جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی که در رشته های مختلف علوم متداول صاحب نظر بوده استاد البشر و عقل حادی عشر خواجه نصیرالدین طوسی – قدس سره – است. این دانشمند والا مقام در منطق و ریاضیات و فلسفه و کلام و هیأت و نجوم و اخلاق و عرفان نظری تألیفات ارزشمندی دارد که وی را در میان مؤلفان و دانشمندان اسلامی ممتاز ساخته است. باوجود این خواجه در زمینه های عملی همچون سیر و سلوک و تخلق به اخلاق و ملکات عالیه و دارا بودن مقامات و طی منازل نیز ممتاز بوده است و تألیفات ارزشمند وی در این باب همچون رسائل (اوصاف الاشراف) و (آغاز وانجام) و (شرح انماط ثلاثه اشارات و تنبیهات) بر این مدعا دلالت دارد و کسی که این مراحل را طی نکرده باشد نمی تواند بدین زیبایی و دقت به توصیف آنها بپردازد. بعد عرفانی شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی در میان دانشمندان غربی نیز مسلم و مورد توجه بوده است.

خواجه نصیرالدین طوسی (یکی از بزرگترین منطق دانان در تاریخ جهان اسلام) در کتاب اساس الاقتباس تحلیلی از گزاره های شرطیه متصله دارد که به تحلیل های منطق های سه ارزشی از گزاره های شرطی شبیه است. بنابراین، این پرسش پیش می آید که آیا خواجه نصیرالدین طوسی به ارزش سومی برای جمله ها قایل بوده است یا خیر؟ در این مقاله، ما با بررسی نظر خواجه و همچنین شاگردان او و مقایسه این نظرات با نظرات منطق دانان سه ارزشی، نشان می دهیم که خواجه به ارزش سومی غیر از صدق و کذب معتقد نبوده است. همچنین نشان می دهیم که در تحلیل خواجه از شرطی های متصل کلمه «صدق» نه به معنای عام صدق، بلکه به معنای صدق در گزاره های تحلیلی و کلمه «کذب» نه به معنای عام کذب، بلکه به معنای کذب در گزاره های تحلیلی به کار رفته است. بنابراین، در نزد خواجه کلمه «صدق» بین صدق به معنای عام آن و صدق تحلیلی و «کذب» بین کذب به معنای عام آن و کذب تحلیلی مشترک لفظی است.

خواجه نصیرالدین طوسی در زمرة بزرگ ترین و پرنفوذترین عالمان مسلمان سدة هفتم هجری به شمار می رود. بخش عمده ای آثار وی ناظر به آثار و آراء فخرالدین رازی و در دفاع از فلسفه و ارائة کلامی درست و متین تدوین شده است. خواجه علاوه بر کلام و فلسفه، آثار عرفانی نیز دارد. مشکل مطالة آثار وی این است که گاه وی در کلام به مطالبی معتقد شده و در فلسفه از آنها دست برداشته است. وی همچنین با پذیرش محوری ترین آموزة عرفان اسلامی، از سطح فلسفة رایج نیز گذشته است. برخی معتقدند که خواجه نصیر نیز مانند عده ای دیگر از اندیشمندان، دچار تحوّل فکری شده و این اختلاف ها مربوط به دوران های گوناگون فعالیت علمی و معرفتی وی بوده است. این مقاله نشان می دهد که خواجه نصیر هم زمان همة این سطوح اندیشه را داشته است و نمی توان او را دچار تحوّل فکری دانست. درحقیقت، سه سطح طولی اندیشه خواجه، به ترتیب عبارتند از: کلام، فلسفه و عرفان. در این مقاله، با ارائة نمونه هایی، وجود این سه سطح در کار وی، اثبات شده است.

براساس تنوع کارکردهای قوای نفس ناطقه (قوه نظری و عملی) نزد طوسی، استکمال علمی و عملی نیز متفاوت می شود. کمال علمی از سنخ معرفت و حقایق تکوینی (بینش ها) و کمال اخلاقی از جنس معارف جزئی و آثار عملی است. نظریه اخلاقی طوسی در واقع فراتر از سلامت نفس است و به آرمان های بالا دستی، یعنی کمال نفس اشاره می کند. کمال به عنوان آرمان اخلاق دارای مراتب است که می توان آنها را با هرم طولی کمال ترسیم کرد. مراحل استکمال نزد طوسی، در آثار فلسفی به قوای عرضی نفس اشاره دارد و در آثار عرفانی نیز ناظر به سلوک نفس و سپهرهای وجودی طولی آن است. فرآیند استکمال در دو بعد علمی و اخلاقی است و طوسی برای استکمال آن برنامه عملی ارائه داده و تنها به نظریه پردازی نپرداخته است.

«یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم و لا یحیطون بشیءٍ من علمه الا بما شاء»( س 2، آیه 255) [ می داند آنچه را میان دستهای ایشان و آنچه پشت سر ایشان است و احاطه نمی کنند به چیزی از دانش او، مگر به آنچه او خواهد . در این مقاله نظر خواجه نصیر الدین طوسی در مورد علم الهی و نقد او را از دیدگاه مشاء مورد بحث قرار خواهیم داد و نشان خواهیم داد روش او در این زمینه بر نظر حکمای مشاء برتری دارد . ابن سینا عقیده دارد که علم خداوند به اشیا به ارتسام صور آنها در ذات حق تحقق می پذیرد؛ یعنی بر وجه کلی این صورتها در ذات حق حاصل می شود. خواجه نصیر پس از رد نظریه ابن سینا، نظریه خود را بیان می کند. او معتقد است علم باری تعالی به اشیا به اضافه اشراقیه است؛ یعنی وجود مجردات و وجود علمی مادیات که در مجردات حاصل می شوند، مناط عالمیت حق تعالی هستند.مقاله با بیان ارجحیت نظر صدرالمتا لهین پایان می پذیرید .

در این رساله مطالبی درباره شرح حال و آثار محقق نراقی آورده شده است. محقق در فصل اول مروری بر تاریخ تفکر اخلاقی در اسلام دارد.در فصل دوم با عنوان در آمدی بر فلسفه اخلاق نراقی به این مباحث پرداخته شده است : انسان موجودی دو بعدی، تجرد و بقای نفس، قوه نظری و قوه عملی، قوای نفس ...عناوین فصل سوم به این صورت می باشد : مروری بر اخلاق ارسطو، ارتباط اخلاق و سیاست از دیدگاه ارسطو، اعتدال و حد وسط، فضایل عقلی، خیر سعادت از دیدگاه نراقی ... فصل چهارم به فضایل و رذایل از دیدگاه ابن سینا، فارابی، خواجه نصیر، ملاصدرا و نراقی می پردازد . در فصل پنجم اخلاق خواجه نصیرالدین طوسی با اخلاق نراقی مقایسه شده است.

علم کلام با توجه به ماهیت پویا و متحول خود، تحولات زیادی را تجربه کرده است. کلام فلسفی به عنوان سبک خاص این علم، یکی از این دگرگونی هاست که در دوران خواجه نصیرالدین طوسی به بلوغ خود رسید.کلام فلسفی ، رهیافتی خاص در علم کلام است که در آن متکلم با پذیرش پیش فرض ها و مبانی دین خاص ، از استدلال عقلی و فلسفی جهت تحقق اهداف علم کلام بهره می برد.هرچند آغازگر این روش در علم کلام را معتزله دانسته اند، لکن در میان متکلمان شیعی ، نوبختی ها قبل از زمان خواجه این ابتکار را در کتب کلامی خود وارد کردند. گواه این مسئله، کتاب الیاقوتِ ابواسحاق نوبختی است که چند قرن قبل از خواجه تألیف شده است و اسلوب این کتاب بسیار نزدیک به کتاب تجریدالاعتقاد ِخواجه است. با وجود این مطلب ، خواجه نصیرالدین طوسی به وسیله ی تألیف کتاب تجرید ، این نظام کلامی را به اوج رسانید.کلام فلسفی مغایر با کلام سنتی نیست ، بلکه تنها با روش استدلال و تبیین سعی دارد به وسیله مبانی یقینی ، مسائل کلامی را اثبات ، تبیین و از آنها دفاع کند، لذا ویژگی مهم کلام فلسفی را باید استفاده از اصطلاحات و قواعد فلسفی و به کارگیری براهین عقلی ـ متشکل از مواد یقینی ـ دانست.خواجه نصیر به اقتضای مسئله کلامی و سطح فهم و زبان مخاطب ـ این دو عنصر مهم در تعیین روش متکلم ـ در بعضی از مسائل ناگزیر به استفاده از نقل است همچون شناخت شخص معصوم به عنوان امامکه منحصر در نصّ است؛ و در برخی موارد مثل اثبات صانع صرفاً به دلیل عقلی استناد می کند چون استناد به نقل مشکلاتی همچون دور محال به دنبال دارد. فلسفی بودن نظام کلامی خواجه ، به معنای اختصار بر یک روش یا نوع استدلال خاص نیست ، بلکه وی به دنبال ارائه سیستم عقیدتی متقن بر اساس مبانی و دلائل یقینی و به فراخور مسائل مطروحه است.خواجه در اثبات صفات ثبوته حق و پاسخ به شبهات مطرح در این مورد، از اصطلاحات و قواعد فلسفی همچون عمومیت وصف امکان برای ماسوی الله ، تلازم تعقل و تجرد، محال بودن ارتفاع نقیضین و تسلسل بهره برده است.ایشان از مهمترین لوازم فلسفی وجوب وجود یعنی «غنی» و «فعلیت تام واجب» و« نیاز ذاتی ممکنات به او» در جهت اثبات بعضی صفات ثبوتی و نفی صفات سلبی استفاده کرده است.وی ازقاعده ی «حسن و قبح عقلی » و قاعده ی «لطف » در اثبات و دفاع از گزاره های دینی ـ خصوصا در بحث افعال حق ، نبوت ، امامت و معاد ـ به کرات استفاده کرده است . فلسفی دانستن روش ایشان در این مسائل بستگی زیادی به یقین آور دانستن این گونه قواعد دارد.با توجه به ماهیت مباحث کلامی ، متکلم ناگزیر است دربعضی مسائل از ابزارهای فلسفی کمک بگیرد ، لذا استفاده ی این ابزار در مسیر تکامل علم کلام بایسته است. نکته قابل توجه آنکه میزان استفاده متکلماز چنین ابزارهایی متفاوت و دارای شدت و ضعف است . چرا که متکلم عهده دار تثبیت آموزه های دینی است ، باید به گونه ای این آموزه ها را ارائه کند که گذشته از اقناع عقول مخاطبان، مسیر رسیدن آن ها به ایمان را نیز سهل الوصول تر کند. تقدس و نورانیت متون وحیانی ظرفیت مناسبی است در جهت انتقال مخاطب به این سمت . لذا خواجه کراراً سمع را موید دلیل عقلی خود دانسته است.

رشد حیات عقلی و فکری مسلمین، تا حدی مرهون اختلاف آراء میان فیلسوفان و متکلمان است . هر یک از این دو گروه، با اشکالات خود بر دیگری، موجبات گسترش مباحث عقلی و تعمیق دیدگاههای یکدیگر را فراهم آورده‌اند و ضرورت طرح بسیاری از مسائل را در حوزهء دیگری، گوشزد کرده‌اند. در این میان شخصیت خواجه نصیر طوسی نقطهء عطفی به حساب می‌آید. تحقیق ما تلاشی است در روشن ساختن این مسائل که آیا استفاده از فلسفه در علم کلام، از سوی خواجه طوسی، ضرورتی داشته است ؟ آیا او توانسته است ، با توجه به اهدافی که داشته، از مسائل امور عامه در اثبات مسائل الهیات به معنی الاخص بهره جوید؟ و اساسا" در این کار، درجه مسائلی گرایشهای کلامی و یا فلسفی، داشته است ؟ روش تحقیق ما بر پایهء تحقیقات کتابخانه‌ای، مقایسه افکار و نظریات با یکدیگر و نتیجه‌گیری از آن‌هاست ، در این راستا در ابتدای هر بحث به ذکر تاریخچه‌ای اجمالی از آن پرداخته، به دیدگاههای متکلمان و فیلسوفان مسلمان در آن مساله اشاره نموده، سپس نظریهء اختصاصی خواجه طوسی، و گرایش فلسفی یا کلامی وی را بازگفته‌ایم. در تنظیم موضوعات و مسائل تحقیق از شیوهء مرسوم فیلسوفان در کتابهای فلسفه پیروی کرده‌ایم و برهمین اساس ، پس از ذکر مقدمه و تاریخچه‌ای مختصر از اختلاف فکری میان متکلمان و فیلسوفان، مسائلی را از طبیعیات ، پس از آن امور عامه و در پایان امور خاصه فلسفه، ذکر کرده و در هر قسمت فقط مسائل اساسی و پایه‌ای آن را، طرح نموده‌ایم. در تمامی این تحقیق، آزمون فرضهای خود را نشان داده و گفته‌ایم: که علم کلام در قالب گذشته‌اش (پیش از آمیخته شدن با فلسفه) نمی‌توانست به وظیفهء خود عمل کند، تاسیس کلام عقلی، فقط در حوزهء تفکر شیعی، امکان‌پذیر، بود، کلام اهل سنت ، از نظر روش تغییرات عمده‌ای از خود نشان داد و استفاده از فلسفه در کلام با توجه به محدودیتهایش برای کلام، مفید بوده است . نتایج تحقیق را می‌توان به دو بخش نتایج عام و نتایج خاص تقسیم نمود. در قسمت اول مسائلی را که به واسطهء این تقابل افکار، به کلام و فلسفه افزوده شده‌اند، مورد استفصاء قرار داده‌ایم. در قسمت دوم، گرایشهای فلسفی محقق طوسی چه در مسائل طبیعیات یا امور عامه و خاصه فلسفه، مورد نظر قرار گرفته‌اند. در پایان به موارد اختلاف او با حکمای مشائی پرداخته‌ایم و تاثیراتی را که بر هم عصران و اندیشمندان پس از خود داشته است ، بیان نموده‌ایم.