جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، کتاب مقدس مسلمانان و معجزه جاوید خداوند، از زمان نزول تاکنون اساسی‌ ترین منبع شناخت اسلام و آموزه ‌های آن و همچنین محل رجوع مسلمانان برای حل مسائل و کسب تکالیف بوده است. علوم مختلفی که در نتیجه توجه به قرآن کریم وجود آمده ‌اند نشان از اهمیت این کتاب آسمانی نزد مسلمانان و حتی غیر مسلمانان دارد. از مهم ‌ترین این علوم می‌ توان به علوم قرآن و علم تفسیر اشاره کرد که هر یک به نحوی کمک به فهم بهتر آیات و کشف مراد خداوند می‌ کنند. از جمله ابزارهای علم تفسیر، کشف سیاق آیات است که امروزه از آن به عنوان یک قاعده تفسیری یاد می‌ شود.[1] استفاده گسترده از این ابزار در سده اخیر توسط مفسران، آن را به عنوان یکی از پیشتازترین ابزارها مورد توجه قرار داده است. علاوه بر سیاق آیات، سیاق سوره نیز از دیگر قرائن فهم قرآن کریم است که کمتر به آن پرداخته‌ شده است؛ گرچه علامه طباطبایی از این ابزار نیز در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» بهره ها برده است. سیاق سوره، به معنای دقت در سیر مباحث آیات سوره از ابتدا تا انتها، کشف ساختار و سیاق ‌های آن است. استفاده از این قاعده در نهایت، اشراف کلی بر محتوا و ساختار سوره را به دست می‌ دهد که ثمراتی نیز همراه دارد. گاهی در فهم برخی آیات ابهاماتی ایجاد شده است که قرآن پژوهان به تلاش برای حل آن‌ ها روی آورده‌اند؛ از آن جمله، مسئله سد ذوالقرنین و محل آن است که قرآن کریم در آیات 93 تا 99 سوره کهف به آن پرداخته است. داستانْ مربوط به آخرین سفر ذوالقرنین است که می فرماید:6 ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا # حَتَّی إِذَا بَلَغَ بَینَ السَّدَّینِ وَجَدَ مِن دُونِهِمَا قَوْمًا لَّا یکَادُونَ یفْقَهُونَ قَوْلًا5 -کهف/93 و 94- و پس از درخواست ساکنان آن محل از وی برای بنای سدی جهت مصون ماندن از فساد یاجوج و ماجوج، سدی آهنین ایجاد کرده و در پایان، از جمله چنین فرموده است: 6 قَالَ هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَکَانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا 5-کهف/98- بررسی‌‌ ها نشان می‌دهد این مسئله از عصر نزول تا هم ‌اکنون مورد توجه قرآن پژوهان بوده، حاصل آن، آراء و نظریه‌ های گوناگونی است که بیشتر در تفاسیر و بعضا در نگارش ‌های مستقل دیده می ‌شود. سیر نگارش ها درباره سرانجام سد ذوالقرنین و تعیین محل آن نشان می‌دهد که تا پیش از سده اخیر، مفسران تنها به نقل اقوال کلی و مجمل از گذشتگان که تنها ذکر نام محلی به عنوان مکان سد ذوالقرنین بوده، بسنده کرده و هیچ توضیحی درباره آن‌ها نداده ‌اند. اما در سده اخیر نظریه ‌پردازی‌ های گوناگونی صورت گرفته و محققان در پی یافتن محل سد ذوالقرنین و تطبیق آن با سدی در زمین یا حتی آسمان قلم فرسایی ‌ها کرده‌ اند. به هر روی با وجود تمام این تلاش ‌ها همچنان نمی‌توان دیدگاهی تام و تمام معرفی کرد که قابل تطبیق بر تمام جزئیات این داستان قرآنی باشد، بلکه هر کدام تناقضات و تعارضاتی با جزئیات ذکر شده در قرآن دارند. شاید از همین روست که قرآن پژوهان همچنان در پی پر کردن این خلأ، دست به نظریه ‌پرداز‌ی‌ های جدید زده، سعی در بیان دیدگاهی با بالاترین تطبیق دارند. آنچه در این بین به نظر مغفول واقع شده، دقت در عبارات و جملات این داستان در قرآن است. در این پژوهش بنا داریم ابتدا به تبیین قاعده سیاق سوره پرداخته، سپس جهت نشان دادن یکی از ثمرات تفسیری کاربست این قاعده، ابهام تاریخی درباره آیات مربوط به سد ذوالقرنین را روشن کنیم. بدین صورت که پس از بررسی دیدگاه‌ ها پیرامون مکان و سرانجام سد ذوالقرنین به خود قرآن روی آورده، با دقت در آیات داستان و سیر آیات سوره، فهم درستی از این داستان را ارائه دهیم. چرا که به نظر می رسد در ابتدا، فهم نادرست از آیات مورد نظر باعث شده که گمان شود سد ذو القرنین همچنان هست و تا قیامت خواهد بود و پس از آن، به بحث درباره مکان و ویژگی های سد پرداخته شده است. در صورتی که تأمل در سیاق سوره نشان می‌دهد از آیات قرآن فهمیده نمی‌شود که این سد هست یا نیست و در واقع سرانجام سد، مورد نظر آیات قرآن نیست.

بلاغت یکی از علومی است که جایگاه برجسته‌ای در مطالعات قرآنی دارد، زیرا نقش اساسی در نشان دادن اعجاز قرآن کریم ایفا می‌کند. بلاغت به زیبایی‌های زبانی و سبکی متن قرآنی می‌پردازد، از جمله تشبیه و استعاره که به‌عنوان ابزارهای زبانی عمق معانی قرآنی و تأثیر آن بر روان انسان را منعکس می‌کند. با توجه به اینکه سوره‌های مکی بر عقیده، به تصویر کشیدن صحنه‌های روز قیامت و تقویت ارزش‌های توحیدی تمرکز دارند، از این اسلوب‌های بلاغی به شیوه‌های متمایز برای تأثیرگذاری بر مخاطبان و قانع کردن آنان استفاده کرده‌اند. مطالعه این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی به پژوهشگران فرصتی برای درک عمیق‌تر بلاغت قرآن کریم و نحوه به‌کارگیری تصاویر بیانی برای بیان حقایق بزرگ ارائه می‌دهد. این پژوهش به بررسی استفاده از تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی به‌عنوان وسیله‌ای بلاغی برای انتقال معانی عمیق به روشی تأثیرگذار و قانع‌کننده می‌پردازد. این اسلوب‌ها صرفاً برای تزیین متون نیستند، بلکه مفاهیم فکری و معنوی را که با هدف دعوتی سوره‌های مکی تناسب دارند، حمل می‌کنند. تشبیه، تصویری محسوس از مفاهیم مجرد ارائه می‌دهد که آن را به ذهن مخاطب نزدیک‌تر می‌سازد، درحالی‌که استعاره روابط جدیدی میان افکار ایجاد می‌کند تا فهم معانی را تقویت کند. تحلیل این ابزارها در سوره‌های مکی به روشن‌سازی چگونگی تحقق تعادل قرآن کریم میان زیبایی متن و قدرت مضمون کمک می‌کند. سوره‌های مکی به مسائل مهمی مانند توحید، بعث و حسابرسی می‌پردازند و با روش‌های خلاقانه‌ای که دارای بلاغتی برجسته هستند، عقول و قلوب مردم را مخاطب قرار می‌دهند. بنابراین، این پژوهش به تحلیل چگونگی استفاده قرآن کریم از اسلوب تشبیه برای تصویرسازی حقایق ماورایی مانند بهشت و جهنم، و اسلوب استعاره برای تجسم مفاهیم معنوی و بیان معانی عمیق به روشی که بر مخاطب تأثیر می‌گذارد، می‌پردازد. همچنین، این پژوهش در پی آشکار ساختن زیبایی‌های این اسلوب‌ها در بافت مکی و نقش آن‌ها در تقویت پیام قرآنی است. اهمیت این پژوهش در برجسته ساختن ویژگی‌های خاص سوره‌های مکی در به‌کارگیری بلاغت نهفته است، زیرا این سوره‌ها خطاب به محیطی است که به شفاهی بودن و تقدیر از بیان ادبی تکیه داشت. ازاین‌رو، مطالعه تشبیه و استعاره در این سوره‌ها به فهم چگونگی پاسخگویی قرآن کریم به این محیط با سبکی که با فرهنگ آن سازگار است و شگفتی آن را برمی‌انگیزد، کمک می‌کند. همچنین، تحلیل اسلوب‌های بلاغی در سوره‌های مکی به توضیح رابطه بین متن قرآنی و زمینه تاریخی آن و چگونگی تأثیر بلاغت بر انتقال پیام الهی در آن مرحله یاری می‌رساند. این پژوهش درصدد ارائه یک مطالعه تحلیلی جامع از اسلوب‌های تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی از طریق بررسی نمونه‌های بلاغی و توضیح دلالت‌ها و تأثیرات آن‌ها بر مخاطبان است. همچنین، هدف آن روشن ساختن تفاوت‌های میان این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی و مدنی است که به فهم تحول اسلوب بلاغی قرآن کریم بر اساس مراحل دعوت اسلامی کمک می‌کند. از طریق این مطالعه، پژوهشگر امیدوار است که سهمی جدید در درک بلاغت قرآنی و پیوند آن با بعد رسالتی قرآن کریم ارائه دهد و اهمیت بلاغت را در تفسیر و فهم متون قرآنی تقویت کند.

این تحقیق شامل چهار فصل اساسی است که محور آن رویکرد و روش علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی در تربیت و تهذیب نفس و چگونگی سیر و سلوک به سوی خداوند متعال بر اساس مهمترین کتاب ها وتقریرات عرفان عملی ایشان است. در فصل اول، مفاهیم کلی معانی عرفان، تصوف، سیر و سلوک بررسی شد. ومروری کوتاهی بر علامه طهرانی و مهم ترین نظرات وی ارائه شد. سپس به تبیین واقعیت سلوک واینکه هدف و غایت از خلقت انسان می باشد و اینکه مساله ی گرایش انسان به سیر به سوی خداوند امری فطری پرداخته شد و همچنین بنحو اجمالی ویژگی های رویکرد عرفان به طور عموم و مکتب علامه تهرانی به طور خاص بیان شد. در فصل دوم مراحل سیر و سلوک بیان شد که شامل دوازده عالم قبل از عالم خلوص است که عبارتند از: 1- اسلام اصغر 2- ایمان اصغر 3- هجرت صغری 4- جهاد اصغر ، 5- اسلام اکبر، 6- ایمان اکبر، 7- هجرت کبری، 8- جهاد اکبر، 9- اسلام اعظم، 10- ایمان اعظم، 11- هجرت عظمی، 12- جهاد اعظم. وقبل از بیان مراحل مقدماتی ساختاری مربوط به عوالم و مراتب و اسفار اربعه و آنچه مربوط به آنهاست ذکر شد که خالی از فایده نیست. فصل سوم به ذکر مواردی اختصاص دارد که سالک باید در سیر و سلوک خود رعایت کند و از لازم های طریقت محسوب می شود، مانند: ترک عادات و رسوم، عزم و ثبات، مراقبه، محاسبه، صمت، جوع، سهر، خلوت، و ورد و ذکر، و ضرورت همراهی با شیخ و استاد و... و سپس برخی برنامه ها و دستورالعمل ها و توصیه های سلوکی کلی اجرا شده توسط شاگردان علامه تهرانی ضمیمه شده است. فصل چهارم موانعی که جلوی سالک را می گیرد و مانع پیشرفت و سیر او می شود بیان شد. در نهایت تبیین برخی از آثار و نتایج سیر و سلوک که در اثر مراقبت و جهاد نفس برای سالک حاصل می شود.

فلسفه اگزیستانس یکی از جریان‌های فکری برجسته قرن بیستم است که بر تجربه‌ زیسته فرد، آزادی، مسئولیت و معنای هستی تأکید دارد. این فلسفه، که در واکنش به عقل‌گرایی سنتی و نظام‌های فلسفی پیشین شکل گرفت، پرسش‌هایی بنیادین درباره جایگاه انسان در جهان مطرح می‌کند که متفکرانی چون کی‌یرکگور، نیچه، هایدگر و سارتر، با اتکا بر تعاریف و رویکردهای آن، از زوایای مختلف به تحلیل وضعیت انسانی پرداخته‌اند. اضطراب، مرگ و تنهایی از مفاهیم محوری این فلسفه هستند که تأثیر بسزایی بر هنر، ادبیات و همچنین بر تئاتر گذاشته‌اند. مارتین هایدگر به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان اگزیستانس، معتقد است که انسان بدون آنکه بتواند در مورد زمان و مکان تولدش نقشی داشته باشد، در جهان پرتاب شده و ناگزیر است که به هستی خویش در مواجهه با مرگ، معنا ببخشد؛ در نتیجه مرگ در این رویکرد فکری، تنها یک پایان زیستی نیست، بلکه امری هستی شناختی است که فرد با آگاهی از آن، پذیرای مسئولیت زندگی خویش شده و زندگی اصیل را برای خود زمینه‌چینی می‌کند. اضطراب وجودی در اندیشه هایدگر، لحظه‌ای است که فرد با مرگ و محدود بودن هستی خود مواجه شده و آزادی‌ها و امکان‌های آگاهانه‌ای از خود و هستی خود را درک می‌کند و با درک این موضوع و مواجه شدن با آن فرد می‌تواند معنای اصیلی برای زیستن و زندگی خود بیابد. این زندگی و معنا در بستر زمان‌مند بودن انسان محقق می‌شود، بدین معنا که انسان درک خود از هستی را در بستر زمان و در پیوند با گذشته، حال و آینده و در تعامل و اثرپذیری از هرآنچه در این سیر تجربه می‌کند، می‌سازد. این مفاهیم، در آثار ادبی و نمایشی بسیاری بازتاب یافته‌اند که نمایشنامه‌های مکتب ابزورد نیز نمونه‌هایی از آن می‌توان یافت. تئاتر ابزورد، که پس از جنگ جهانی دوم پدیدار شد، یکی از مهمترین جریان‌های نمایشی قرن بیستم است که به‌طور مستقیم تحت تأثیر بحران‌های فلسفی و اجتماعی انسان مدرن شکل گرفت. این نوع تئاتر بحران هویت انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد و زبان، منطق و ساختارهای روایی سنتی را عمیقاً به چالش می‌کشد. نمایشنامه‌نویسان ابزورد، با استفاده از دیالوگ‌های تکرارشونده، موقعیت‌های سرگردان و فضاسازی‌های سوررئال، هستی انسان را در این وضعیت به تصویر می‌کشند. تحلیل این نمایشنامه‌ها از منظر فلسفه‌ی اگزیستانس، می‌تواند فهمی عمیق‌تر از وضعیت انسانی و دغدغه‌های فلسفی مطرح‌شده در آن‌ها ارائه دهد. ساموئل بکت، اوژن یونسکو و فرناندو آرابال از مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسان تئاتر ابزورد هستند که آثار آن‌ها بازتابی از سرگشتگی و بحران هویت عمیق انسان و مواجهه او با جهانی بی‌معنا و غیرقابل اتکا است. این پژوهش قصد دارد با تکیه بر آرای مارتین هایدگر، به واکاوی مفاهیم مرگ و اضطراب وجودی در نمایشنامه‌های منتخبی از ساموئل بکت، اوژن یونسکو و فرناندو آرابال بپردازد. در حالی که فیلسوفانی همچون سارتر و کامو به‌عنوان متفکرانی با گرایش‌های اگزیستانسیالیستی، تاکنون در تحلیل تئاتر ابزورد بررسی شده‌اند، مطالعات تطبیقی میان آرا فلسفی مارتین هایدگر و نمایشنامه‌های ابزورد کمتر مورد توجه قرار گرفته و نقش بنیادین اندیشه‌های هایدگر در شکل‌گیری و درک این آثار مغفول مانده است. از طرف دیگر، آثار بکت، یونسکو و آرابال همواره به‌ عنوان جلوه‌هایی از بحران معنای هستی مطرح شده‌اند، ولی بیشتر از زاویه خوانش‌های نیهیلیستی، سارتر‌گرایانه یا روانکاوانه به آنها پرداخته شده است تا از منظر اندیشه هایدگر. ازاین‌رو، این پژوهش می‌تواند ضمن پر کردن این خلأ، به درک عمیق‌تر از پیوند میان فلسفه و هنر نمایش، هستی‌شناسی هایدگری و جهان‌بینی ابزورد، و نقد رویکرد نیهیلیستی تئاتر ابزورد منجر شود.

حیات پر خیر و برکت نبی مکرم اسلام(ص) به عنوان برترین پیامبر خداوند از همان ابتدای رسالت مورد توجه تمام اندیشمندان مذاهب قرار گرفته است. در این بین مستشرقان با واکاوی سیره پیامبر اکرم(ص) گاهی با نگاه واقعی و بدور از تعصب، جایگاه و شخصیت نبی مکرم اسلام(ص) را مدح کرده و در سخنان خود از جایگاه بزرگ آن حضرت یاد کرده‌اند و در مقابل گاهی با دید و نگاه مغرضانه و مملو از دشمنی دینی به ساحت مقدس نبی مکرم اسلام(ص) شبهاتی را وارد می‌کنند. هجرت نبی مکرم اسلام(ص) به مدینه، اهمیت عقد اتحاد با همه‌ی سران و قبایل از جمله قبایل یهود را برای حفظ وحدت و عدم مشکل‌سازی و خیانت ضروری می‌نمود که تمام این کارها بخاطر حفظ اسلام، تثبیت آن و در نتیجه گسترش آن بوده است. علاقه بسیاری از مردم مدینه به دین رحمت، دین مبین اسلام، که همراه با کاهش اعتبار پیشین قوم یهود، در نزد مردم مدینه بود سبب بهانه‌گیری و اعتراض‌های گسترده آنها با پیامبر اکرم(ص) شد. ادامه پیدا کردن این اعتراض‌ها، ضرورت تغییر قبله را در پی داشت. پیروزی نبی مکرم اسلام(ص) درجنگ بدر، با حسادت و شروع درگیری قبیله بنی قینقاع با مسلمین همراه بود. این برخورد با بخشش رسول اکرم(ص) و خروج آنها از شهرمدینه خاتمه پیدا کرد. بعد از آن برخورد پیامبر(ص) با قبیله بنی نضیر صورت گرفت و همچنین خیانت روشن قبیله بنی نضیر در توطئه قتل پیامبر(ص) اگرچه بسیار سنگین بود؛ اما آنان توسط پیامبر(ص) مورد بخشش قرار گرفتند؛ چون دین اسلام در مرحله امتحان در اذهان عمومی بود. یهود بنی نضیر آتش بیار معرکه در جنگ احزاب بودند. همچنین خیانت بنی قریظه در جریان جنگ خندق برای پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان بسیار سخت آمد. اما مستشرقان به عنوان پیش‌قراولان نظام سلطه و استعمار با نگاهی کاملا مغرضانه یا شاید غیرعمدی به زندگی و نبوت پیامبر(ص) گسترش اسلام را دلیل بر فریب‌کاری، جاه‌طلبی و شیادی،خشونت‌ورزی نبی مکرم(ص) دانسته‌اند. بنابراین هدف از این پژوهش نقد شبهات مستشرقین پیرامون عوامل گسترش اسلام(ص) با استفاده از آیات، احادیث و ذکر قراین و شواهد تاریخی از سیره‌ی ایشان و سخنان مستشرقان دیگر است.

اخلاق اسلامی یکی از اساسی‌ترین ابعاد دین اسلام است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان تأثیرگذار است. از دیدگاه اسلامی، اخلاق نه‌تنها به‌عنوان یک نظام ارزشی برای رفتارهای فردی و اجتماعی شناخته می‌شود، بلکه وسیله‌ای برای نیل به کمال انسانی و قرب الهی نیز به شمار می‌آید. قرآن کریم به‌عنوان اصلی‌ترین منبع معرفتی مسلمانان، اصول و مبانی اخلاقی متعددی را مطرح کرده است که در سیره و گفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز بازتاب یافته است. در این میان، سخنان و خطبه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای ارزشمند از آموزه‌های اخلاقی است که ارتباط عمیقی با تعالیم قرآنی دارد. اخلاق اسلامی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های بنیادین اندیشه دینی، در طول تاریخ اندیشه اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته است. قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی تعالیم دینی، اصول و مبانی اخلاقی را به‌صورت جامع و نظام‌مند ارائه کرده و این آموزه‌ها در سیره و سخنان پیشوایان دین تجلی یافته‌اند. در این میان، نهج البلاغه اثر ارزشمند گردآوری‌شده از کلام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت اخلاق اسلامی به شمار می‌آید که تعالیم اخلاقی آن ریشه در قرآن کریم دارد.

این رساله به تحلیل امکان تکامل جسمانی و روحانی انسان در عالم برزخ و آثار اجتماعی مترتب بر این تکامل، با عنوان «تکامل اجتماعی»، به روش تحلیلی و توصیفی و رویکردی میان‌رشته‌ای پرداخته است. مسئله اصلی این بحث است که در صورت اثبات این تکامل بر اساس دیدگاه صدرالمتألهین، چه ارکانی از مبنا و اصول صدرایی قابل‌استنباط است؟ نقش این ارکان در تبیین علت، شاخصه‌ها و آثار تکامل اجتماعی مدنظر وی که از آن تعبیر به «حکمت متعالیه نبوی و ولایی» می‌شود، چیست؟ اهمیت و ضرورت بحث از دو جهت است: اولاً با تقریر صدرایی روشن می‌شود که استکمالات دنیوی سایه و ظلی از تکاملات حاکم بر عالم برزخ بوده و «ولایت»، حلقه اتصال این عالم‌ها، بر اساس قافله‌سالاری و رهبری «انسان کامل» می‌باشد و ترقی و تعالی حقیقی برای افراد و جوامع بشری فقط از این رهگذر امکان‌پذیر است. ثانیاً شناخت بسیاری از مسائل فردی و اجتماعی من‌جمله معیار شقاوت و سعادت حقیقی، آزادی‌های فردی و اجتماعی، حقوق شهروندی و... متوقف بر تبیین علت، شاخصه‌ها و آثار تکامل اجتماعی انسان است که این امر می‌تواند از نحوه نگرش بر تکامل برزخی انسان، قابل‌استفاده و استدلال باشد. مهم‌ترین نوآوری در تبیین اصول چهارگانه مبتکرانه عقلانی صدرایی در «فاعلیت نفس ناطقه»، «جایگاه نفس ناطقه»، «کمالات و سلطنت قوه خیال در برزخ» و «نورانیت و بساطت نفس ناطقه»، در حل امکان تکامل برزخی و انبعاث ارکانی از این اصول با عنوان «انسان کامل» و «ولایت» می‌باشد. ضمن آنکه با همین رهیافت و ارتقای حکمت متعالیه صدرایی به «حکمت متعالیه نبوی و ولایی»، علت و شاخصه‌ها و آثار تکامل اجتماعی مدنظر وی نیز نمایان می‌شود. یافته این رساله بدین قرار است که بر اساس مبنای جدید و ارکان ملاصدرا، کمال‌یابی و ارتقای وجودی در برزخ و فردی و اجتماعی در دنیا، حاصل ظهور و تجلی لحظه‌به‌لحظه نفس ناطقه، با سرمایه وجودی که انسان به میزان تحقق ولایت انسان کامل در خود از علم و عمل ایجاد کرده است، می‌باشد. نتیجه آنکه نوع بشر و اجتماعات انسانی، با تمسک به ولایت انسان کامل و علم و عمل به اقتضای آن، تولدی دوباره یافته و به استکمالات حقیقی و سرمنزل مقصود در دنیا و برزخ رهنمون می‌شوند.

بررسی تطبیقی جایگاه و مقام حضرت هارون (ع) در قرآن و تورات، موضوعی است که به تحلیل عمیق و همه‌جانبه نقش این پیامبر بزرگ در دو دین ابراهیمی می‌پردازد. این پژوهش با هدف شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های روایی، معنوی و عملکردی هارون (ع) در دو متن مقدس، تلاش می‌کند تا تصویری جامع از جایگاه او در هر دو دین ارائه دهد و به فهم بهتر ارتباطات دینی و تاریخی میان اسلام و یهودیت کمک کند.در واقع دغدغه اصلی این پایان‌نامه پاسخ به این سوال است که شباهت‌ها و تفاوت‌های جایگاه و مقام حضرت هارون (ع) در قرآن و تورات چیست؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع موجود کتابخانه‌ای انجام شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، جایگاه هارون در قرآن به عنوان پیامبری همراه و شریک موسی (ع) با تأکید بر فضایل اخلاقی، هدایت و فصاحت بیان شده است، در حالی که تورات علاوه بر نقش پیامبری، هارون را نخستین کاهن اعظم و معجزه‌گری معرفی می‌کند که عصا را به مار تبدیل می‌کرد. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تأکیدهای متفاوت هر متن بر جنبه‌های مختلف شخصیت هارون است و در عین حال، هر دو کتاب بر نقش کلیدی او در حمایت از موسی و هدایت قوم بنی‌اسرائیل اتفاق نظر دارند.

بیان مسئله قرآن کریم، به عنوان والاترین منبع الهام‌بخش مسلمانان و کتاب هدایت آسمانی، سرشار از مفاهیمی است که تبیین دقیق، علمی و جامع آن‌ها برای شکل‌گیری نگرش و رفتار صحیح فردی و اجتماعی، ضرورت دارد. یکی از این مفاهیم کلیدی، واژه «منت» است که در آیه 164 سوره آل عمران مورد تأکید قرار گرفته است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ...» در این آیه، خداوند، بعثت پیامبر اکرم (ص) را نعمتی عظیم و مصداقی از «منت» الهی بر مؤمنان معرفی می‌کند؛ اما نکته مهم و چالش‌برانگیز در فهم این آیه، معنای دقیق واژه «منت» و کاربرد خاص آن در نسبت با خداوند متعال است. در ادبیات عربی و فارسی، واژه «منت» معمولاً با مفاهیمی چون نعمت‌بخشی همراه با بزرگ‌نمایی، سرزنش، تحقیر و حتی طلبکار بودن به کار می‌رود و اغلب دارای بار معنایی منفی است. به گونه‌ای که اگر انسانی پس از اعطای نعمتی، به گیرنده آن منت بگذارد، این عمل نکوهیده تلقی می‌شود. اما زمانی که همین واژه به خداوند نسبت داده می‌شود، روشن است که بار منفی آن منتفی است و صرفاً به معنای عنایت خاص، لطف بی‌کران و نعمتی بی‌بدیل به بندگان است. با این حال، این تفاوت معنایی، پرسش‌های مهمی را در حوزه تفسیر و علوم قرآن مطرح می‌سازد: آیا واژه «منت» در همه کاربردهای قرآنی از همین خلوص معنایی برخوردار است؟ چگونه می‌توان مرز معنای الهی و انسانی «منت» را از یکدیگر تفکیک کرد؟ آیا مفسران مختلف، این واژه را به یک شکل تفسیر کرده‌اند یا میان دیدگاه‌های آنان اختلاف وجود دارد؟ مطالعه تفاسیر کهن و معاصر نشان می‌دهد که مفسران در تبیین معنای «منت» در این آیه، به ظرافت‌های لغوی، سیاق آیه و تفاوت کاربرد انسانی و الهی توجه کرده‌اند. برخی آن را به معنای «نعمت عظیم» و برخی دیگر به معنای «تفضّل خالص و بی‌منت» و برخی نیز به نوعی «بزرگی نعمت و لطف بی‌بدیل» دانسته‌اند که تنها از خداوند صادر می‌شود و هیچ شباهتی به منت‌گذاری‌های انسانی ندارد. این تفاوت تفسیری، نه‌تنها ابعاد لغوی و ادبی دارد، بلکه در ساحت‌های اخلاقی و تربیتی نیز آثار گسترده‌ای بر جای می‌گذارد؛ چراکه فهم درست معنای «منت» در نسبت انسان با خدا و در مناسبات اجتماعی انسان‌ها، می‌تواند الگویی کاربردی برای رفتار مؤمنان باشد. در عین حال، با وجود اهمیت موضوع، به نظر می‌رسد که تاکنون پژوهشی مستقل و جامع که به‌طور اختصاصی به بررسی و تحلیل معنای «منت» در آیه 164 سوره آل عمران، با رویکرد تفسیری، لغوی و تربیتی پرداخته باشد، کمتر انجام شده است و اغلب پژوهش‌ها به صورت پراکنده و در حواشی تفاسیر یا ذیل مباحث اخلاقی مطرح گردیده‌اند. بنابراین، تحقیق حاضر با بهره‌گیری از منابع تفسیری معتبر شیعه و سنی، متون لغوی اصیل و بررسی آثار تربیتی و اخلاقی این واژه، می‌کوشد ضمن واکاوی عمیق معنای «منت» در این آیه، زمینه‌ای نوین برای فهم دقیق‌تر پیام قرآن کریم و غنای مطالعات علوم قرآنی فراهم آورد.