جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق مهم‌ترین بخش هر نظام فرهنگی و اجتماعی و عاملی بنیادین در هدایت و اعتلای جوامع اسلامی است. مسئلة اصلی این پژوهش بررسی نظام اخلاقی در منظومة فکری مقام معظم رهبری است. دستیابی به شاخصه‌ها و مؤلفه‌های اخلاق در منظومة فکری ایشان می‌تواند امری در تدوین سیاست‌های کلان و دستیابی به الگوی پیشرفت اسلامی راهگشا باشد. بدین‌روی ابتدا جایگاه اخلاق در فرهنگ و تمدن اسلامی و آثار آن به‌مثابة اهداف بررسی شده، سپس مؤلفة «تزکیه و تهذیب» به‌مثابة مهم‌ترین اصل و درنهایت، مبانی کاربردی اخلاق در سطوح فردی، اجتماعی و حکومتی تحلیل شده است. پژوهش با بررسی بیانات مقام معظم رهبری به روش «تحلیل محتوای کیفی» انجام شده و نشان داده که اخلاق در اندیشة ایشان فراتر از یک ارزش فردی، ضرورتی اجتماعی و الزام‌آور برای تحقق اهداف نظام اسلامی است. اخلاق به‌منزلة پایة عدالت اجتماعی در سطح ملی و عامل استمرار انقلاب اسلامی و بستر تحقق تمدن نوین اسلامی در سطح بین‌الملل معرفی شده، همچنین بر پیاده‌سازی اخلاق کاربردی در سبک زندگی فردی و تطبیق ارزش‌های اخلاقی در عرصه‌های اجتماعی، نظیر آموزش، سیاست و اقتصاد تأکید گردیده است.

مسئلة مقاله حاضر این است که آیا امام خمینی(ره) به‌عنوان یک حاکم اسلامی همیشه قائل به اخلاق اسلامی بود یا نظریة اخلاقی ایشان بعد از انقلاب و برقراری حکومت اسلامی به مقتضای زمان دچار چرخش شد و ایشان بعد از قائل بودن به «اخلاق فضیلت» و «اخلاق دینی»، به «وظیفه‌گرایی» و «اخلاق نیمه‌دینی» و در نهایت، به «نتیجه‌گرایی» و «اخلاق سکولار» متمایل گشت؟ این نوشتار با استفاده از روش «تاریخی و تحلیلی» به این نتیجه رسیده‌ که اولاً مدافعان نظریة «چرخش‌های سه‌گانه نظریة اخلاق سیاسی امام خمینی(ره)» دچار خبط تاریخی بزرگی شده‌اند؛ ثانیاً جملات شاهد گرفته شده از سخنان امام راحل(ره) لزوماً به معنای گرایش ایشان به فضیلت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و نتیجه‌گرایی نیست؛ ثالثاً هیچ‌کدام از نظریه‌های سه‌گانه مزبور تهافتی با اخلاق دینی ندارد، بلکه ممکن است از یک‌سو، هریک از نظریه‌های اخلاق هنجاری را بپذیریم و از سوی دیگر هم قائل به اخلاق دینی یا اخلاق عرفی‌گرا (سکولار) باشیم.

اخلاق یک امر مهم و نیاز ضروری برای همة جوامع بشری بوده و تا کنون در حوزة اخلاق نظری و عملی دیدگاه‌های مختلفی از سوی هریک از اندیشمندان و اخلاق‌پژوهان شرقی و غربی ارائه شده است. اندیشمندان اسلامی نیز به این امر اهتمام ویژه داشته و رسالت اصلی دین را پرورش انسان‌ها در حوزة اخلاق می‌دانند. از جمله این اندیشمندان علامه محمدباقر مجلسی است. ایشان داعیه‌دار «طرح اخلاقی نقلی» با بهره‌گیری از آموزه‌های وحیانی است و در کتا‌ب‌ها و نگاشته‌های خویش به اخلاق عنایت بسیار داشته است. ازاین‌رو در جهت دستیابی به دیدگاه‌های اخلاقی ایشان، این پژوهش با رویکرد تحقیقی ـ تحلیلی و با مطالعه آثار وی در پی پاسخ به این سؤال است که نظریة اخلاقی علامه مجلسی چیست؟ و چه تأثیری در حوزة اخلاق کاربردی و عملی دارد؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نظریة اخلاقی ایشان نظریه‌ای تلفیقی است که شامل هر سه نظریة اصلی مطرح در اخلاق هنجاری می‌شود و می‌توان آن را یک «کلان نظریه» دانست. این مطلب مهم‌ترین جنبة ابداعی و نوآورانه در نظریه ایشان است. اما مهم‌تر آنکه نظریة علامه مجلسی در تمام حوزه‌های اخلاق کاربردی و عملی، از جمله اخلاق فردی، اجتماعی، محیط ‌زیست و اخلاق خدایی اثرگذار است. در واقع نظریة ایشان برخلاف دیگر نظریات مطرح، به‌ویژه نظریات مطرح در جهان غرب که خالی از هر نوع اخلاق خداباور هستند، تمام ارتباطات اخلاقی انسانی (ارتباط با خود و با دیگری و مهم‌تر از همه با خدا) را پوشش می‌دهد.

تفکر صدرالمتألهین ظرفیت لازم برای ورود به ساحت‌های گوناگون، به‌ویژه فلسفة اخلاق را داراست. نظریة اخلاقی از محوری‌ترین مباحث فلسفة اخلاق است که از مبانی تفکر وی نشئت می‌گیرد. از مهم‌ترین بنیان‌ها در این ساحت، بنیان‌های هستی‌شناختی و انسان‌شناختی نظریة اخلاقی است. نویسنده به روش کتابخانه‌ای، تحلیلی و استنباطی به اهم هر دو بنیان اشاره کرده است. اصالت وجود، مساوقت وجود با خیر، علم، کمال و سعادت، حرکت جوهری و استکمال نفس، تشکیک وجود، تقسیم وجود به رابط و مستقل و امکان فقری وجودات ربطی، سریان عشق در همة موجودات، حمل حقیقت و رقیقت و برخی دیگر از مبانی هستی‌‌شناختی، وجود فقری، حب ذات، کرامت، فطرت الهی، کمال‌طلبی، شوق به لقای حضرت حق و فنای فی‌الله، مسئولیت اخلاقی، انتخاب آگاهانه، جسمانیة‌‌الحدوث و روحانیة‌‌البقاء بودن نفس انسانی، اصالت روح و خلود آن، نیازمندی انسان به وحی برای دستیابی به کمال حقیقی و بعضی دیگر از جمله مبانی انسان‌شناختی نظریة اخلاقی صدرالمتألهین است که نویسنده به تبیین و استنباط آنها و سپس به ارتباط میان آن بنیان‌ها و نظریة اخلاقی وی پرداخته است.

اخلاق و تعالی آن یکی از اموری است که همواره مورد توجه جوامع بشری بوده و در منابع دینی نیز اهمیت آن به‌وضوح عیان است. بحث فطرت به عنوان یکی از منابع شناخت ساحت‌های علوم انسانی از جمله مباحثی است که از زمان یونان باستان تا کنون در کتب فلاسفه و اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم انسانی مطرح شده است. از این‌رو بررسی رابطه شناخت فطری با مباحث اخلاقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علامه طباطبایی ره یکی از شخصیت‌های برجسته معاصر در عرصه علوم دینی است لذا بررسی دیدگاه ایشان در این زمینه اهمیت خاص خود را دارد. هدف این تحقیق بررسی تاثیر ادراک و شناخت فطری در اخلاق با روش توصیفی تحلیلی است. نتیجه تحقیق این‌که انسان فطرتا نسبت به مباحث اخلاقی شناخت دارد و همراهی این نوع از شناخت در کنار عقل سلیم و منبع وحی می‌توان زمینه تعالی اخلاقی را در انسان فراهم سازد. همچنین شناخت فطری در اقسام مختلف اخلاق هم‌چون فردی، بندگی و اجتماعی تاثیرات خاص خود را دارد. همچنین این نوع از شناخت باتوجه به مبانی اخلاقی لوازمی همچون واقع‌گرایی، حسن و قبح ذاتی، اطلاق اخلاق را در پی دارد.

نشانه‌های مشترک تاریخمندی در متن قرآن و روایات مانند پاسخ به پرسش مخاطب یا بازتاب شرایط فرهنگی اجتماعی مخاطب؛ همچنین تفاوت‌هایی مانند تعارض اخبار که اختصاص به روایات دارد؛ مقایسه امکانی و مصداقی تاثیر شرایط تاریخی بر نزول آیات و صدور احادیث را ضروری می‌سازد. همچنان که مشاهده اختلافاتی که در آراء اندیشمندان اسلامی وجود دارد، ضرورت مقایسه این تاثیر را بر فهم قرآن و روایات مشخص می‌سازد. به این منظور، در پژوهش پیش‌رو نشانه-های تاریخمندی در قرآن و روایات به صورت تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج مشخص ساخت با وجود اشتراکاتی که در این نشانه ها وجود دارد؛ شیوه بیانی خاص قرآن؛ تمایز قابل توجهی میان قرآن و روایات از جهت تاریخمندی متن ایجاد نموده است. تمایزی که با مفهوم ناظر به شرایط تاریخی بودن به جای متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند بودن؛ تبیین روشن تری خواهد یافت. در نتیجه متن قرآن تنها ناظر به شرایط تاریخی است. در حالی که متن بسیاری از روایات، به دلیل ملاحظات تاریخی لحاظ شده توسط ائمه (ع) با شدت یا ضعف متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند است. همچنین تاریخمندی فهم، در روایات در مقایسه با قرآن به دلیل عوارضی نظیر نقل به معنا بروز بیشتری داشته‌است.

هر روش، از مبانی، آغاز و بر اساس قواعد و قوانینی کاربردی که از خطا در اصل تفسیر و روش تفسیر جلوگیری کرده و به بهره‌گیری از منابع پرداخته تا تفسیری قانونمند و روشمند ارائه ‌دهد. در ساختار روش تفسیر، قواعد به دو قسم عام و خاص تقسیم می‌شوند. قواعد عام، خطای در اصل تفسیر را کاهش داده ولی در مصونیت روش و گرایش تفسیری از خطا نقش ندارند و قواعد خاص، قوانینی‌اند که به حرکت درست مفسر در مرز روش و گرایش تفسیری‌اش از خطا مصونیت می‌بخشند. در این مقاله، پس از بررسی جایگاه قواعد در ساختار نظامند روش تفسیر، با پژوهشی در تفسیرهای آیت الله خامنه‌ای، برخی از اقسام قواعد عام که تقسیم جامع و مانعی از آنها ارائه نگردیده، معرفی شده‌اند. این قواعد نشان می‌دهند که تفسیر آیت الله خامنه‌ای علیرغم روزآمدی، قانونمند نیز هست. این قواعد عبارتند از: لغتِ قرآن محوری، قرینه محوری، منبع محوری و اصول محوری.

اختلاف دیدگاه‌های تفسیری معلول عوامل متعددی است که بررسی فرآیند تفسیر می‌تواند نحوه اثرگذاری این عوامل را آشکار کند. هدف تحقیق حاضر، بازخوانی فرآیند تفسیر آیه میقات «فلما تجلی ربه» در همخوانی با یکی از این عوامل مهم یعنی گرایش‌های تفسیری است. روش پژوهش، تحلیلی و مبتنی بر توصیف و تبیین است: توصیف اقوال مختلف و فرآورده‌های تفسیری، سپس تبیین تنوع دیدگاه‌ها از طریق تحلیل نحوه تعامل مفسر با اقوال اولیه در پرتو گرایش‌ها. یافته‌های تحقیق نشان داد فرآورده‌های تفسیری در آیه 143 اعراف شامل دو گونه تفسیر است درمعنای مجازی ودر معنای حقیقی. تفاسیر در پرتو گرایش کلامی با اولویت ندادن به طرح اقوال مخالف، تجلی را ظهور معنا می کنند و از ظهور خدا بر کوه در جهت رؤیت استفاده می کنند در حالی که گرایش کلامی تنها در یک تفسیر بر فرآیند این آیه اثرگذار بوده است. گرایش‌های دیگر ‌ محصولات متفاوتی را در فرآیند خود پدید آورده‌اند. برخی تجلی را مجازی (دلیلی بروجود خداوند) ‌و بعضی نیز معنای حقیقی یعنی رؤیت خداوند دانسته‌اند. نتیجه نهایی تحلیل فرآیند تفسیر نشان داد تا چه حدّ این فرآیند برای هر متن تفسیری منحصر به فرد است و چقدر ضرورت دارد بررسی‌های خردنگرتر و جزئی‌تر در فرآیند تفسیر صورت پذیرد.

دربارة چیستی تفسیر و تحلیل ماهیت آن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده‌است. مفسران سنت‌گرای اسلامی، غایت تفسیر را بیان مفاد استعمالی آیات و کشف مراد الهی می دانند؛ در مقابل رویکردهای جدید هرمنوتیکی و زبان شناختی، یافته‌های مفسر یا دلالت‌های پیدا و پنهان متن را به عنوان غایت تفسیر نام می-برند. در این پژوهش به منظور بررسی ماهیت و چیستی تفسیر، در مطالعه‌ای تطبیقی‌، برخی مؤلفه‌های فعلیت‌بخشی به متن در نگاه اکو، تبیین و با رویکرد مفسران اجتهادگرای سنتی مقایسه شده‌است. بر اساس نتایج پژوهش، در نظریه نشانه‌شناسی اکو، میان قصد مؤلف و قصد مفسر، امکان سومی به نام قصد متن وجود دارد. براساس این نظریه، طی یک فرایند، عملی را که مؤلف آغاز کرده، خواننده تکمیل می‌کند و در این میان، مفهوم متن شکل می‌گیرد. در واقع نظریه اکو، مفهوم تفسیر را از "کشف مراد" به "فعلیت‌بخشی به مراد" سوق می‌دهد. اکو، برخلاف رویکرد مفسران سنت‌گرای اسلامی، فعلیت‌بخشی تفسیری را همان فهم متن می‌داند که قصد مؤلف در فرایند آن به عنوان معیار درستی و نادرستی فهم نقش دارد. براین اساس، توان پنهان متن در تفسیرِ نامحدود و داشتن معانی بسیار، باعث پذیرش هر نوع کنش تفسیری نیست و متن خود سبب ایجاد محدودیت در قبول تفسیرهای ممکن است.

انسان گرچه با کمک عقل و راهنمایان دین می‌تواند به قرب الهی برسد، اما قابلیت تنزل به مرتبة حیوانیت و پایین‌تر از آن را نیز دارد. «هوای نفس» و «شیطان» مهم‌ترین عوامل این تنزل هستند. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا هوای نفس و شیطان یک حقیقت‌اند یا دو واقعیت مستقل؟ تحقیق حاضر با روش «تحلیل آیات قرآن کریم» نشان می‌دهد که هوای نفس و شیطان دو واقعیت جداگانه بوده، دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند. مهم‌ترین اشتراک آنها در مواردی مانند هدف، دشمنی با انسان، حرکت گام‌به‌گام، حرص و ولع نسبت به معاصی و جلوگیری از کارهای خیر است. در مقابل، تفاوت اساسی آنها در نوع وجود و درونی و بیرونی بودن است. همچنین از نظر علیت و تأثیرگذاری، هوای نفس به‌مثابة فاعل قریب و مباشرِ افعال انسان، علت حقیقی شمرده می‌شود، درحالی‌‌که تأثیر شیطان در حد علت اعدادی است. بر این اساس، هرگاه انسان شیطان را در حال طواف کعبة دل که حرم امن الهی است، ببیند، می‌تواند با یاد خدا هوای نفس را مهار کند تا شیطان نیز از او دور شود.

واژگان «جبال» و «رواسی» از جمله واژگان پرکاربرد قرآنی است که در عموم تفاسیر و ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی، به یک معنا یعنی «کوه‌ها» تعبیر شده است. جبال 41 بار و راسیات 14 بار در قرآن به کار رفته است. این پژوهش با روش معناشناسی و تفسیر لغوی قرآن به قرآن، و نگاه تحلیلی و دقیق به متن قرآن، به تبیین تطبیقی معنای «جبال» و «رواسی» و استخراج مؤلفه‌های معنایی آن از قرآن کریم پرداخته است. بررسی‌‌های قرآنی، بر محور تفسیر قرآن به قرآن و روش معناشناسی این‌گونه نشان می‌دهد که بین «رواسی و جبال» تفاوت ماهوی آشکاری وجود دارد. «رواسی» به معنای«ریشه کوه‌ها و صفحات زیر زمینی» است، که حرکت ناپذیر بوده و حتی در تحولات و فروپاشی قیامت از زوال و سستی در امان است. خداوند از «رواسی» فقط در هنگام مراحل خلقت صحبت کرده و کارکرد آن نیز حفظ زمین از زوال و نابودی است، برخلاف «جبال» که بیشترین بکارگیری آن درباره قیامت و فروپاشی‌های آن و نیز در اشاره به موارد ظاهری آن چون نماد «قدرت، عظمت و تسخیر و نیز سخن گفتن از سیر و حرکت آن» به کار رفته است. در روایات و یافته‌های نوین علم زمین شناسی نیز، مؤیدات قابل توجهی در این باره وجود دارد. کشف مؤلفه‌های معنایی و تطبیقی واژگان به‌ظاهر هم معنا، سبب تجلّی معارف ناب قرآنی و کشف نکات بدیع تفسیری خواهد شد.