جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از سکونت‌گاه امیرالمؤمنین(ع)و حضرت صدیقۀ طاهره(س) غالباً با تعبیر «بیت فاطمه(س)» یاد می‌شود؛ اما در شماری از منابع تاریخی، از مکانی در بقیع با عنوان «دار علی(ع)» نیز نام برده شده که آن را به امیرالمؤمنین(ع)نسبت داده‌اند. با آنکه منابع تاریخی به‌تفصیل به اوضاع مدینه و بقیع پرداخته‌اند، یا ذکری از «دار علی(ع)» در میان نیست، یا تنها بدون تعیین موقعیت دقیق، از کنار آن گذشته‌اند. شماری از محققان با استناد به مساحت اندک و نیز نزدیکی «بیت فاطمه(س)» به مسجدالنبی و منزل پیامبر(ص)، این خانه را برای وقوع برخی رویدادهای مهم صدر اسلام، از جمله حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، نامناسب دانسته‌اند؛ از این‌رو یا اصل این وقایع را انکار می‌کنند یا با دیده تردید بدان می‌نگرند. این مقاله، پژوهشی است توصیفی-تحلیلی که داده‌های آن به شیوۀ کتابخانه‌ای گردآوری شده و با روش تحلیل محتوای کیفی، مبتنی بر منابع حدیثی فریقین، تاریخ اسلام، تاریخ مدینه، آثار شرح‌حال‌نگاری (تراجم، طبقات و انساب)، سفرنامه‌ها و دیگر منابع مرتبط، به بازسازی موقعیت مکانی و حدود «دار علی(ع)» در بقیع می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد امیرالمؤمنین(ع)از زمان ازدواج، پیش و پس از سکونت در «بیت فاطمه(س)»، در آغازِ بقیعِ امروزی، خانه‌ای وسیع در اختیار داشته‌اند که محل سکونت ایشان و حضرت صدیقۀ طاهره(س) بوده و بسیاری از وقایع سرنوشت‌ساز صدر اسلام، به‌ویژه رخدادهای پس از رحلت پیامبر(ص)، در همان‌جا رخ داده است.

جایگاه و مفهوم امامت، یکی از بنیادی‌ترین ارکان اندیشه‌ای مکتب اسماعیلیه به ‌شمار می‌رود. تبادل اندیشه برای پاسخ به تردیدها و مقابله با شبهات اعتقادیِ پیچیده در دوره‌های مختلف تاریخی، همراه با تشکیل حکومت فاطمیان و نیاز به بهره‌گیری از پشتوانه‌های نظریِ نیرومند برای تحکیم بنیان‌های فکری، موجب شد اسماعیلیان به آموزه‌های نوافلاطونی و رویکردهای تأویل‌گرایانه -و گاه غلوآمیز- برخی داعیان دگراندیش گرایش یابند؛ داعیانی که سال‌ها در ایران زیستند و با حکمت ایران باستان آشنایی عمیقی داشتند. این پژوهش بر پایۀ تحلیل متون کلامی و اعتقادی اسماعیلیه انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحولات تاریخی، مبانی اعتقادی و کلامی این مکتب را به‌سمت تغییرات معنایی در موضوع امامت سوق داده است. این دگرگونی‌های بنیادین، زمینه‌ساز بازخوانی، بازاندیشی و دگرگونی‌های ساختاری عمیق در آرا و نظریه‌های علمای اسماعیلیه شد. در نتیجه، عالمان اسماعیلی با شناخت دقیق از ضعف‌ها و کاستی‌های دستگاه فکری موجود و آگاهی از تحولات جاری، به‌سوی بازطراحی نظام فکری و بازخوانی نظریۀ امامت بر پایۀ نیازهای زمانه گام برداشتند و در پی آن، تحولی ژرف در مبانی کیهان‌شناسی اسماعیلیه پدید آمد.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که ذهن دانشمندان خداباور را درگیر کرده است، استکمال نفس انسان بعد از حیات دنیوی اوست. برخی فلاسفه و متکلمان مسلمان منکر چنین تکاملی شده‌اند و گروهی نیز برای آن استدلال‌هایی مطرح کرده‌اند. در بین عرفا سیدحیدر آملی به‌عنوان یک عارف شیعی به این سؤال پاسخ مثبت داده است. تحقیق پیشِ رو با روش توصیفی-تحلیلی از طریق شش مبنا، به اثبات این مسئله پرداخته است. این مبانی عبارت‌اند از: «تجدد امثال، تجسم اعمال، شفاعت، چینش عوالم هستی، خیال و حرکت حبی». از دیدگاه سیدحیدر، عالم خیال و چینش عوالم هستی، بستری برای حرکت و تکامل برزخی انسان ایجاد می‌کند و بر مبنای تجدد امثال، انسان در هیچ عالمی ایستایی ندارد؛ بلکه لحظه‌به‌لحظه در حال حرکت و رشد است و این حرکت بر پایۀ عشق و محبت به حق‌تعالی، انسان را در عوالم برزخی سیر می‌دهد و سبب تکامل او می‌شود. شفاعت نیز نشانگر رشد اخروی انسان است؛ زیرا چه موجب ارتقای او در بهشت گردد و چه سبب نجات او از جهنم، در هر حال دلالت بر تکامل انسان در آخرت دارد. افزون بر این، قوۀ خیالِ انسان نیز عاملی برای خلق صور خیالی و ارتباط با عالم مثال است و همین امر، زمینهٔ تکامل او را فراهم می‌سازد.

معناشناسی یکی از علومی است که به بررسی معانی واژه‌ها با تکیه بر معیارهای مختلف می‌پردازد و می‌تواند جهان را آن گونه که انسان‌ها متصور می‌شوند توضیح دهد. در این دانش که برای بررسی واژه‌ها از علوم مختلفی مانند زبان-شناسی، تاریخ، جامعه‌شناسی و ... کمک می‌گیرد، معنای هر واژه یا عبارت با ویژگی‌های چون چشم اندازی بودن معنا، پویا و انعطاف پذیری آن، دایرة المعارفی بودن، و اصل کاربردی آن به تبیین دقیقی از خود کمک می‌کند. قرآن کریم منبع عظیمی از زیبایی‌های لفظی و معنایی در میان همه متون است که از این میان افعال ناقصه بخش عمده‌ای از الفاظ این کتاب آسمانی را تشکیل می‌دهد؛ افعال ناقصه در معانی متفاوتی برحسب بافت و موقعیّت متن به کار رفته است و دلالت‌های گوناگونی را به مخاطب منتقل می‌کند. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، دلالت‌های لفظی و معنایی «لیس» را در 5 جزء نخست قرآن کریم مورد بررسی و تحلیل قرار داده است تا دلالت‌های گوناگون این فعل را که اغلب زبان آموزان گمان می‌کنند فقط بر معنای نفی محض دلالت دارد، ذکر و تبیین کند. مهم-تریم دستاوردهای این پژوهش آن است که فعل لیس با توجّه به موارد متعدّدی که به عنوان شأن نزول آن در آیات مختلف گفته شده، دلالت‌های مختلفی از جمله نفی، نهی، هشدار، آرامش و اطمینان دادن، اباحه و تخییر دارد که این معنا در کنار توجّه به شأن نزول فعل مذکور، از رهگذر اهتمام به واژگان همجوار آن نیز قابل برداشت است.

قرآن کریم، معجزه جاوید، و بحری کامل و جامع از معارف و آموزه های خداشناسی، هستی شناسی و انسان شناسی برای همة عالمیان است که ضرورت تلاش شایسته حداکثری محققان را در راه تحصیل و استخراج دستور العمل ها و ارائة راهکارهای عملی آن به جامعة علمی را می طلبد. روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم و بررسی راهبردهای مدیریتی پیامبران اولوالعزم در هدایت مخاطبان خود، ائم از حاکمان ستمگردر عرصۀ زر و زور و تزویر، قوم و مردم زمان خویش، سبکی جذّاب و کاربردی است و یکی از ضروریّات عصر حاضر به شمار می رود. پژوهش حاضر با هدف بررسی راهبردهای حضرت موسی (ع) در رهبری قوم بنی اسرائیل انجام شده است. این تحقیق از حیث هدف، کاربردی است و از روش توصیفی، تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای انجام شده است. حضرت موسی (ع)، با بهرهگیری از ظرفیتهای فردی و نیز اتخاذ تدابیر و راهبردهای مناسب که مشتمل بر سه راهبرد تعلیمی، تربیتی و زمینه‌ای است، زمینههای تعلیم و تربیت الهی را برای بنی اسرائیل و سایر پیروانش فراهم نموده است. هنر انبیا این است که استعدادهای ذاتی و موهبتی الهی خویش را به فعلیت رسانده‌اند. در حقیقت ادارۀ جامعه توسط پیشوای الهی در حوزۀ تشریع، تجلی ولایت تکوینی الهی بر انسانها است و نتیجه اینکه کامیابی‌های جامعه محصول تبعیت از حاکم الهی و ناکامی‌های آن نیز، حاصل عدم اطاعت از ایشان است.

مقاله حاضر با هدف بررسی جایگاه و کاربرد روایات تفسیری اهل بیت ع در تفسیرتبیان به بررسی عملکرد شیخ طوسی در قبال روایات تفسیری ائمه(علیهم السلام) به روش توصیفی تحلیلی پرداخته و در بررسی های انجام شده تبیین شد که عملکرد این مفسر در مورد روایات مربوط به آیات احکام نازل شده از ائمه (علیهم السلام) نسبتاً بهتر از عمکردش در قبال سایر روایات تفسیری آنها بوده و در این مورد باید گفت؛ شیخ طوسی برخی از روایات را اصلا ذکر نکرده و برخی را هم که ذکر کرده یا به صورت اشاره ضمنی به مضمون روایت و نقل آن از قول دیگران و یا اشاره صریح به روایت امام معصوم (علیه السلام)بوده است که البته در این مورد نیز اگرچه بعضاً روایات را با ذکر نام و حفظ شأن معصوم (ع )آورده اما برخی از روایات را نیز به صورت مجهول و بدون نام معصوم )ع( و برخی را با مقدم داشتن نام راوی غیر معصوم ذکر کرده است.

منشأ و زمان پیدایش تشیع اعتقادی، همواره دیدگاه‌های گوناگونی را در پی‌داشته است. برخی نظریه‌پردازان برآنند که «تشیع اعتقادی» برآمده از اندیشه‌های برون‌دینی بوده و برخی دیگر آن را دچار انقطاع تاریخی از عصر نبوی و برساختۀ اواخر قرن نخست هجری شمرده‌اند. حاصل این نظریه‌ها، انکار اصالت تاریخی مکتب تشیع و برساخته‌بودن این مکتب در نتیجۀ انحراف از تعالیم قرآنی و نبوی است. در مقابل، اندیشمندان شیعی و برخی مستشرقان معتقدند که تشیع اعتقادی، برایند فهم روشمند از تعالیم قرآنی و سنت نبوی در پرتو تفسیر اهل‌بیت؟عهم؟ از این معارف است. آنان برای اثبات این نظریه، راه‌های مختلفی را برگزیده‌اند. بررسی اندیشه‌ها و وابستگی‌های فکری برخی از صحابه پیامبر؟ص؟ و اهل‌بیت؟عهم؟ در قرون نخست، یکی از این روش‌ها است که ‌در این نوشتار به‌عنوان نمونه با ژرف‌اندیشی در گزارش‌های تاریخی، تراجم‌نگاری و حدیثی درباره یکی از اصحاب خاص امیرالمومنین؟ع؟ به نام «اصبغ بن نباته» نشان داده‌ایم. وی در نتیجۀ پیوند فکری-سیاسی که با خاندان وحی و برخی شیعیان داشته، به اندیشه‌های خاص شیعی همچون امامتِ امیرالمومنین؟ع؟، عصمت، علم ویژه، برائت، مهدویت، رجعت و بداء باور داشته است.

«خاندان ابودُلَف» سلسله‏ای عرب‏تبار بودند که در «حیره»‏ می‌زیستند. با گسترش اسلام، ساکن کوفه شدند و گرایش شیعی یافتند. بزرگان این خاندان در اظهار عقیدۀ مذهبی خود استوار و بی‏پروا بودند و در کشتن دشمنان امیرالمؤمنین؟ع؟ درنگ نمی‌کردند. آنان برای یافتن پایگاهی برای مبارزه با بنی‌امیه رهسپار ایران شدند و در نزدیکی شهر «اراکِ» امروزی سکونت گزیدند و به غارت کاروان‏هایی پرداختند که به دربار امویان فرستاده می‌شد. با شروع دعوت عباسیان، ابتدا به آنان پیوستند؛ اما در ادامه از ایشان جدا شدند؛ گاه به دشمنی و مقابله با آنان پرداختند، و گاه که توان رویارویی نداشتند، به‌ظاهر اطاعت می‌کردند؛ درحالی‌که در دل، آروزی نابودی آنان را داشتند. «خاندان ابودُلَف» در سال 225ق. «نخستین دولت امامی‏مذهب» را به ‏وجود آوردند. پنج حاکم این سلسله، نزدیک به شش دهه، بر بخش‌هایی از ایران حکومت کردند. سرانجام، اختلاف‌های درون خاندانی، و حملات عباسیان،‌ سبب سقوط آنان شد. این پژوهش با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ایِ برگرفته از منابع متنوّع تاریخی، رجالی، جغرافیایی و انساب، و با تحلیل این داده‌ها، نخستین دولت با مذهب امامی را بررسی کرده است؛ دولتی که تاکنون اثر مستقلی در معرفی آن نگاشته نشده است.