جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله قرآن کریم، به عنوان والاترین منبع الهام‌بخش مسلمانان و کتاب هدایت آسمانی، سرشار از مفاهیمی است که تبیین دقیق، علمی و جامع آن‌ها برای شکل‌گیری نگرش و رفتار صحیح فردی و اجتماعی، ضرورت دارد. یکی از این مفاهیم کلیدی، واژه «منت» است که در آیه 164 سوره آل عمران مورد تأکید قرار گرفته است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ...» در این آیه، خداوند، بعثت پیامبر اکرم (ص) را نعمتی عظیم و مصداقی از «منت» الهی بر مؤمنان معرفی می‌کند؛ اما نکته مهم و چالش‌برانگیز در فهم این آیه، معنای دقیق واژه «منت» و کاربرد خاص آن در نسبت با خداوند متعال است. در ادبیات عربی و فارسی، واژه «منت» معمولاً با مفاهیمی چون نعمت‌بخشی همراه با بزرگ‌نمایی، سرزنش، تحقیر و حتی طلبکار بودن به کار می‌رود و اغلب دارای بار معنایی منفی است. به گونه‌ای که اگر انسانی پس از اعطای نعمتی، به گیرنده آن منت بگذارد، این عمل نکوهیده تلقی می‌شود. اما زمانی که همین واژه به خداوند نسبت داده می‌شود، روشن است که بار منفی آن منتفی است و صرفاً به معنای عنایت خاص، لطف بی‌کران و نعمتی بی‌بدیل به بندگان است. با این حال، این تفاوت معنایی، پرسش‌های مهمی را در حوزه تفسیر و علوم قرآن مطرح می‌سازد: آیا واژه «منت» در همه کاربردهای قرآنی از همین خلوص معنایی برخوردار است؟ چگونه می‌توان مرز معنای الهی و انسانی «منت» را از یکدیگر تفکیک کرد؟ آیا مفسران مختلف، این واژه را به یک شکل تفسیر کرده‌اند یا میان دیدگاه‌های آنان اختلاف وجود دارد؟ مطالعه تفاسیر کهن و معاصر نشان می‌دهد که مفسران در تبیین معنای «منت» در این آیه، به ظرافت‌های لغوی، سیاق آیه و تفاوت کاربرد انسانی و الهی توجه کرده‌اند. برخی آن را به معنای «نعمت عظیم» و برخی دیگر به معنای «تفضّل خالص و بی‌منت» و برخی نیز به نوعی «بزرگی نعمت و لطف بی‌بدیل» دانسته‌اند که تنها از خداوند صادر می‌شود و هیچ شباهتی به منت‌گذاری‌های انسانی ندارد. این تفاوت تفسیری، نه‌تنها ابعاد لغوی و ادبی دارد، بلکه در ساحت‌های اخلاقی و تربیتی نیز آثار گسترده‌ای بر جای می‌گذارد؛ چراکه فهم درست معنای «منت» در نسبت انسان با خدا و در مناسبات اجتماعی انسان‌ها، می‌تواند الگویی کاربردی برای رفتار مؤمنان باشد. در عین حال، با وجود اهمیت موضوع، به نظر می‌رسد که تاکنون پژوهشی مستقل و جامع که به‌طور اختصاصی به بررسی و تحلیل معنای «منت» در آیه 164 سوره آل عمران، با رویکرد تفسیری، لغوی و تربیتی پرداخته باشد، کمتر انجام شده است و اغلب پژوهش‌ها به صورت پراکنده و در حواشی تفاسیر یا ذیل مباحث اخلاقی مطرح گردیده‌اند. بنابراین، تحقیق حاضر با بهره‌گیری از منابع تفسیری معتبر شیعه و سنی، متون لغوی اصیل و بررسی آثار تربیتی و اخلاقی این واژه، می‌کوشد ضمن واکاوی عمیق معنای «منت» در این آیه، زمینه‌ای نوین برای فهم دقیق‌تر پیام قرآن کریم و غنای مطالعات علوم قرآنی فراهم آورد.

یکی از رویکردهای مهم در مطالعات قرآن برای کشف ورسیدن به لایه های عمیق تر معنایی، واکاوی و مفهوم شناسی واژگان است که در عمق بخشیدن به معناهای مستخرج ازآیات قرآن نقش مهمی دارد . واژه (لِقاء به کسر لام) از واژگانی است که خود و مشتقاتش در قران کریم زیاد به کار رفته است.این واژه به معنای روبرو شدن و مصادف شدن با شی‌ء است، مانند« وَ اِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا »(بقره/14) مشتقات این واژه بعضا در آیات قرآن با معانی متفاوت به کار رفته است، مانند «تَلْقیه» به معنای روبرو کردن و تفهیم و اعطا مانند « َ اِنَّکَ‌ لَتُلَقَّی‌ الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ‌؛ تو قرآن را از جانب خدای حکیم و دانا تفهیم می‌شوی»؛ « اِلْقاء»به معنای انداختن مانند فَاَلْقی‌ عَصاهُ فَاِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ‌ ؛ «تَلَقَّی» به معنای تفهّم و اخذ مانند « فَتَلَقَّی‌ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ‌»؛ اِلْتِقاء»به معنای ملاقات دو شی‌ء است همدیگر را مانند« مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ‌ یَلْتَقِیانِ‌ »؛ «تِلْقاء»به معنای جهت و طرفی که در مقابل است مانند« وَ لَمَّا تَوَجَّهَ‌ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ ...»؛ ترکیب اضافی «لِقاءُ الله» نیز در قران مکررا به کار رفته است که برخی آن را به معنای ملاقات نعمت و عذاب خداوند تفسیر کرده اند ؛ ترکیب « یَوْمُ التَّلاق » در قران که یکی از نام‌های روز قیامت است به کار فته است.موارد یاد شده برخی از کاربرد های این واژه در قران کریم است که در پژوهش پیش رو این موارد و دیگر کاربرهای این واژه بررسی خواهد شد. مترادف های این واژه نیز در قران استعمال شده است .شاید در نگاه بدوی واژگان (لَحَقَ-زارَ، لَزِمَ-لصق-صحبه و...) را بتوان به عنوان مترادفهای آن یاد کرد یا واژگان « اخذ ، نبذ و قذف» را متراف باب افعال این واژه یعنی القاء دانست. البته معانی و مصادیق این واژه در قران بیشتر از موارد پیش گفته است که طبیعتا در سیر پژوهش ، ما به تفصیل به این موارد می پردازیم

یکی از ارکان اساسی مفهوم ایمان، تصدیق مطلق در تصویر واقعی در ذهن است که روح برای صحنه‌های غیبی واقع‌گرایانه که از عالم غیب است، به آن تکیه می‌کند که در آن تصور منطبق بر تصدیق در عالم شهود است. مفهوم ایمان را از طریق نزول قرآن کریم با متون مبارک آن از عالم غیب در تبیین تأثیر قیامت که قرآن کریم در منابع متعددی به آن اشاره کرده است تا سطح فرهنگ فرد در رفتار صحیح در زندگی دنیوی را آن گونه که اراده خداوند متعال در چهارچوب وجود سه عنصر ایمان و ایمان به خدای متعال اقتضا می کند، برانگیزد متون قرآنی شاهد بسیاری از مفاهیمی بود که بر اساس واقعیت شهود در موضوعات مختلف غیبی استوار بود که تأثیری عمیق و عمده دارد، چنانکه خداوند متعال در سوره فرموده است. معاد مفهوم دیگری در بیان سوره تکاثر است و مراد از آن ادراکات و ایمان مطلق به آن است و این بینش اعتبار است به طوری که ادراک از طریق ایمان به آن با اعتبار منطبق است و واقعیتی است که در واقعیت از عالم غیب و یک مرحله کیفی در عالم غیب درک می شود و از مرحله حیات پس از آن به عالم حیات منتقل می شود انتقال از دنیای دنیوی به جهان آخرت است و در متون آن تجسم یافته است که در ایجاد وحدت مفهوم برای وحدت موضوع در فرآیند ادراک و باور در تبیین آنچه این محقق می خواهد گرد آمده است.

این رساله با عنوان «عقل نظری و کاربست آن در استنباط مسائل کلامی» به تبیین جایگاه عقل نظری در علم کلام و بررسی ابزارها و شیوه‌های آن در تحلیل و اثبات باورهای اعتقادی اختصاص دارد. عقل نظری در سنت کلام اسلامی، علاوه بر کارکردهای هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، نقشی اساسی در بنیان‌گذاری مبادی تصوری و تصدیقی آموزه‌های دینی ایفا می‌کند. در این پژوهش، ضمن بررسی معنای عقل و کارکردهای آن و تبیین دیدگاه‌های متکلمان، چگونگی استنباط و تحلیل مسائل کلامی با استفاده از اصول فلسفی، قواعد عقلی و انواع براهین توضیح داده می‌شود. ابزارها و روش‌های عقل نظری شامل کشف استلزامات منطقی، قیاس تمثیلی، اصول فلسفی و عقلی و براهین گوناگون مانند برهان خلف، برهان تمانع، برهان ذو حدین و نیز براهین لمّ و إنّ است. هر یک از این شیوه‌ها در موضوعاتی همچون توحید، صفات و افعال خداوند، عصمت امامان و مسئله نسبت افعال انسان به خدا به کار گرفته شده‌اند. افزون بر این، عقل نظری امکان بررسی و ارزیابی روش‌های جدلی و اقناعی در مناظرات کلامی را فراهم می‌سازد و چارچوبی هماهنگ برای سنجش استدلال‌ها ارائه می‌دهد. در پایان، پژوهشگر در رساله نشان می‌دهد که عقل نظری توانایی پاسخ‌گویی به محدودیت‌های ادراک حسی و چالش‌های معرفت‌شناختی همچون شکاکیت و نسبی‌گرایی را دارد و در پرتو پیوند با مبانی کلامی، راه را برای دستیابی به معرفتی موجه، قابل اعتماد و مطابق با واقع در عرصه ایمان هموار می‌سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی متون کلامی و فلسفی سامان گرفته است.

نهاد خانواده همواره یکی از مؤثرترین بسترهای تربیت اخلاقی و معنوی در تمدن اسلامی بوده است. در مکتب عرفانی قم، که برگرفته از آموزه‌های عرفانی و فلسفی شخصیت‌های برجسته‌ای همچون امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت‌الله بهجت و آیت‌الله جوادی آملی است، خانواده صرفاً یک نهاد اجتماعی تلقی نمی‌شود، بلکه به‌عنوان کانونی مقدس برای تحقق سلوک عرفانی و دستیابی به مراتب کمال انسانی جایگاهی ویژه دارد. با این وصف، درک صحیح از نقش و کارکرد خانواده در این مکتب عرفانی، می‌تواند ابعاد جدیدی از پیوند میان ساحت فردی، اجتماعی و معنوی انسان را آشکار سازد. در حالی که در تحقیقات پیشین، ابعاد عرفانی نهاد خانواده کمتر به صورت روشمند در مکتب عرفانی قم تحلیل شده است، این پژوهش می‌کوشد جایگاه خانواده را در فرایند تربیت معنوی و سیر و سلوک عرفانی تبیین نماید. این مسئله از آن رو اهمیت می‌یابد که تبیین صحیح رابطه خانواده و سلوک عرفانی، می‌تواند چارچوبی نظری برای بازاندیشی در تعلیم و تربیت اسلامی و احیای نقش معنوی خانواده در جوامع معاصر ارائه دهد. فصل های تحقیق به شرح زیر سامان یافته است: الف) تحلیل نقش خانواده به‌عنوان بستر رشد عرفانی فرد. ب) واکاوی الگوهای تربیتی برگرفته از آموزه‌های عرفانی در فضای خانواده. ج) بررسی جایگاه و مسئولیت‌های متقابل زن و مرد در نظام عرفانی خانواده. د) تحلیل نسبت میان خانواده و مقامات عرفانی و تبیین موانع و زمینه‌های تعالی معنوی در این بستر.

امام‌خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی در ایران و حسن البناء به عنوان موسس سازمان اخوان‌المسلمین از مدافعان اسلام سیاسی و تشکیل حکومت دینی در عصر حاضر بوده اند، اما هر یک به چه دلیل به ضرورت تشکیل حکومت دینی رسیده و ویژگی های فرهنگی، اجتماعی وسیاسی یک جکومت دینی را بر اساس چه شاخصه هایی برشمرده و کدام یک از ویژگی ها را از دیگر شاخصه ها برجسته تر می دانند؟ اشتراکات و افتراقات این دو رهبر بزرگ اسلام سیاسی و مدافع تشکیل حکومت دینی در این زمینه چیست؟ رساله حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای و با مطالعه آثار این دو اندیشمند و تحلیل داده های استخراجی از آثار ایشان با روش توصیفی تحلیلی نشان می‌دهد امام خمینی (ره) ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را به عنوان یک نیاز فطری بشر مطرح کرده، اما حسن البنا، ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را بدیهی گرفته و بیشتر بر اجرای احکام اسلامی تاکید دارد. ویژگی‌های فرهنگی حکومت امام‌ خمینی و حسن‌البنا را می‌توان در تأکید مشترک آنها بر ایجاد یک جامعه واقعاً اسلامی مبتنی بر اصول بینشی توحیدی، ارزش‌‌ هویت اخلاقی افراد و پایبندی به آموزه‌های جاودانه اسلامی مشاهده کرد. در حیطه ویژگی‌های اجتماعی حکومت دینی نیز امام‌خمینی و حسن‌البنا بر ادغام ارزش‌های دینی در حکومت، ترویج عدالت‌اجتماعی و مشارکت فعال جامعه در فرآیندهای ملی و غیرملی تاکید دارد. در حوزه ویژگی های سیاسی الگوی امام‌خمینی که ریشه در مفهوم توحید و ولایت دارد، از اداره ابعاد سیاسی جامعه تحت نظر فقیهی که دارای اختیارات شرعی و قانونی است، دفاع می‌کند. در مقابل حسن‌البنا، بر ضرورت رویکرد تدریجی و کل نگر برای ایجاد حکومت‌اسلامی تاکید کرد. دیدگاه البنا حول‌محور اصلاحات اجتماعی و آموزش ارزش‌های اسلامی در میان مردم در حال چرخش است. او از یک نظام سیاسی دفاع می‌کند که منعکس کننده اصول اسلام باشد و در عین حال وحدت در امت اسلامی را مورد ترویج قرار‌دهد.

پژوهش حاضر به تحلیل و بررسی آسیب‌های معارف دینی از منظر شهید مطهری می‌پردازد. در این پژوهش تلاش شده است تا زمینه‌ها و عواملی که موجب ایجاد آسیب به دین و معرفت دینی شده‌اند، شناسایی و تحلیل شوند. روش تحقیق به‌صورت توصیفی بوده و اطلاعات لازم از طریق منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده است. موضوع آسیب‌های دینی همواره یکی از مسائل مهم و تأمل‌برانگیز برای اندیشمندان بوده است و نظریه‌ها و تحلیل‌های گوناگونی درباره آن مطرح شده است. شهید مطهری در آثار خود، عوامل اصلی آسیب به دین و معارف دینی را در برداشت‌های نادرست از مفاهیم دینی، مشکلات موجود در نهادهای دینی، عملکرد نامطلوب عالمان و مبلغان دینی، وقوع تحریف در تعالیم دینی و تأثیر محیط‌های اخلاقی، اجتماعی و تربیتی نامساعد می‌داند. برای مقابله با این آسیب‌ها و پیشگیری از گسترش آن‌ها، استاد مطهری بر ضرورت بازسازی اندیشه‌های دینی و اصلاح معرفت دینی تأکید دارد. وی پیشنهاد می‌کند که با اصلاح نهضت‌های دینی، انجام تحقیقات علمی در حوزه‌های تخصصی، به‌کارگیری شیوه‌های صحیح در ارائه تعالیم الهی و مقابله با تحریف‌های دینی، می‌توان از آسیب‌های دینی پیشگیری کرد و معارف دینی را تقویت نمود. این پایان‌نامه با بررسی این موضوع، به دنبال ارائه راهکارهایی عملی برای اصلاح و ارتقای معارف دینی است.

رابطه علمای شیعه با حاکمان در طول تاریخ، یکی از موضوعات بنیادین در حوزه فقه سیاسی شیعه بوده است. این رابطه گاه بر اساس تقیه و کناره‌گیری از قدرت سیاسی، و گاه بر اساس دخالت مستقیم در امور حکومت شکل گرفته است (سبحانی، 1381). تحلیل این مواجهه‌ها، به ویژه در دوره معاصر و با تأکید بر دیدگاه‌های امام خمینی (ره)، که خود بنیان‌گذار نظامی بر پایه نظریه ولایت فقیه بود، از اهمیت مضاعفی برخوردار است (امام خمینی، 1385). دیدگاه امام خمینی (ره) در خصوص «ولایت فقیه» نه صرفاً یک نظریه فقهی، بلکه طرحی سیاسی-اجتماعی برای برپایی حکومت اسلامی است. این نظریه، مشارکت فعال و مشروعیت‌بخش علمای دین در عرصه قدرت را ضروری می‌داند و نقطه عطفی در تاریخ مواجهه علمای شیعه با حکومت محسوب می‌شود (بجنوردی، 1391). بر همین اساس، بررسی علمی این موضوع، گامی اساسی در تبیین مبانی فقه سیاسی معاصر و فهم بهتر نقش علما در تحولات اجتماعی و سیاسی خواهد بود. علاوه بر اهمیت نظری و علمی، ضرورت عملی این تحقیق نیز قابل توجه است. در شرایط کنونی جهان اسلام، که با بحران مشروعیت، گسترش جریان‌های افراطی، سکولاریسم و فشارهای بین‌المللی مواجه است، بازخوانی نقش علما در برابر حاکمان، به‌ویژه با الگوگیری از اندیشه‌های امام خمینی (ره)، می‌تواند راهگشا باشد (مطهری، 1379).