جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله موجودات اهریمنی که در اساطیر، افسانه ها و حماسه های پارسی در تقابل با قهرمان داستان به ایفای نقش می پردازد و سعی در اغوای قهرمان و گاه کامگیری از او دارد، «زن جادو» است. در شاهنامه و شهریارنامه، دو اثر حماسی پارسی، نیز سه بار با این موجود اهریمنی روبه رو می شویم، در شاهنامه در خان چهارم رستم و خان چهارم اسفندیار، و در شهریارنامه در داستان مرجانه جادو با شهریار. در این مقاله پس از بحثی مختصر پیرامون «پری»، کوشیده ایم اثبات نماییم که زن جادو، همان پری است. آنگاه به بررسی تاثیر اعتقادات و افکار زرتشتی در شکل گیری این موجود اهریمنی با تکیه بر روانشناسی ژرفا پرداخته ایم.

اندیشه‌های اسماعیلیان درباره آفرینش با توصیفی اسطوره‌ای آغاز می‌شود و بعدها با به‌کارگیری شیوه و زبان فیثاغورسیان، نوافلاطونیان، اصحاب قبالا و اخوان‌الصفا، به صورت آمیخته‌ای از اعداد رازآمیز، نظریه‌ مُثُل و موازی‌سازی‌های متعدد بین پدیده‌های طبیعی و برابرهای آسمانی آنها و سپس یافتن برابرهای آن در دین که مؤید باورهای دینی آنها و حقانیت چهره‌های اعتقادی‌شان است، شکل می‌گیرد. در این شیوه، مفهوم حدّ یک اصطلاح کلیدی و شامل حدّهای دوگانه، پنج‌گانه و هفت‌گانه است. بیشتر از همه حدّهای پنج‌گانه برای توجیه و توصیف آفرینش به کار گرفته شده‌اند. پژوهش حاضر به بررسی آرای اسماعیلیان و دیدگاه ناصرخسرو درباره اسطوره آفرینش اختصاص دارد.

«خورشید» به عنوان یک موضوع همیشه موردتوجه شاعران بوده است. در دوره آغازین شعر فارسی توصیفاتی که از خورشید ارایه شده است، تنها جنبه تصویرسازی دارد. در سده های ششم و هفتم، خاقانی، عطار و مولانا بیش از دیگران به خورشید توجه نشان داده اند سهروردی (549 ـ 587 ﻫ . ق) ـ فیلسوف شهید و شهیر ایرانی ـ در آثار خود پی در پی از تمثیلاتی استفاده کرده که حضور خورشید در آنها از نظر بسامد قابل توجه است. این حضور چنان قوی، پررنگ و گسترده است که می توان خورشید را پایه تمثیلات و حتی تفکر او به شمار آورد.در هفت قصه از مجموعه قصه های ده گانه کتاب لغت موران، خورشید نقشی محوری و اصلی دارد و حضور آن در بافت متن چنان قوی و موثر است که با حذف آن، شالوده قصه به هم می ریزد. این نقش آفرینی خورشید از تفکر فلسفی و اندیشه های اشراقی سهروردی مایه می گیرد.

حدیقةالحقیقه یکی از متون تعلیمی عرفان و تصوف به‌شمار می‌رود که گاه جنبۀ تعلیم در آن بر ذوق و خیال غلبه دارد و می‌توان آن را نوعی دایرةالمعارف عرفانی دانست. یکی از ابزارهای زبانی که خطیبان، شاعران و سخنوران در آثار تعلیمی برای تأثیرگذاری بیشتر سخن بر مخاطبان، از آن استفاده می‌کنند، به کاربردن جمله‌های پرسشی در کلام است. سنایی نیز در منظومۀ تعلیمی خود، حدیقه، از این ابزار بهره برده است. در این پژوهش از میان 11500 بیت حدیقه، حدود 20 درصد ابیات از نظر کاربرد جمله‌های پرسشی بررسی شد. براساسِ تحقیقِ پیش رو، از میان مقاصد متعدد و متنوعی که در کتب بلاغی دربارۀ جمله‌های پرسشی نقل شده است، تنها سیزده مورد از آنها را در این‌گونه جمله‌ها در حدیقه می‌توان یافت. این مقاصد به ترتیب بیشترین کاربردشان در حدیقه عبارت است از: استفهام انکاری، تأکید و تقریر خبر، نهی، توبیخ و ملامت، منافات و استبعاد، تعجب و حیرت، بیان عجز و ناتوانی، ملال و خستگی ناشی از کثرت، تحقیر، امر به طریق غیرمستقیم، اظهار غم و اندوه، تعظیم، تمنی و آرزو. در نهایت این بررسی نشان می‌دهد طرح پرسش در زبان گفتار سنایی عادی و معمولی است و او تأکیدی بر طرح پرسش ندارد.

این مقاله، شعر آیینی را ـ چنانکه میان شعرای معاصر مرسوم است ـ به مدایح و مراثی خاندان وحی مختص می داند و توحیدیه ها، مناجات ها و ... از موضوع این نوشتار خارجند. براساس پژوهش انجام شده، شعر آیینی فارسی که سابقه ای به قدمت شعر فارسی دارد، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی رو به رشد داشته است. شعر آیینی تا پیش از دوران مورد بررسی، غالباً به مضامین عاشورایی محدود بود و کمتر به دیگر مضامین آیینی می پرداخت؛ اما در دوران مورد بررسی ـ که سالهای 1357 تا 1390ش را در برمی گیرد ـ درمورد چهره های آیینی مختلف شعر سروده شد و شاعران آیینی سرا فصول جداگانه ای به هریک از معصومان و چهره های آیینی شیعی اختصاص دادند. در دهۀ سوم مورد بررسی، گونه ای از آیینی سرایی با رویکرد عرفانی شکل گرفت که مورد استقبال گستردۀ مخاطبان قرار گرفت. جریان دیگری که در سالهای پایانی دوران مورد بررسی در اشعار آیینی دیده شده، بهره گیری از طنز است که به صورت چشم گیری در حال گسترش است. گونۀ زبانی اخیر شاید به دلیل بی سابقه یا کم سابقه بودن آن ،مورد توجه و علاقۀ بخش قابل توجهی از مخاطبان قرارگرفته است.

چکیده حکیم ابو معین ناصرخسرو قبادیانی ملقب و متخلص به حجت ، یکی از داعیان اسماعیلی است که پس از گرایش به این مذهب به عنوان حجت جزیره خراسان به دعوت مردم به مذهب اسماعیلی و بیعت گرفتن از آن ها با خلفای فاطمی مصر مأمور شد . وی در فلسفه و حکمت شهرت بسیاری یافت و در جهت پیشبرد اهداف و مقاصد فاطمیان به نگارش دیدگاه های فلسفی و کلامی اسماعیلیه پرداخت . در این رساله سعی بر آن است تا محورهای جهان بینی ناصرخسرو مورد تبیین قرار گیرد . محورهای اصلی جهان بینی او خدا ، انسان و جهان است و به دنبال آن مباحث مربوط به نبوت ، امامت و معاد مطرح می گردد . در اندیشه او خداوند برتر از کلیه صفات مخلوقات ، اعم از ثبوتیه و سلبیه ، بوده و برتر از حدود فهم و درک بشری است . به همین دلیل برای آن که در امر آفرینش مشکل صدور کثیر از واحد پیش نیاید معتقد است که از فرمان و امر خدا عقل کل پدید آمد . سپس نفس کل توسط عقل از کلمه امر باری وجود یافت و از نفس کلی و به تأیید عقل ، طبیعت کل ، هیولا ، امهات و اجرام سماوی و موالید پدید آمد . صدور عقل کل از فرمان باری به طریق ابداع و صدور سایر موجودات که توسط عقل و نفس از امر به وجود آمده اند به طریق انبعاث است . لذا سرآغاز آفرینش در اندیشه او ابداع ، خلق لا من شیء ، است . مجموعه عالم در اندیشه او ابداعی است ؛ یعنی خداوند عالم را به یک کلمه و به صورت بالقوه در عقل کل آفرید و هر یک از این صور بالقوه به تدریج به فعلیت می رسند. در اندیشه او حق تبارک و تعالی صرفاً امر می کند و جهان به امر او موجود می شود . وی علاوه بر باری تعالی ، مبادی دیگری نیز برای جهان قائل است و آن عقل کل و نفس کل است که به منزله کارکنان حق تعالی هستند . عقل کل ، مبدَع نخست و علت العلل بوده و موصوف به صفات است . در واقع ناصرخسرو کلیه صفات را برای عقل کل اثبات می کند . نفس کل نیز در مرتبه پایین تر از عقل کل ، صانع عالم جسم است . غرض صانع از آفرینش عالم ، پدید آمدن انسانی است که همه افاضات عقل کل را به تمامی بپذیرد و بر تمامی خلق مسلط شود و وقتی چنین شخصی پدید آمد بساط عالم برچیده شده و قیامت برپا می شود و هر انسانی بر حسب اعمال خود ، مستحق ثواب یا عقاب می شود . البته این ثواب و عقاب در اندیشه او علمی است نه حسی ؛ زیرا در اندیشه او بازگشت نفس در قیامت به بدن دنیوی مستلزم تناسخ است .در نتیجه او منکر معاد جسمانی است و به همین دلیل متعلق ثواب و عقاب در اندیشه او نفس است . عقل جزئیه انسانی در اندیشه او پیامبر بالقوه (پیامبر درون) است که به یاری پیامبر بالفعل ، که وی از آن به ناطق تعبیر می کند ، به فعلیت می رسد . ناطق در هر عصری به تشریح و حفظ ظاهر شریعت می پردازد و وصی او به تأویل ظاهر شریعت می پردازد و امام پس از ناطق و وصی ، حافظ ظاهر و باطن شریعت است و به همین دلیل است که مرتبه امام در اندیشه او برتر از ناطق و وصی است .

هدف پژوهش معرفی ادیان ، مذاهب و فرقه های اسلامی براساس دیوان اشعار ناصرخسرو است بطور کلی مطالب پایان نامه شامل بررسی ادیان : زرتشتی ، هندو، یهود، مسیحیت ، مانوی و اسلام است که به هر کدام در فصلی جداگانه پرداخته شده است و در این معرفی چشمگیرترین موضوع "تساهل و تسامح ناصرخسرو نسبت به ادیان یهود و مسیح " است و نیز دیدگاه ناصرخسرو نسبت به مذاهب آمده و در این رهگذر مذاهب تشیع و اهل سنت و مذاهب کلامی اشعریه و معتزله و مذاهب فقهی حنفی ، شافعی و مالکی از اهل سنت مورد بررسی و معرفی قرار گرفته است . در معرفی مذاهب فقهی اهل سنت که نام برده شد، به ترتیب به : مباح دانستن شرب خمر، قمار، لواط در نزد آنان اشاره شده است . و اهم فرقه های اسلامی که ناصرخسرو در دیوان به آنها پرداخته آمده است . که در این معرفی ، فرقه های : مرجئه ، ظاهریه ، غالیه ، کیالیه ، کرامیه ، حروری ، قرمطی به نحوی موجز و مختصر مورد بررسی قرار گرفته است . ناصرخسرو ضمن پرداختن به معتقدات آنان ، راه خود را بر خلاف آنان می دادند بخش پایانی اختصاص یافته است به اهل اهوا و نحل که در این بخش اعتقادات دهریه و صابئین مطرح شده و ناصرخسرو در رد آنان می کوشد. در ادامه بخش در فصلی دیگر به نحله های فلسفی پرداخته ایم که این بررسی نشان داد، ناصرخسرو فلسفه را افیون می دادند و حکمت دینی مورد پسند اوست نتایج حاصله اینکه : ناصرخسرو به ملل و نحل آشنائی داشته ، به ادیان مسیح و یهود به دیده تساهل و تسامح نگریسته ، از اهل سنت بیزاری می جوید و نشان داد که دین اسلام دین احتجاج و مجادله احسن است و کلام آخر اینکه به وحدت ادیان معتقد بوده است

رعایت اصول اخلاقی گاه با لذات آنی و منافع شخصی افراد در تضاد است و این امر، پایبندی به این اصول را تضعیف می کند. این پژوهش، در جست وجوی راه کار مورد استفاده ناصرخسرو در نصایحش برای مقابله با این مساله است. او با بیان کارکرد اخلاق در رفع نیازهای انسان، ضمانت اجرایی لازم را برای فراخوان اخلاقی خود ایجاد کرده است. این تدبیر به اخلاق متعالی، رنگی زمینی و کاربردی داده و انگیزه ای استوار برای گرایش به آن خلق نموده است. بنابراین با توجه به پیوند ناگسستنی اخلاق و نیازهای ذاتی انسان، راه کار ناصرخسرو همواره کارآمد و موثر خواهد بود. این پژوهش با طبقه بندی و بررسی شواهد گوناگون از دیوان ناصرخسرو بر اساس «هرم مزلو» که از نظریه های مشهور و کاربردی علم روان شناسی است، مطلب مذکور را ثابت نموده و منطق، استدلال و تاثیرگذاری شعر ناصرخسرو را از این منظر آشکار کرده است.