جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید رکن اصلی اسلام است و ضرورت معرفت صحیح خدای متعال مورد تاکید همگان است .ملاصدرا وابن تیمیه از شخصیت های تاثیرگذار جهان اسلام ،هر یک قرائتی از نحوه ی وجود خدا دارند.ملاصدرا با مبانی فلسفی خود نهایتا به نظریه ی و حدت شخصی وجود می رسد و تنها مصداق وجود را خدای متعال می داند و حد و نهایتی برای خداوند قائل نیست. او با تبیین انواع حیثیات مفهوم وحدت شخصی وجود را منطقی و عقلانی تبیین می کند و با براهین علیت، برهان بی نهایت ، برهان صرف الوجود،برهان مبتنی بر ماهیت نداشتن خدا،برهان مبتنی برقاعده ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء و برهان مبتنی بر واجب الوجود بودن حق تعالی به اثبات وحدت شخصی وجود می پردازد.نقدهای متعددی به نظریه ی وی از لحاظ مفهومی و استدلالی وارد گشته است که با تبیینات ملاصدرا این نقدها وارد نیست.ابن تیمیه در مورد نحوه ی وجود خدا معتقد است که اولا خدای متعال دارای حد است و علت آن این است که اگر حد نداشته باشد حلولیت رخ می دهد ثانیا خدا جسمانی است و دارای حجم و جهت و مکان است و این عقاید ابن تیمیه او را در زمره ی گرایش فکری مجسمه قرار می دهد.لازم به ذکر است که برخی مواضع او در راستای جریان فکری معطله و برخی دیگر از مواضع او در راستای جریان فکری مشبهه است اما گرایش فکری مجسمه در آثار وی بیشتر مشهود است. نقد های متعدد عقلانی بر تببین نحوه ی وجود خدای ابن تیمیه وارد است که او و پیروانشان جواب مستدلی برای این نقد ها ندارند. آیات و روایات بسیاری در تایید خدای ملاصدرا و ابن تیمیه وجود دارد که هر کدام می توانند آیات و روایات رقیب را به نفع خود مصادره نمایند و مزیت ملاصدرا بر ابن تیمیه این است که نظریه ی او دارای پشتوانه ی عقلی است در حالی که نظریه ی ابن تیمیه هیچ پشتوانه ی عقلی ندارد.

مبحث نفس سنت فلسفه اسلامی با دگردیسی همراه بوده ‌است. از تجربه‌پذیری «خود» و «اثبات تجرد خود»، در سنت مشاء تا «گونه‌ای خاص از خود تنها گروی» که در اندیشه ملاصدار ظهور می‌کند. این در حالی است که سرل به عنوان نظریه‌‌پرداز «خودصوری» هم تجربه از خود را انکار می‌کند و هم هیچ واقعی برای آن درنظر نمی‌گیرد. این دو رویکرد تفاوت نتیجه‌اش را در مبحث «هویت شخصی» ظاهر می‌کند. در این رساله تلاش نموده‌ام با توجه به چالش‌های ناظر به «مبحث خود» در اندیشه سرل، پاسخ‌ها را در سنت اسلامی کاوش نمایم. ملاصدرا نه تنها، هم نوا با سهروردی و ابن سینا، تجربه‌ خود را، ممکن، بالفعل، محقق و بدیهی می‌انگارد بلکه با نگاه وجودی به نفس ، گونه‌ای خاص از خود «خودتنهاگروی» ـ سولیپیسم ـ را پی‌ می‌ریزد حال آنکه در سنت فلاسفه ذهن و زبان معاصر، «تجربه از خود و نیز «ابژه خود»، انکار می‌شود اگرچه سرل با طرح نظریه «خود صوری» به نحوی پیش‌فرض گرفتن خود را لازمه معناداری زبان می‌انگارد. البته در سنت حکماء اسلامی برهان‌های «زبان بنیاد» در اثبات خود می‌یابیم که گونه‌ای اشتراک را میان سرل، ملاصدرا، و سهروردی و ابن سینا، می‌رساند.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول داشته است، وجود خدا و اثبات آن است. متفکران بسیاری در حوزه‌های کلام اسلامی و الهیات مسیحی هر یک به شیوه‌ای درصدد اثبات وجود خدا برآمده‌اند. از براهین فلسفی گرفته تا استدلالات کلامی، عرفانی و بسیاری نظریات گوناگون مانند «تجربه‌ی دینی» که شلایر ماخر الهیدان مسیحی در قرن نوزدهم مطرح ساخت و برهان فطرت که آیت‌الله جوادی آملی در عصر حاضر بدان پرداخته است. در این پژوهش که به شیوه‌ی توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، آرای دو فیلسوف و متأله اسلامی و مسیحی در فصول سوم و چهارم تشریح و در فصل پنجم مورد مقایسه قرار گرفته است. هدف از این پژوهش ارائه‌ی نظریات آیت‌الله جوادی آملی و شلایر ماخر و مقایسه‌ی دیدگاه این دو فیلسوف در خصوص«برهان فطرت» و «تجربه‌ی دینی» و تبیین نقاط اشتراک و اختلاف دو نظریه در اثبات وجود خدا بوده است. آیت‌الله جوادی آملی برای اثبات وجود خدا از یک برهان فلسفی – کلامی به شیوه‌ی فلاسفه‌ی کلاسیک و در قالب یک استدلال منطقی استفاده کرده است. در صغرای این برهان انسانی تصور شده است که در شرایط هولناکی قرارگرفته و امکان نجات توسط هیچ نیروی خارجی وجود ندارد، لذا به یک نیروی قادر متعال در درون هستی خود امید رهایی می‌بندد. کبرای برهان بیانگر این مطلب است که مفهوم «امید و رجاء» یک مفهوم متضایف است که لزوماً طرف دیگر آن باید موجود باشد. لذا خداوند که طرف امید قرار گرفته است، وجود دارد. شلایر ماخر که متأثر از نهضت رمانتیک قرن نوزدهم است، خارج از چارچوب فلسفی ـ منطقی کلاسیک و با اعتقاد به این نظر که تجربه‌ی دینی برهان‌پذیر نیست، عنوان می‌دارد که هر انسانی بالقوه این امکان را دارد که در شرایط خاصی خداوند را درون وجود خود به نحوی شهود و احساس کند. او معتقد است دین عبارت است از همین «تجربه‌ی دینی» اشخاص. نقاط اشتراک: 1. خدا وجود دارد 2. فطرت پاکِ موجود در نوع انسان وجودخدا را در می‌یابد 3. تجربه‌ی دینی و خداآگاهی فطری یک احساس لحظه‌ای و گذراست. نقاط اختلاف: 1. فرو کاستن حقیقت دین به تجربه‌ی دینی شخصی 2. کنار گذاشته شدن شریعت و مناسک در اندیشه‌ی شلایر ماخر برخلاف جوادی آملی 3. تفسیری انسانی از وحی الهی در تفکر شلایر ماخر برخلاف تفکر جوادی آملی.

اصالت وجود تأثیرات فراوان و ژرفی در مسائل فلسفی، از جمله در مباحث خداشناسی دارد. به طوری‌که این مبنا اغلب تحلیل‌های فلسفی ملاصدرا را در مباحث باری‌تعالی تشکیل می‌دهد. بر اساس اصالت وجود است که می‌توان بر وجود خدا برهان اقامه کرد، از وجود به وجود رسید از جمله برهان صدیقین ملاصدرا، که در مقابل این «برهان وجودشناسی»، براهین «جهان‌شناسی» از قبیل برهان حرکت و برهان حدوث قرار دارد. در این براهین بر خلاف برهان «وجودشناسی» احوال و اوضاع مخلوقات و پدیده‌ها حد وسط لحاظ می‌شوند. در نگرش اصالت وجودی صدرا، وجود خداوند که عالی‌ترین مرتبه هستی است وجوب ذاتی می‌یابد. وقتی «وجوب» و «وجود» ذاتی وجود حق‌تعالی باشد دیگر جایی برای شبهه‌ای از جمله شبهه ابن‌کمونه باقی نمی‌گذارد. بر اساس اصالت ماهیت رابطه بین ذات الهی و صفات کمالیه و افعال الهی تباین خواهد بود. حتی نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان گفت خدا یکتاست چون ماهیّات متباین بالذات هستند در حالی‌که بر اساس اصالت وجود، ذات و صفات باری‌تعالی از یک‌دیگر متمایز نیستند، همانطور خود صفات نیز از یکدیگر جدا نیستند و حکم به تغایر آن‌ها، مانند حکم عقل است به مغایرت معنایی و مفهومی وجود و ماهیّت. هم‌چنین با افعال الهی مراتبی متباین با ذات دارند و لذا قابل انتساب به ذات نیستند. اما با توجه به اصالت وجود، جهان سراسر شئون حق تعالی است و همان گونه که اصل وجود جهان و هر موجودی ظهور و جلوۀ حق است، افعال صادر از موجودات هم ظهور فعل حق هستند. و به این ترتیب توحید افعالی نیز به بهترین نحو قابل تبیین است.

مسألۀ اصالت وجود یا ماهیت، همانند سایر مسائل فلسفی، بر مبادی تصوّری ویژه‌ای ابتنا دارد. در نگاه اوّل، مبادی تصوّری این مسأله عبارتند از: «وجود»، «ماهیت»، «اصیل» و «اعتباری». مقالۀ پیش رو عهده‌دار بحث در باب دو مفهوم اخیر است. در ابتدا به روش توصیفی و تاریخ فلسفه‌ای، تتبّع فراوانی در آثار پیشینیان انجام گرفت، امّا به جز سهروردی، صرفاً در آثار برخی متفکّران متأخّر، اشارات آگاهانه‌ای در باب ویژگی‌های مفاهیم اصیل و اعتباری یافت شد. بنابر منطوق سخنان فیلسوفان، «اصیل» به معانی محقّق در خارج، قابل اشارۀ حسّی، منشأ آثار، اثر پذیر، مجعول بالذّات، موجود بالذّات و ... است. از آنجا که مفاهیم «اصیل» و «اعتباری» هماره متمّم یکدیگر به کار رفته‌اند، با لحاظ اطلاقات «اصیل»، معانی گوناگون مفهوم «اعتباری» نیز قابل فهم خواهند بود. از مجموع سخنان صدراپژوهان و منتقدان ایشان چنین استنباط می‌شود که هر یک از مفاهیم «اصیل» و «اعتباری»، حائز سه معنای عام، خاص و أخص است. برای دست‌یابی به این معانی، تمرکز بر سه شرط «تحقّق خارجی»، «منشئیت آثار» و «مجعولیت بالذّات» اهمّیت فراوان دارد؛ علاوه بر آن، بایستی تمایز مفاهیم «بالتّبع» با «بالعرض» و تقابل آنها با «بالذّات» را نیز لحاظ نمود.