیده بینامتنیت، که به ارتباط و تأثیرگذاری متقابل متون بر یکدیگر می‌پردازد، گرچه در زبان‌شناسی معاصر مطرح شده، اما ریشه در مفاهیم کهن ادبی دارد. این مفهوم در متون اسلامی، به‌ویژه در ارتباط با قرآن کریم، نمود بارزی دارد. امامان معصوم (ع) از این منبع الهی در استدلال‌های خود بهره جسته‌اند که نمونه برجسته آن در مناظرات امام رضا (ع) مشهود است. هدف این مطالعه، نشان دادن نقش قرآن کریم به عنوان منبعی حاضر در اندیشه و استدلالات امام رضا (ع) است. این پژوهش به درک بهتر تعامل میان علم و دین در گفتمان‌های دینی کمک می‌کند و نشان می‌دهد چگونه امام رضا (ع) با بهره‌گیری از علم ظاهر و باطن قرآن، توانستند در مناظرات خود با اربابان ادیان و مذاهب مختلف، مرجعیت علمی و معنوی خود را به عنوان امام شیعیان و مفسر واقعی قرآن تثبیت نمایند. این پژوهش به بررسی حضور قرآن کریم به عنوان متن غایب در مناظرات هفت‌گانه امام رضا (ع) می‌پردازد. تحلیل این حضور در سه سطح صورت می‌گیرد: بینامتنیت لفظی، موضوعی و ساختاری. در سطح لفظی، استفاده مستقیم امام از آیات قرآن به عنوان شاهد در مناظرات بررسی می‌شود. سطح موضوعی به مفاهیم قرآنی که به صورت غیرمستقیم در مناظرات بازتاب یافته‌اند، می‌پردازد. سطح ساختاری، شباهت‌های ساختاری مناظرات امام با مناظره‌های قرآنی را مورد مطالعه قرار می‌دهد.

واژه ملک و مشتقات آن نزدیک به نود مرتبه در آیات قرآن کریم آمده است.« اصل مَلَک ، مألَک به تقدیم همزه از ألوک به معنای رسالت است ، سپس لام در آن مقدم است و مَلّاک خوانده می شود و سپس همزه به دلیل کثرت استعمال حذف و به مَلَک تغییر پیدا می کند و هنگام جمع ، همزه آن بر گردانده شده و گفته می شود ملائکه.» (قرشی ، 1354، قاموس قرآن ، ج6 ، ص275). علامه طباطبائی (1281-1360 ه ش) در ذیل آیه 1 سوره فاطر بحث فرشتگان را این چنین مطرح می کند« جاعل الملائکه رسلا اولی اجنحه مثنی و ثلاث و رباع » ، کلمه " ملائکه " جمع ملک ـ به فتحه لام ـ است ، که موجوداتی هستند مخلوق خدا ، و واسطه هایی بین او و بین عالم مشهود ، که آنان را موکل بر امور عالم تکوین و تشریع کرده است ، و بندگان محترمی هستند که هرگز خدا را در هر صورتی که به ایشان فرمان بدهد نافرمانی نمی کنند ، و به هر چه مأمور شوند انجام می دهند. بنابرآین ، جمله « جاعل الملائکه رسلا » اشعار بلکه دلالت دارد بر اینکه تمام ملائکه ، چون کلمه ملائکه جمع است و در آیه با الف و لام آمده افاده عموم می کند ـ رسولان و واسطه هایی بین خدا و بین خلق هستند ، تا اوامر تکوینی و تشریعی او را انجام دهند ، و دیگر وجهی ندارد که ما کلمه «رسل » را که در آیه است ، اختصاص دهیم به آن ملائکه ای که بر انبیاء نازل می شدند ، با اینکه قرآن کلمه «رسل » را بر ملائکه ای که واسطه وحی نبودند نیز اطلاق کرده ،از آن جمله در آیه 61 سوره انعام فرموده «حتی اذا جاء احدکم الموت توفته رسلنا » و نیز در آیه21 سوره یونس فرموده:« انّ رسلنا یکتبون ما تمکرون » ونیز درآیه 31 سوره عنکبوت فرموده: « ولمّا جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری قالوا انّا مهلکوا اهل هذه القریه » و کلمه « أجنحه » جمع « جناح » است که در پرندگان به منزله دست انسان است ، وپرندگان به وسیله آن پرواز می کنند ، و به فضا می روند و بر می گردند ، واز جایی به جای دیگر نقل مکان می کنند. وجود فرشتگان نیز مجهز به چیزی است که می توانند با آن کاری را بکنند که پرندگان آن کار را با بال خود انجام می دهند ، یعنی ملائکه هم مجهز به چیزی هستند که با آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می روند ، و از جایی به جای دیگر که مأمور باشند می روند ، قرآن نام آن چیز را « جناح » (بال) گذاشته ، و این نامگذاری مستلزم آن نیست که بگوییم ملائکه دو بال نظیر پرندگان دارند ، که پوشیده از پَر است ، چون صرف اطلاق لفظ مستلزم آن جناح ، نیست ، همچنان که الفاظ دیگری نظیر جناح نیز مستلزم معانی معهود نمی باشد ؛ مثلاً ، وقتی کلمه عرش و کرسی و لوح و قلم و امثال آن را در باره خدای تعالی اطلاق می کنیم ، نمی گوییم عرش آنها و کرسی و لوح و قلمش نظیر کرسی و لوح و قلم ماست ، بله این مقدار را از لفظ جناح می فهمیم که : نتیجه ای را که پرندگان از بالهای خود می گیرند ، ملائکه هم آن نتیجه را می گیرند ، و امّا اینکه چطور ان نتیجه را می گیرند از لفظ جناح نمی توان به دست آورد. جمله « اولی اجنحه مثنی و ثلاث و رباع » صفت ملائکه است ، و کلمه «مثنی » و « ثلاث » و کلمه « رباع » هر سه الفاظی هستند که بر تکرار عدد دلالت دارند ، یعنی کلمه «مثنی »به معنای دو تا دو تا است ، و کلمه « ثلاث » به معنای سه تا سه تا ، و کلمه « رباع » به معنای چهار تا چهار تا است. گویا خداوند بعضی از فرشتگان را ، دو بال داده و بعضی را سه بال ، و بعضی را چهار بال . و جمله « یزید فی الخلق ما یشاء » ـ بر حسب سیاق ، خالی از اشاره به این نکته نیست ، که بعضی از ملائکه بیش از چهار بال هم دارند . « انّ الله علی کلّ شیء قدیر » ـ این جمله تمامی مطالب قبلی را تعلیل می کند ، ممکن هم هست تنها تعلیل جمله اخیر باشد ، ولی ـ احتمال اول روشن تر به نظر می رسد (طباطبائی ، 1363 ، تفسر المیزان ، ج 17 ص 5 ـ10). در کتاب بحار الانوار از کتاب اختصاص نقل کرده است که وی به سند خود از معلی بن محمد ، و او با اسقاط نام راویان از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمود : « خدای عزّوجلّ ملائکه را از نور آفرید » (مجلسی ، بحار الانوار ، ج 59 ، ص191 ، حدیث 48). و نیز در تفسیر قمی آمده که امام صادق (علیه السلام ) فرمود : ملائکه آب و طعام نمی خورند ، و برای او فرشتگانی دیگر است که تا روز قیامت یکسره در سجده اند ( قمی ، تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 206 ) و نیز در تفسیر نور الثقلین آمده که امام صادق (علیه السلام ) به نقل از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم ) فرموده :هیچ موجودی از مخلوقات خدا نیست که عددش بیشتر از ملائکه باشد (عروسی حویزی ، تفسیر نورالثقلین ، ج 4 ، ص 34 ،حدیث 20 ). و نیز در تفسیر قمی آمده که امیر المؤمنین ( علیه السلام ) در باره خلقت ملائکه فرموده : خدایا ملائکه را بیافریدی و در آسمانت جای دادی ، ملائکه ای که نه در آنان سستی هست و نه غفلت ، و نه در ایشان معصیتی مفهوم دارد. آری آنها داناترین خلق تو به تو هستند وترسنده ترین خلق تو از تواند ، و مقرب ترین خلق تو به تواند و عامل ترین خلق تو به فرمان تواند ، نه خواب بر دیدگان ایشان مسلط می شود ، و نه سهو عقول ، و نه خستگی بدن ها ، ایشان نه در پشت پدران جای می گیرند ، و نه در رحم مادران ؛ و نه خلقتشان از ماء مهین است ، بلکه تو ای خدا ایشان را به نوعی دیگر ایجاد کرده ای ، و در آسمانهایت منزل دادی ، و با جای دادنت در جوار خود اکرامشان کرده ای ، و بر وحی خود امین ساختی ، و آفات را از ایشان دور کردی ، و از بلاها محافظتشان فرمودی ، و از گناهان پاکشان ساختی ، اگر قوت تو نبود خود قوی نمی شدند ، و اگر تثبیت تو نبود خودشان ثابت قدم نمی گشتند و اگر رحمت تو نبود اطاعت تو نمی کردند ، و اگر تو نبودی آنها هم نبودند . لیکن اگر آنها که این همه نزد تو مقام دارند ، و تو را اطاعت می کنند و نزدت دارای منزلتند ، و غفلتشان از امر تو اندک است ، آنچه را که از تو بر ایشان پوشیده مانده ، مشاهده می کردند ، و آن عظمت را که تا کنون از تو پی نبرده ان

در زندگی فردی و اجتماعی افراد، فعالیت های تربیتی، از جمله فعالیت های اساسی‌‌ ‌‌و تأثیرگذار است. باید توجه داشت که این فعالیت ها، تابع مبانی و اصول مشخصی‌‌ ‌‌است و تبیین این اصول و مبانی از منظر صاحبنظران، اقدامی است که باید پیش از هر کاری انجام پذیرد. یکی از بزرگترین مفسران مباحث تربیتی امام خمینی (ره ) است که در آثار خود مبانی و اصول تربیتی را تشریح نموده است که بر این اساس این پژوهش با هدف بررسی مبانی و اصول تربیتی از دیدگاه امام خمینی با تکیه بر تفاسیر عرفانی انجام شده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیل انجام شده و اطلاعات مورد نیاز با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه ای از منابع دست اول گردآوری گردیده و نسبت به تجزیه و تحلیل اقدام گردیده است. بر اساس نتایج پژوهش تعلیم وتربیت اسلامی رابطه تنگاتنگ با عرفان امام ومنابع اصیل اسلام، یعنی قرآن وسنت دارد. امام خمینی ‌‌قدس سره تربیت را تلاش برای شکوفایی استعدادها و فطرت الهی در وجود انسان می خواند و می فرماید:‌ ‌‌«این تربیت ها است که... فطرت را شکوفا می کنند...» . در خصوص مبانی و اصول نیز مبانی اول برخورداری انسان از فطرتی خداجو و پاک که اصل توحید محوری در راستای آن است. مبانی دوم وجود عزم و اراده قوی در انسان که اصل تربیت پذیری انسان مرتبط با آن است. مبانی سوم ترکیب انسان از دو بُعد جسمانی و روحانی که اصل جامع نگری با آن مرتبط است. مبانی چهارم وجود روحیه کمال جویی در فطرت انسان که اصل کمال با آن مرتبط است. مبانی پنجم تأکید خاص بر امر تزکیه نفس که اصل تقدّم تزکیه بر تعلیم و اصل محافظت بر عمل با آن مرتبط است. مبانی ششم وجود ویژگی ضعف در انسان که اصل مسامحه با آن مرتبط است. مبانی هفتم که برخورداری انسان از نیروی تعقّل که اصل اصلاح شرایط با آن مرتبط است و مبانی هشتم که انسان موجودی مختار و انتخابگر که اصل اول نیاز انسان به مربّی و اصل دوم آزادی با آن مرتبط است.

از نظر زیست‌شناسان انسان جانداری دارای نطق و بیان است و به همین علت او را به عنوان حیوان ناطق می‌شناسند. از نظر استاد جوادی آملی قرآن کریم این تعریف را لایق انسان ندانسته و از وی به «حیّ متألّه» تعبیر نموده است و تفاوتش را با حیوان در عدم نابودی آن می‌داند. یعنی جنس روح آدمی که جنبه اصلی وجود وی را تشکیل می‌دهد «حیّ» است که هرگز نابود نمی‌شود. گرچه جسم آدمی، که جنبه فرعی وجود اوست، به مرور زمان از بین می‌رود و فصل ممیّز او از حیوان ناشی از «تألّه» او یعنی خداخواهی مسبوق به خدا شناسی او است. انسان وجودی حرفی دارد و قرآن کریم به فقر ذاتی و وجود حرفی انسان از یک سو و وجود مستقل و بی‌نیاز خدا از طرفی دیگر اشاره کرده است. درهای دوزخ و بهشت و طبقات آن ریشه در اخلاق و ملکات انسان دارد، یعنی انسان هر قدر بیشتر به ارزش‌های الهی و معنوی پای‌‌بند باشد، در طبقه برتری از بهشت قرار خواهد گرفت و هر قدر بیشتر از ارزش‌های الهی و معنوی تهی شود در مرتبه سخت‌تری از عذاب قرار خواهد گرفت. نعمت‌هایی که تحت عنوان بهشت در اختیار انسان مؤمن قرار می‌گیرد ارتباطی مستقیم با ظرفیتی دارد که به واسطه ایمان و عمل صالح برای بهشتی شدن ایجاد گردیده است. جهنم تجسم محرومیت انسان از نعمت‌های الهی است که محصول از دست دادن کمالات است. بهشت و جهنّم تجلی و تجسم اعمال جوانحی و جوارحی انسان است و از آنجا که درجه و رتبه انسان‌ها در کمال و نقص یکسان نیست، بهشت و جهنم نیز مراتب متعدد و متفاوتی دارد.

یکی از اصلی‌ترین مباحث مطرح شده در قرآن، بحث معاد و قیامت است. از روش‌های قرآن برای بیان معارف مربوط به قیامت، ذکر اسامی متعدد برای این روز است تا ترسیم دقیقی در مجموع آیات، از آن روز عظیم و حوادث فوق‌العاده و تکان دهنده آن کرده باشد. البته «نام» در اینجا به معنی اسم خاص (یا به تعبیر ادبیات عربی «علم شخص)» نیست، بلکه معنی وسیع‌تری دارد که نام‌های توصیفی را نیز شامل می‌شود، یعنی عناوینی که متکی بر اوصاف آن روز و ویژگی‌های آن است. کثرت اسامی قیامت برای تکرار کلمات و مترادف و متشابه‌گویی نبوده است؛ بلکه هر یک از این اسماء و خصوصیات، دارای حکمتی است که خود وسیله آگاهی خردمندان و گشایش رازی از اسرار آفرینش و کشف معنایی از معنای خلقت و درک مرحله‌ای از مراحل معاد است. در این پژوهش ما از منظر دانش معناشناسی، به اسامی قیامت در قرآن کریم اشاره می-کنیم که معانی هر یک از آنها، حادثه و حالتی از آن روز را برایمان توصیف می‌کند. حوادثی که نوعی هشدار برای عملکرد صحیح در زندگی ما به حساب می‌آیند. حالاتی که اگر انسان به تفکر در آنها بپردازد، هرگز از فرمان پروردگار خویش سرپیچی نمی‌کند تا مبادا در روز قیامت به آن دچار شود و اینکه هریک از این اسامی دارای حکمتی است که در قرآن برای بندگان ذکر شده است.