جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران قرآن کریم از زمان پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (ص)، با توجه به علم وتوانایی خویش، کتب تفسیری متنوعی با روش های مختلف تفسیری تدوین نموده اند. مفسران برجسته شیعه همچون شیخ طوسی، ملا فتح الله کاشانی و علامه طباطبایی ازروش عقلی برای تفسیر آیات قرآن کریم بهره جسته اند . درقرن معاصر نیز، مفسر شاخص و برجسته ای همچون علامه جوادی تفسیر تسنیم را با روش عقلی تدوین نموده اند . تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی ویژگی منحصر به فردی دارد و آن اینکه فرایند تفسیر قرآن درآن با روش عقلی منسجم انجام شده است. عقل به عنوان ابزار اصلی درکنار نقل معتبر معصومین علیهم السلام، برای کشف مراد خداوند می باشد و نیز به عنوان منبع مهم برای تفسیر و فهم حقایق قرآن کریم شناخته می شود. بدیهی است تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی، جز مهمترین تفسیر شیعی به زبان فارسی و به سبک ترتیبی در قرن معاصر می باشد. آیت الله جوادی آملی تفسیر تسنیم را طی چهل سال و در هشتاد جلد در حوزه علمیه قم تدوین نمودند. روند تالیف این تفسیر با آغاز درس تفسیر ایشان درسال 1361 درمدرسه سعادت قم شروع شد. با افزایش جلسات تفسیری آیت الله جوادی آملی، گروه تفسیر درسال 1369 تشکیل شد تا محتوای درس های تفسیری را به صورت کتاب تفسیری با عنوان تفسیر تسنیم تدوین کنند. بعد از تاسیس مرکز تحقیقاتی اسرا درقم درسال 1372؛ نخستین جلد تفسیر تسنیم در سال 1375 منتشر شد و آخرین جلد آن درسال 1403 به چاپ رسید . با توجه به اینکه آیت الله جوادی آملی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل فقه ، فلسفه ، عرفان ، کلام ، حدیث و علوم قرآنی تخصص داشته اند درکتاب تفسیر تسنیم شاهد این هستیم که از اصطلاحات مربوط به علم فلسفه ، منطق ، کلام ، حدیث ، فقه ، اخلاق ، و مباحث علوم قرآنی درحین تفسیر آیات قرآن کریم استفاده کرده اند. به همین دلیل تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی طولانی ترین و تخصصی ترین تفسیر قرآن کریم در قرن معاصر محسوب می شود که تاکنون بیش از پانصد پایان نامه و صد ها مقاله در موضوعات متنوع قرآنی وتفسیری با توجه به تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی نگاشته شده است .( سایت اسرا ) لازم به ذکر است عقل به عنوان یکی از منابع مهم تفسیر در کنار روایات معتبر شناخته می شود . آیت الله جوادی آملی در زمان تفسیر آیات قرآن کریم از عباراتی مثل عقل نظری ، عقل عملی ،عقل تجربی ، عقل ناب ، عقل تجریدی ، عقل برهانی ، عقل منبع، عقل مصباح استفاده نموده اند. از نظر آیت الله جوادی آملی عقل در بیان تفسیر آیات قرآن و فهم حقایق دینی از منزلت خاصی برخوردار است به گونه ای که عقل همتای روایات معتبر معصومین علیه السلام و ابزاری برای فهم مباحث تخصصی علوم فلسفی ، کلامی ، عرفانی ، حدیثی وعلوم قرآنی محسوب می شود. ( جوادی آملی، عبدالله ، منزلت عقل درهندسه معرفت دینی ، صص 35 -120 ) امتیاز ویژه تفسیر تسنیم جوادی آملی نسبت به تفاسیر ما قبل از آن این است که به روش عقلی در علوم مختلف ذیل آیات قرآن کریم توجه کرده است لذا با استفاده از روش عقلی آیات مرتبط با علوم اسلامی ( فلسفه و منطق ، فقه واصول ، کلام وعرفان ،حدیث وعلوم قرآنی ) را تفسیر و تبیین نموده اند . کارکرد عقل در علم فلسفه و منطق متفاوت از کارکرد عقل در علم فقه و کلام و عرفان بوده است. ایشان پس از بررسی سندی و متنی روایات منابع اسلامی و با استفاده از روش عقلی دیدگاه خداوند را تفسیر و تبیین نموده اند تا اثبات کنند عقل و نقل معتبر هماهنگی کامل دارد. مقصود از روش عقلی در تفسیر تسنیم آن است که آیت الله جوادی آملی با استفاده از روش عقلی در رفع تعارض بین آیات قرآن ، تفسیر آیات متشابه ، فهم مراد خداوند از آیات قرآن کریم، دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی، همتایی و هماهنگی عقل و نقل معتبر معصومین علیه السلام را بیش از پیش اثبات کرده اند. ( جوادی آملی ، عبدالله ، ادب فنای مقربان ، ص 383) دراین تحقیق برآنیم تا پس از تعریف عقل، به اقسام و ارتباط انواع عقل و تمایز بین انواع عقل از نظر آیت اله جوادی آملی بپردازیم و روش عقلی را در آیات متشابه، رفع تعارض آیات ، فهم مراد خداوند ، استفاده از روش عقلی برای دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی ، کاربست عقل درتفسیر آیات همچون (یدالله ، وجه الله ، الله نور السموات والارض ، الرحمن استوی علی العرش ) بررسی کنیم. ودر پی پاسخ به این پرسش هستیم که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم ازروش عقلی استفاده نموده است ؟ آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم خویش از روش عقلی به عنوان منبع تفسیر آیات قرآن کریم استفاده می کند که این روش تفسیرمصطلح عقلی نام دارد و زمانی که مفسر استدلال را بیاورد عقل برهانی نام دارد و زمانی که از عقل مصباح استفاده کند ، عقل بر بقیه مباحث آیات قرآن کریم پرتو می اندازد وعقل را تحت تاثیر قرار می دهد و سپس تفسیر آیات را ذکر می کند و نکات فقهی ، اجتماعی سیاسی آیه را تبیین می کند و این یک تفسیر عقلی برهانی نام دارد . سوال این تحقیق این است که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم روش عقلی منبع ،عقل مصباح، عقل برهانی را استفاده کرده است ؟ بدیهی است آیت‌الله جوادی آملی به عنوان شاگرد علامه طباطبایی ازروش عقلی اجتهادی ایشان از تفسیر المیزان تاثیر پذیرفته اند وسوال در اینجا این است که آیا آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم موافق روش عقلی علامه طباطبایی است؟

دونادون یکی از تعالیم و عقاید آیین یارسان (اهل حق ) است که معمولا ناظر به مساله معاد و زندگی پس از مرگ و تعبیر دیگری از مفهوم تناسخ فهمیده می شود. البته خاندان های یارسان این همانی دونادون و تناسخ را نادرست می دانند. اما عموما ناظر بودن این مفهوم به مساله معاد و زندگی پس از مرگ را درست می دانند. اما در متون یارسان ( که در این آیین به عنوان دفتر کلام مشهور هستند) شواهدی که برای دونادون ذکر می شود به گونه ای است که خواننده را با این پرسش مواجه می کند که آیا واقعا این اصطلاح ناظر به مساله مرگ و معاد است. زیرا بسیاری از شواهدی که در این متون برای دونادون ذکر می شود بیشتر مصداقی برای حلول ( که یک بحث خداشناسی است) هستند. با این وصف متون یارسان این فرضیه را برای خواننده مطرح می کنند که دونادون بیشتر یک مفهوم خداشناسی یا ناظر به مراتب سالک است. اما به خطا دونادون به معنای گردش روح از بدنی به بدنی دیگر فهمیده شده است.در واقع هدف این تحقیق بررسی نسبت مفهوم دونادون با آموزه‌ی حلول در آیین یارسان است و مساله اصلی این پژوهش این است که دونادون مفهومی فرجام شناسی است یا خدا شناسی ؟ البته در کنار بررسی این پرسش و فرضیه،سعی خواهد شد که جزئیات دیدگاه خاندان های یارسان در مورد دونادون نیز بررسی شود. هر چند وجه اخیر در برخی از مطالعات مورد بررسی قرار گرفته است اما همچنان نیازمند بررسی بیشتر است و تحقیق و تأمل بیشتر در این مورد می تواند دست آوردهای تازه‌ ای داشته باشد

از مفاهیم بنیادین در اخلاق اسلامی، «مروت» است که نقش مهمی در تربیت فرد و ساختار جامعه ایفا می‌کند. با وجود حضور پررنگ آن در متون روایی، بررسی نظام‌مند و تحلیلی شاخصه‌ها و مصادیق مروت در روایات کمتر صورت گرفته است. این پژوهش در پی پاسخ به این مسئله است که مروت در روایات اسلامی چگونه تعریف شده و چه شاخصه‌ها و مصادیقی برای آن برشمرده شده است. هدف آن، تبیین ابعاد معنایی، اخلاقی و اجتماعی مروت و بررسی آثار و کارکردهای آن در رفتار فردی و جمعی مسلمانان است. روش پژوهش، توصیفی‌تحلیلی است و با استفاده از منابع معتبر حدیثی و تفسیری، به تحلیل مروت پرداخته شده است. مروت در روایات، با عقل، دین‌داری، عدالت، حیا، پیروی از سیره اهل بیت: گره خورده و در قالب رفتارهایی چون عفو، سخاوت و یاری رساندن، راستگویی، وفای به عهد، و صبر نمود می‌یابد. مروت، در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی، به عنوان ابزاری مؤثر برای ارتقای اخلاق اجتماعی و کاهش ناهنجاری‌های فرهنگی نقش سازنده‌ای ایفا می‌کند. همچنین تقویت الگوهای رفتاری اهل بیت:در موضوع مروت می‌تواند به بازسازی اخلاق عمومی جامعه اسلامی کمک شایانی نماید .

این پژوهش به تحلیل تطبیقی نظریه تجسم اعمال در قیامت از منظر دو اندیشمند برجسته اسلامی می‌پردازد: ملاصدرا به عنوان نماینده حکمت متعالیه و شیخ حرّ عاملی به عنوان عالم حدیث‌پژوه شیعه. مسئله اصلی، تبیین چگونگی تبدیل اعمال انسان به صور عینی در آخرت و کشف نقاط اشتراک و افتراق این دو دیدگاه است. با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری کتابخانه‌ای، یافته‌ها نشان می‌دهد: ملاصدرا با تکیه بر مبانی فلسفی شامل حرکت جوهری (تحول ذاتی نفس بر اساس اعمال) - بدن مثالی (ظهور ملکات نفسانی در قالب صور برزخی) ، تجسم اعمال را پدیده‌ای وجودی می‌داند که پاداش و کیفر، ذاتی خودِ اعمال است. شیخ حرّ عاملی در آثار حدیثی خود (مانند وسائل الشیعه) با استناد به: آیات قرآن (مانند (وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا)، روایات معصومین (تجسم غیبت به صورت "خوردن گوشت مرده") تجسم اعمال را واقعیتی نقلی بدون تبیین فلسفی می‌پذیرد. هر دو عینیت یافتن اعمال در قیامت را تأیید می‌کنند. ملاصدرا با رویکرد عقلانی-وجودی مکانیسم تجسم را تحلیل می‌کند، حال آنکه حرّ عاملی صرفاً به مستندات نقلی استناد می‌جوید.

غیبت امام مهدی (ع) از مسائل کلیدی در اندیشه مهدویت است که در منابع روایی شیعه علل مختلفی برای آن بیان شده است. در مقاله‌ای با عنوان «الغیبه عند الشیعه الاثنی عشریه و اسبابها؛ دراسه تحلیلیه نقدیه» نوشته «طارق بن سعید بن عبد الله القحطانی» با تمسک به همین روایات، ادعا شده که روایات شیعی در باب علت غیبت، نا معتبر، متعارض و غیر قابل جمع هستند. پژوهش حاضر با هدف پاسخ به شبهات مقاله مذکور درخصوص علت غیبت امام مهدی (ع) و با استفاده از روش «توصیف و تحلیل»، ابتدا ضمن بیان ادعای مطرح شده، بر مبنای دو رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور و قرینه‌محور، اعتبار سندی روایات را واکاوی می‌کند و نشان می‌دهد که همه آن‌ها قابلیت حمل بر اعتبار و صحت را دارند. سپس با بررسی دلالت آن‌ها، به این نتیجه می‌رسد که چون تمامی علل غیبت مطرح شده در روایات از جنس علت ناقصه هستند و نه علت تامه، بنابراین می‌توان میان آن‌ها جمع دلالی کرد و نیازی به ترجیح آن‌ها بر هم نیست. بدین‌ صورت که می‌توانیم برخی از آن‌ها را علت حدوث غیبت و برخی دیگر را علت بقاء غیبت بدانیم، یا یکی از علل را اصل و بقیه را فروع آن در نظر بگیریم.

مسئله در دانش مربوط: از مهم ترین مباحث پژوهشی در ادیان، نحوه نگاه و برخورد هر دینی، نسبت به پیروان سایر ادیان و مذاهب می باشد. همین دیدگاه است که راه را برای گفتگو و تعامل میان ادیان یا نزاع و تعارض ادیان می گشاید. از این رو بررسی آراء و نظرات اندیشمندان و نظریه پردازان ادیان، در این عرصه سودمند و راهگشاست. 2- بیان مسئله از کلی به جزئی: موضوع "دیگری دینی" یکی از پرسش‌های محوری در الهیات جدید، فلسفه‌دین، و مطالعات فرهنگی دوره معاصراست. «دیگری دینی» یعنی انسان یا گروهی که دین یا باور مذهبی متفاوتی از من دارد. درک این مفهوم نیازمند حرکت از رویکردهای تقابلی Them .vs Us )) به سمت رویکرد تعاملی و مبتنی بر مسئولیت متقابل است که اساس یک گفت‌وگوی صادقانه و سازنده را تشکیل می‌دهد. این مساله‌ در معنای جدیدش از قرن نوزدهم میلادی به بعد شکل گرفت و در قرن بیستم به اوج رسید. پیش‌تر، در الهیات سنتی(مسیحی، اسلامی، یهودی)، «دیگری» معمولاً بمثابه‌ باطل یا گمراه تلقی می‌شد و نگاه به پیروان دیگر ادیان عمدتاً انحصارگرایانه بود. هر دین، خود را «صراط مستقیم» و ادیان دیگر را «باطل یا منحرف» می‌دانست و هدف از گفت‌و‌گو، تنها دعوت یا رد طرف مقابل بود و نه شناخت و تایید حقانیت او. نگاه هر دینی نسبت به غیر همکیشان خود، بسیار مهم است. در تاریخ کلام شیعی، دو مکتب مهم بغداد و حله، تاثیر مهمی در نگرش شیعیان به پیروان مذاهب و ادیان دیگر داشته و دارد که زیربنای عمده باورها و رفتارهای شیعه معاصر نیز می باشد. از این رو در این تحقیق بدنبال بررسی و نگاه دو مکتب شیعی عقل گرای بغداد و حله نسبت به افراد غیر شیعه اثنی عشری -غیر همکیشان و نیز سایر فرق اسلامی غیر شیعه اثنی عشری- هستیم. 3- - بیان قلمرو پژوهش (تشریح ابعاد زمانی، مکانی، محتوایی، ...) : بغداد و حله، دو خاستگاه مهم کلامی شیعه هستند که ویژگی ها و خصوصیات هر یک از این دو مدرسه، در آثار بزرگان این دو مکتب، به خوبی دیده می شود. در این میان، نحوه نگرش و تعامل این دو مکتب به غیر شیعیان از پیروان فرق و مذاهب دیگر اسلامی گرفته تا غیر مسلمانان اعم از کفار و منکرین دین تا اهل ادیان و ملل و نحل دیگر، از جنبه الهیاتی و کلامی جای تامل و بررسی دارد. و در عین حال، نحوه تعامل آنان با دیگری محل دقت نظر است. گستره زمانی این دو مکتب: مقارن بودن مکتب بغداد با امامان متاخر و آغاز عصر غیبت، همچنین قرار داشتن در پایتخت خلافت عباسی و در تعامل بودن با اهل ادیان و مذاهب دیگر و نیز هم عصری با دوران اوج اندیشه اعتزال، ویژگی منحصر به فردی برای آن فراهم نموده است. مکتب حله نیز در امتداد بغداد و معاصر با انقراض خلافت عباسی و هجوم و حکومت ایلخانان و مغول است. این مکتب از نوعی عقل گرایی اعتدالی نص گرا برخوردار است که در آن متکلمان بزرگی که فقیهان زبردست هم هستند به چشم می خورد. دیگری دینی و مذهبی هم به پیروان هر آیین و مذهبی غیر از مسلمان شیعه اثنی عشری گفته می شود. 4- - توضیح مسئله و دلیل مسئله بودن آن (توضیح و توجیه مسئله): مساله نحوه تعامل با غیر همکیشان و هم مذهبی ها، از مهم ترین مسایل جهان امروز است که می تواند نقش مهمی در تفاهم و صلح و رعایت حقوق انسان ها داشته باشد. بررسی اقوال متکلمین ادیان مختلف و زمینه ها و بسترهای آرای کلامی آنها در این مساله می تواند کمک شایانی به امر گفتگوی ادیان داشته باشد و زمینه ها و موانع آن را بیش از پیش نمایان کند. دو مکتب عقلگرای شیعی بغداد و حله، با دارا بودن ویژگی های خاص خود، در ساحت نظر و عمل نسبت به دیگری دینی و مذهبی، نگرش و رفتارهایی دارند که از نوعی دوگانگی برخوردار است؛ در عرصه نظر، هر کسی غیر از شیعه داوزده امامی باشد، بعلت عدم معرفت صحیح به خداوند و پیامبر اکرم و دوازده امام شیعه، از دایره ایمان خارج بوده، کافر نامیده می شود و مستحق عذاب ابدی است. اما در میدان عمل و زیست و زندگی اجتماعی، شاهد تعامل های گسترده بزرگلن این دو مکتب با دیگری دینی و مذهبی هستیم و رفتارهای اخلاقی و توام با همزیستی و اخلاق فضیلت محور به چشم می خورد. از این رو باید به این دوگانه در نظر و عمل پرداخت و به تحلیل و بررسی آن همت گمارد. یعنی این نگاه های کلامی برخاسته از چیست و رفتار عملی آنها با دیگری برآمده از چیست و چه تحلیلی نسبت بدان می توان ارائه نمود؟ 5- اشاره به راه رسیدن به حل مسئله: بررسی اراء متکلمین شیعه در ادوار مختلف ما را به سرچشمه آراء و اندیشه های این مکتب می رساند. مطالعه آراء دو مکتب بغداد و حله، ما را به مبانی مهم اعتقادی و رفتاری آنها با دیگری می رساند.

پژوهش حاضر با عنوان «شاخصه‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی در شیعه» به واکاوی یکی از مباحث بنیادین معرفت‌شناختی در اندیشه اسلامی، یعنی نسبت عقل و نص، و پیامدهای آن در نظام فکری شیعه می‌پردازد. این موضوع، از دیرباز ذهن اندیشمندان مسلمان را درگیر کرده و سبب شکل‌گیری نحله‌ها و جریان‌های فکری متنوعی در عرصه‌های کلام، اصول فقه، تفسیر و دیگر علوم اسلامی شده است. مسأله اصلی این پژوهش، شناسایی مؤلفه‌ها و شاخصه‌هایی است که عقل‌گرایی و نص‌گرایی را در سنت فکری شیعه از یکدیگر متمایز می‌سازد و تعیین جایگاه عقل در منظومه معرفت دینی شیعه است. در این راستا، تلاش شده است تا ضمن بررسی مفهومی دو جریان یادشده، با تحلیل محتوای متون اصلی کلامی و حدیثی، شاخصه‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی در سنت شیعی استخراج و تحلیل گردد. پژوهش نشان می‌دهد که این دو جریان برخلاف تصور تقابلی رایج، نه دو نحله گسسته و متقابل، بلکه دو گرایش درون‌مذهبی هستند که در تعامل مستمر با یکدیگر، بستر پویایی و تحول فکری شیعه را فراهم ساخته‌اند. رویکرد این تحقیق تلفیقی از روش توصیفی ـ تحلیلی و تحلیل محتوای کیفی است و در گردآوری داده‌ها نیز از منابع کتابخانه‌ای بهره گرفته شده است. پژوهش در چهار فصل سامان یافته است: فصل نخست به مفاهیم بنیادین، مسأله پژوهش، اهداف، روش و پیشینه اختصاص دارد؛ فصل دوم به بررسی جایگاه عقل در قرآن و روایات و نسبت آن با نقل در نگاه امامیه می‌پردازد؛ فصل سوم شاخصه‌های عقل‌گرایی را در سنت فکری شیعه با تمرکز بر عناصری چون عقل به‌مثابه منبع، ابزار و قرینه، تحلیل می‌کند؛ و فصل چهارم، با تحلیل تطبیقیِ جریان‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی، به بررسی مصادیق تاریخی این دو رویکرد در میان متفکران برجسته امامیه می‌پردازد. دستاورد اصلی این پژوهش، ارائه الگویی برای تحلیل و سنجش دیدگاه‌های متفکران شیعه در نسبت‌سنجی عقل و نقل است. این الگو نشان می‌دهد که عقل در سنت امامیه، از جایگاهی فراتر از ابزار فهم برخوردار است و در موارد متعددی به‌مثابه منبع مستقل معرفت دینی تلقی شده است. این فهم، به‌ویژه در دوران غیبت معصوم، نقش بسزایی در توسعه اصول فقه و نظام اجتهاد ایفا کرده و تعامل فعال با متون دینی را ممکن ساخته است. افزون بر این، تحلیل مقایسه‌ای دیدگاه‌ها در تاریخ فکری شیعه نشان می‌دهد که گرایش به عقل‌گرایی حداکثری یا حداقلی، بسته به دوره تاریخی، شرایط اجتماعی و روش‌شناسی هر متفکر، تفاوت‌هایی بنیادین داشته است.

این پژوهش با هدف بررسی روانشناسی دعا یا نیایش و دلالت‌های تربیتی آن از منظر صحیفه سجادیه انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش کیفی و با استفاده از روش تحلیل مضمون می‌باشد. حوزه پژوهش متن صحیفه سجادیه می‌باشد. روش انجام پژوهش بدین صورت بود که با مطالعه‌ی متن صحیفه سجادیه مضامین مرتبط با موضوع پژوهش استخراج گردید و شبکه مضامین ترسیم گردید. براساس سنجش روایی، مضامین بدست آمده مضامین برای اساتید دانشگاه‌ها ارسال شد و بعد از دریافت نظرات آن‌ها، اصلاحات انجام گردید. روش اجرا بدین صورت بود که ابتدا 12 کلمه مرتبط برای جستجو انتخاب و فراوانی آن‌ها محاسبه گردید. 70 مضمون مرتبط با موضوع پژوهش استخراج گردید و در هشت مضمون فراگیر مقوله‌بندی شد. این هشت مضمون عبارتند از: خداشناسی،مسئولیت شناسی، دلبستگی و احساس نزدیکی، کسب فضایل اخلاقی و مسیر صحیح زندگی، بصیرت یابی، مدیریت بحران‌های اخلاقی، بهداشت روانی و معنوی و تاب آوری.