جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سورن کرکگور، متفکر دانمارکی، ساحت عقل و ایمان را بسیار جدا می انگارد. از نظر او ایمان از جنس کشف و شهود و وحی عام و عقل هدایت است و رسیدن به آن با یک جهش به فراسوی شواهد تاریخی و عقلی و علمی و اعتقاد داشتن به محال و پارادکس امکان پذیر است. علامه طباطبایی متفکر بزرگ اسلامی، علاوه بر شهودی بودن ایمان اعتقاد دارد که ایمان را می توان با استدلال عقلی محکم و مبرهن ساخت و بدین طریق راه بر موهومات و تخیلات و عواطف و احساسات بسته می شود. از نظر او ایمان امری اختیاری است و در غیر این صورت فاقد ارزش و اعتبار است. آراء این دو متفکر غربی و شرقی را در مسائلی مثل ایمان و دین، ایمان و شهود، ایمان و اختیار، ایمان و عمل، ایمان و رنج، ایمان و محال، ایمان و شورمندی، ایمان و رضا و تسلیم می توان بر هم تطبیق نمود.

تأویل شناسی «بسم الله الرحمن الرحیم» در راستای مبانی اعتقادی و فکری فلاسفة مسلمان، راهگشای معرفت به مَباحث خداشناسی و انسان شناسی و هستی شناسی است. از این رو، این پژوهش با عنوان «بررسی تطبیقی تأویل بسم الله الرحمن الرحیم از دیدگاه ملاصدرا، علامه طباطبایی و امام خمینی» مطابق نظریات سه فیلسوف عارف مسلمان تنظیم شده است. در این پژوهش به بررسی معنای تأویل پرداخته ایم که رویکرد فلسفی، عرفانی سه شخصیت مذکور در این رابطه مورد بررسی قرار گرفته است. تفاوت دیدگاه سایر مفسرین که تأویل را در راستای ظواهر آیات قرآن و ارتباط لفظ و معنا دانسته اند، مختصراً ذکر شده است همچنین دیدگاه خاص فلاسفه مذکور نسبت به تأویل به عنوان شناخت لایه های باطنی هستی و آیات قرآن مطرح گردیده است به طوری که نه تنها بسم الله الرحمن الرحیم بلکه تمام حقایق عالم امکان یک مقام اطلاقی و غیر مقید داراست و مقامات و تعیناتی مطابق عوالم و نشآت مختلف هستی، که متعلقات (بسم الله الرحمن الرحیم) در این راستا بسیار مختلف می شود. مقام اطلاقی آیة مذکور، اسم اعظم و مقامات نازلة آن هر کدام مربوط به اقوال و افعال و سور مختلف قرآن است. و در همة این موارد بسم الله الرحمن الرحیم صرفاً اشتراک لفظی است. در این تحقیق سعی بر آن است ماهیت خاص اسماءُ الحسنی به عنوان تجلیات فعلی ذات الهی و وسایط فیض او بر ممکنات تبیین گردد و جایگاه خاص رحمت الهی در میان آنها تشریح شود، همچنین ارتباط سایر اسماء الهی با رحمت او به عنوان ام الاسماء و رابطه (بسم الله الرحمن الرحیم) با اسم اعظم الهی و تجلی اتم و اکمل آن یعنی انسان کامل بررسی گردد. و رابطة صفات متقابل در حیطة ربوبی و امکانی آن بررسی شود، چرا که با توجه به اصالت وجود و ارجاع همة اوصاف متقابل الهی به یک ذات واحد تمامی تضادها از وجود باری تعالی مرتفع می شود. از طرفی با توجه به شمول و فراگیری رحمت، راز شرور و مفاسد عالم در چشم انداز فلسفه مطرح می شود که هر کدام از سه شخصیت فوق الذکر به نحوی شرور را به اعدام نسبت داده که مورد جعل و خلق واقع نمی شوند و در قضای الهی جایگاهی ندارد.

سید محمد حسین طباطبایی ( 1321-1402 ه ) فخر الدین رازی ( 544-606 ه) دو مفسر بزرگ در تاریخ تفسیر هستند که از دو نظام کلامی و اعتقادی متفاوت متاثرند ، بررسی تطبیقی تفسیر المیزان علامه طباطبایی وتفسیر کبیر امام فخر رازی در مبحث عدل الهی و دیدگاه آن دو شخصیت درباره مسائل موضوع یاد شده هدف این رساله می باشد ، مراد از مطالعه تطبیقی ، توصیف و تبیین مواضع خلاف و وفاق اندیشه های تفسیری این دومفسر است ، عدل الهی دامنه تحقیق حاضر است که در آن علامه طباطبایی به علت اعتقاد به اختیار، حسن و قبحی که تابع موافقت ومخالفت با خواسته های درونی انسان است ومعلل بودن افعال باری به اغراض ، توجه به آیاتی می نماید که این عقیده را اثبات می کند و امام فخر رازی به علت اعتقاد به جبر، حسن و قبح شرعی ، ومعلل نبودن افعال باری به اغراض ، توجه به آیاتی می نمایند که این عقیده را اثبات میکنند در این رابطه رازی آیاتی که موهم جبر است محکم دانست و دست به تاویل دیگر آیات می زند که ظاهراَ در منافات با این آیات هستند ، اما به عقیده علامه تأویلی در میان آیات به معنایی که اشاعره و معتزله بدان توجه کردند نیست.

از جمله مفاهیم مهمی که زمینه ساز بسیاری از مباحثات و مجادلات فلسفی و کلامی در عالم اسلام، مسیحیت و یهودیت شده است، تعیین و تبیین مفهوم و ماهیت «ایمان» است. امروزه نیز بحث از «ایمان دینی» و جایگاه آن در شکل گیری «باور دینی» و همچنین ارتباط آن با عقلانیت، محور مباحث نوین در حوزه فلسفه دین و کلام جدید قرار گرفته است. اینها همه بر اهمیت، ارزش و جایگاه بحث از «ماهیت ایمان دینی» می افزاید. هدف از این رساله تحلیل و تبیین «ماهیت ایمان دینی» از نظر دو فیلسوف و متکلم بزرگ معاصر؛ یعنی «علامه طباطبایی» (ره) در عالم اسلام و «پل تیلیخ» در عالم مسیحیت می باشد. امیدواریم بتوانیم با بررسی دو رای مختلف که یکی از شرق و دیگری از غرب است، هر چه بیشتر به حقیقت و قول صواب نزدیک تر گردیم. در این رساله پس از طرح اجمالی و تعیین جایگاه بحث «ایمان» در گذشته و در منظر امروز جهان فلسفه، ابتدا دیدگاه «علامه طباطبایی» (ره) را با محوریت «تفسیر المیزان» درباره مسئله «ایمان دینی» جویا می شویم و سپس به بررسی و تبیین همین موضوع در اندیشه «پل تیلیخ» با محوریت کتاب ایمانی او یعنی «پویایی های ایمان» می پردازیم. بررسی تطبیقی این دو اندیشه درباره مسئله «ایمان دینی» دغدغه آخرین بخش از این جستار را تشکیل می دهد. ما در این گفتار بر روش توصیفی و اسنادی همراه با تحلیل محتوا تکیه داریم. نتایج حاصله از این رساله اینکه، بین اندیشه «علامه طباطبایی» (ره) و «پل تیلیخ» درباره «ماهیت ایمان دینی» تفاوت های اساسی وجود دراد که این تفاوت ها بیشتر ناظر به مباحث «تعریف ایمان» و «سنخ ایمان» از نظر هر کدام می باشند. البته بین اندیشه این دو فیلسوف- متکلم شباهت هایی هم وجود دارد. امید است طرح این رساله، یعنی بررسی تطبیقی مسئله «ماهیت ایمان دینی» از دیدگاه «علامه طباطبایی» (ره) و «پل تیلیخ» زمینه ای برای تحقیقات بیشتر در این حوزه را فراهم آورده و بتواند رهنمونی باشد برای تعیین جایگاه «ایمان دینی» در معرفت شناسی «باور دینی».

چکیده (فارسی): چکیده نظری? مُثل افلاطونی از سوی وی به عنوان راه حلّی برای تبیین و توضیح مساله ثبات و تغیّر و معرفت حقیقی و معرفت غیر حقیقی مطرح شد این نظر متأثر از ا ندیشه های متفکران پیشین و شرایط خاص اجتماعی زمان افلاطون واقع شد. تکی? اصلی افلاطون در بیان نظری? مثل بیش تر از طریق کشف و شهود بوده است و آنچه از لابه لای گفته های افلاطون می توان استنباط کرد چیزی بیش از اثبات ذوات مفارق عقلانی که علت انواع طبیعی محسوس اند نیست، دلیل محکمی برای اثبات وحدت نوعیه بین اشیاء محسوس و ذوات مفارق عقلی وجود ندارد، در صورت پذیرش وحدت نوعیه بین اشیای محسوس و ذوات مفارق عقلانی اشکالات متعددی، از قبیل مضاعف شدن هستی، روشن نبودن چگونگی ارتباط مُثل با یکدیگر و همچنین با اشیای محسوس را به دنبال دارد. در فلسف? اسلامی تاویل های گوناگونی از نظری? مثل به عمل آمده است. ملاصدرا پس از بیان این تاویل ها تمام این نظریات را منسوخ می داند مگر تاویل شیخ اشراق که آن را نزدیکترین تاویل به بیان افلاطون می داند. در مورد نظری? مثل کسانی که از دریچ? براهین عقلانی به این نظریه نگاه می کنند به شدّت با آن مخالفت کرده و آن را ردّ می کنند و اما کسانی همچون ملاصدرا و شیخ اشراق که از دریچ? کشف و شهود به آن نگاه می کنند از این نظریه دفاع می نمایند. در رسال? حاضر پس از بیان نظری? مُثل افلاطونی، نظر سه تن از حکمای اسلامی یعنی شیخ اشراق و صدر المتالهین و علامه طباطبائی درباره مُثل مورد بحث و بررسی واقع شده است. ابتدا به بیان نظام هستی شناسی شیخ اشراق پرداخته، آن گاه سه برهان اقامه شده از طرف وی که عبارتند از: ?- قوای نباتی یعنی قو? غاذیه، نامیه و مولّده اعراض هستند و هر عرضی نیاز به حامل و محل دارد و محل این اعراض، جسم گیاه است که با دگرگونی جسم گیاه، اعراض متغیر می شوند و فاقد شعور و ادراک هستند. همچنین مبادی ایجادکنند? این ترکیب ها و کارهای مختلف و اشکال زیبا باید امری دارای شعور و ادراک باشند.?- نظام جاری بین انواع طبیعی مادی، نظامی دائمی و همیشگی است. نظام دائمی و اکثری نمی تواند اتفاقی و تصادفی باشد بنابر این انواع طبیعی باید قائم به ذات مجردشان در عالم نور باشند.? -قاعد? امکان اشرف مطرح می شود. سپس سه دلیل که عبارتند از:?- از ناحی? حرکت ?- از ناحی? ادراک ?-آثار حاصل از طبایع جسمانی از سوی ملاصدرا بر این نظریه اقامه شده است. همچنین، میان دو دیدگاه ملاصدرا و شیخ اشراق چنین نتیجه گیری می شود که شیخ اشراق مماثلت و مشابهت بین اصنام و اصحاب اصنام را از هر جهت ضروری نمی داند، اما ملاصدرا مماثلت و مشابهت بین اصنام و اصحاب اصنام را از هر جهت لازم می داند . در پایان به بیان نظر علامه طباطبائی و ذکر ایراداتی که او بر سه دلیل شیخ اشراق و ملاصدرا وارد کرده است، پرداخته می شود. نتیجه اینکه علامه در نظام هستی شناسی عقول عرضیه را قبول ندارد. اما آنچه در خور بیان است این است که آنچه از طریق این براهین به دست می آید اثبات چیزی بیش از وجود جواهر مفارق عقلانی نیست، هیچ کدام از این براهین وحدت نوعیه تام و کامل را میان اشیای محسوس و این جواهر عقلانی اثبات نمی کند. و همچنین از این براهین به دست نمی آید که این جواهر مفارق عقلانی همان مُثل هستند یا نه؟

دیدگاه ها و آراء کلامی علامه ی طباطبایی که موضوع این پژوهش قرار گرفته از متن آثار ایشان، استخراج و در هشت فصل، شامل صد و بیست و یکی عنوان - که اهم آنها در ذیل می آید - گردآوری و تبویب گردیده است. فصل اول - آفرینش: خلق و امر، زندگی پیش از دنیا، بداء، عرش، ملائکه. فصل دوم - اسماء و صفات: قاهریت، تدبیر، ربوبیت، قیومیت، اسماء حسنی، عدل الهی. فصل سوم - جبر و اختیار: عناوین اعتباری، تملیک و اقدار الهی، رابطه ی قضا و قدر با افعال اختیاری. فصل چهارم - هدایت، نبوت، امامت و عصمت: نبوت عامه، خاتمیت، ادله ی عصمت، رجعت. فصل پنجم - معجزه: معجزه و قانون علیت، استناد معجزه به اسباب طبیعی غیر عادی، تأثیر نفوس انبیاء در معجزه. فصل ششم - قرآن: عمومیت و ابدیت قرآن، تحدّی و فایده ی آن، اتصاف کلام به قدمت و حدوث. فصل هفتم - شفاعت: معنا و شرایط شفاعت، شفاعت تکوینی و تشریعی، شافعان. فصل هشتم - معاد: وجوب معاد، برزخ، معاد جسمانی، شهادت، تجلی خداوند، حشر حیوانات

در اصطلاح فلسفه، حکم و ضرورتی که موجود ممکن برای وجود یافتنش از ناحیه ی علت تامه اش دریافت می کند «قضا» نام دارد. مطابق مطابق با این حکم و ضرورت، شیء ممکن موجود می شود و دارای یکسری آثار و صفات خاص و زمان و مکان خاصی می گردد، که مرحله ی «قدر» نام دارد. از تفاوت های اساسی بین قضا و قدر آن است که؛ قضا، لا یتغیر و لا یتخلف است و حیطه ی آن هم عالم ماده است و هم عالم مجردات. اما مرحله ی قدر، قابل تغییر و تخلف است و حیطه ی ان تنها عالم ماده است، زیرا تنها عالم ماده است که قابل تغییر و تحول است. علامه طباطبایی و مولوی، در مسأله جبر و اختیار آدمی، نظرات اشاعره و معتزله را رد نموده اند و نظر شیعه (امر بین الامرین) را پذیرفته اند، یعنی اعمال و رفتار بشر آمیخته ی است از جبر و اختیار. قضا و قدر حاکم بر نظام هستی و خروج از سیطره ی آن غیر ممکن است پس تقدیراتی که در لوح یا کتاب محفوظ هستند که از آن تعبیر به «لوح محفوظ» می شود و اما تقدیرات دیگری هستند که قابل تغییر اند و انسان با استفاده از اختیار و اراده ی خود و با انجام بعضی اعمال مانند دعا، صدقه، احسان و .. می تواند این تقدیرات را تغییر دهد و یا مانع از وقوع رویدادهای نامطلوب شود و این تغییر تقدیرات با حکمت بالغه ی خداوند هیچ منافاتی ندارد.