جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

سید حیدر آملی (زنده تا ۷۸۷ق) عارف شیعه قرن هشتم قمری و نویسنده جامع الاسرار، تفسیر المحیط الاعظم و شرح فصوص الحکم ابن‌عربی با عنوان نص النصوص. از دیدگاه‌های ویژه سید حیدر آملی، توحید وجودی است. او این توحید را مخصوص اولیا می‌داند که وجود را تنها در وجود مطلق می‌بینند. وی تنها، صوفیِ شیعه را برحق می‌دانست و بر این باور بود که شیعه و صوفی به یک حقیقت اشاره دارند و آن شریعت محمدیه است. سید حیدر آملی مدتی وزیر حاکم طبرستان بود؛ اما، چنان‌که خود گفته، پس از چندی، از مقام وزارت و همۀ بهره‌مندی‌های دنیوی کناره گرفت و راهی زیارت اماکن مقدس شیعه، بیت‌المقدس و سپس مکه شد. پس از آن به عراق رفت، در آنجا ماند و کتب عرفانی را در نجف نزد عارفی نامشهور به‌نام عبدالرحمن بن احمد مقدسی آموخت و نیز تعالیم نصیرالدین کاشانی حلی و فخرالمحققین فرزند علامه حلی را فراگرفت. استادان:عبدالرحمن بن احمد مقدسی • نصیرالدین کاشی حلی • شیخ نورالدین طهرانی محل تحصیل:آمل • خراسان • استرآباد • اصفهان اجازه روایت از:سید حسن بن حمزه هاشمی • فخرالمحققین تألیفات:جامع الاسرار و منبع الانوار • تفسیر المحیط الاعظم • الکشکول فیما جری علی آل الرسول و... فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی: سیاسی:وزارت در دربار حاکم طبرستان

این پژوهش به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های دو روشنفکر تأثیرگذار معاصر، علی شریعتی و عبدالکریم سروش، درباره ماهیت، کارکرد و جایگاه دعا در نظام فکری آن‌ها می‌پردازد. دعا به‌عنوان یکی از ارکان معنوی حیات بشر، همواره در ادیان و مکاتب مختلف مورد توجه بوده است، اما در عصر حاضر، تحولاتی در نگرش به آن پدید آمده که نیازمند بازخوانی است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به این پرسش اصلی پاسخ می‌دهد که دیدگاه شریعتی و سروش درباره دعا چیست و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شریعتی با رویکردی اجتماعی ـ سیاسی، دعا را ابزاری برای آگاهی‌بخشی و تحول فردی و جمعی می‌داند. از نگاه او، دعا باید انسان را از انفعال خارج کند و به سمت مسئولیت‌پذیری و مبارزه با ظلم سوق دهد. او دعا را تقاضای منفعلانه نمی‌داند، بلکه کنشی انقلابی معرفی می‌کند که می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات اجتماعی باشد. در مقابل، سروش با نگاهی فلسفی ـ معرفت‌شناختی، دعا را دیالوگی بین انسان و خدا تفسیر می‌کند که بیش از آن‌که در پی تغییر اراده الهی باشد، به تحول درونی دعاکننده می‌انجامد. او دعا را وسیله‌ای برای تقرب معنوی و کشف حقیقت می‌داند. هر دو متفکر، دعا را از سطح فردی فراتر برده و به آن ابعاد اجتماعی و فلسفی بخشیده‌اند، اما در تأکیدات خود متفاوت‌اند: شریعتی بر کارکرد سیاسی دعا تمرکز دارد، در حالی که سروش به تبیین عقلانی و عرفانی آن می‌پردازد. همچنین، هر دو به نقد «ابزارانگاری دعا» در جامعه متدین معاصر پرداخته و آن را عاملی برای تقلیل معنویت می‌دانند. این پژوهش از نظر هدف، بنیادی ـ نظری است و با تحلیل مقایسه‌ای، گامی در جهت غنای مباحث فلسفه دین و خداشناسی برمی‌دارد. نوآوری آن در بررسی تطبیقی دو اندیشه کمتر مقایسه‌شده و تبیین تأثیرپذیری آن‌ها از سنت اسلامی و چالش‌های مدرنیته است. نتایج تحقیق می‌تواند به بازتعریف جایگاه دعا در زندگی فردی و اجتماعی معاصر کمک کند.

فضائل‌نویسی مستقل برای اهل‌بیت به‌عنوان یک سبک حدیثی در طول تاریخ مورد توجه محدثان اهل‌سنت قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تاریخی، به بررسی خاستگاه، عوامل و زمینه‌های شکل‌گیری و روند رونق و افول این جریان تا پایان قرن دهم هجری پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که فضائل‌نویسی اهل‌بیت از قرن سوم هجری آغاز و در قرون چهارم و پنجم به اوج رسید. این سبک از قرن ششم تا نهم با افول همراه بوده و در قرن دهم با تعدیل نگاه‌های متعصبانه و حمایت علمای برجسته احیا شد. جغرافیای این سبک از شرق جهان اسلام (خوارزم و ماوراءالنهر) تا غرب (اندلس) گسترده بوده، در ابتدا بغداد و خراسان و سپس مصر و شام کانون اصلی نگارش آثار بوده‌اند. سیاست‌های تسامح مذهبی حکومت‌های سامانی، آل بویه و آل حمدان موجب رشد این سبک شد. محدثانی مانند حاکم نیشابوری، رامهرمزی و کاغذی بصری ارتباط نزدیکی با دستگاه حکومتی داشته به نگارش کتاب‌های فضائل اهل‌بیت پرداختند. اما ظهور حکومت‌های متعصب همچون غزنویان و سلجوقیان به همراه منازعات فرقه‌ای، زمینه افول فضائل‌نویسی را فراهم کرد. تقابل گفتمان عثمانیه و معتزله و نقش مأمون عباسی در نزدیکی معتزله و شیعه با تأکید بر فضائل اهل‌بیت و انتصاب امام رضا (ع) به ولایتعهدی نیز از عوامل کلیدی پیدایش این جریان بود. تقویت معتزله در عصر آل‌بویه با نقشی که صاحب بن عباد در آن ایفا کرد، در تغییر رویکرد حدیثی شهرهای متعصبی مانند اصفهان توسط افرادی چون ابونعیم اصفهانی و ابن مردویه اصفهانی به‌وضوح مشهود است. شافعی‌مذهبان، به‌ویژه به دلیل محبت شافعی به اهل‌بیت، بیشترین آثار فضائل‌ را در میان فرق اهل‌سنت نگاشته‌اند. در مقابل، جریان موضوعه‌نویسی و نگاه متشددانه افرادی چون ابن‌تیمیه و ابن‌کثیر در دوره افول تأثیر منفی داشت که با تلاش علمایی مانند سیوطی و ابن‌حجر‌هیتمی در قرن دهم تعدیل شد. نتایج نشان می‌دهد که کاهش تعصب‌گرایی فرقه‌ای و افزایش تعامل علمی میان مسلمانان، نقش مهمی در رونق این سبک حدیثی و تقویت تقریب میان فریقین داشته است.

هشت مکتب کلامی در مورد مسائل توحید و صفات خداوند (مکاتب کلامی اسلامی که در اینجا به آنها اشاره شده است: دوازده امامی، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، اهل حدیث، زیدیه، اسماعیلیه و اباضیه، یعنی هشت مکتب فکری در مورد نظریه بازنمایی ذات برای صفات (مفهوم آن: اینکه یک صفت ",نماینده", یا ",جایگزین", ذات در معنا می‌شود بدون اینکه مستقلاً وجود داشته باشد). مقدمه: نظریه بازنمایی برای توضیح چگونگی نسبت دادن اسماء و صفات به ذات الهی بدون اشاره به چندین موجودیت استفاده می‌شود. مکاتب در در نظر گرفتن بازنمایی به عنوان یک تفسیر زبانی/بلاغتی، یک رابطه عقلانی/وجودی بین ذات و صفت، یا تفسیری که تعالی را حفظ می‌کند، متفاوت هستند.. • امامیه (دوازده امامی): تمایل دارند که صفات را با تأکید بر آنها و پرداختن به آنها از طریق مبانی بنیادگرایانه ترکیب کنند. بازنمایی اغلب به عنوان یک محدودیت معنایی/بلاغتی درک می‌شود که از کثرت جلوگیری می‌کند، در حالی که تأیید را می‌پذیرد. از صفت در چارچوب اتصال آن به ذات، نه به عنوان یک موجودیت مستقل معتزله: بازنمایی را به شیوه‌ای عقلانی تفسیر می‌کنند فلسفی: صفات، موجودات اضافی نیستند، بلکه لوازم عقلانی نفس هستند؛ بازنمایی در اینجا بیانگر تجلیات معنایی است، نه موجودات • اشاعره: آنها بازنمایی را به عنوان یک مکانیسم فنی می‌دانند: اسماء و صفات تثبیت شده‌اند، اما به صورت بازنمایی درک می‌شوند تا کثرت وجودی ایجاد نشود. برای آنها، تفسیر بازنمایی وسیله‌ای برای پیوند متن با عقل است.