جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چینش اسماء و صفاتالهی در پایان آیات با توجه به قاعدهسیاق با محتوای آیه و آیات قبل و بعد ، دارای ارتباط و تناسب بوده و ناظر به مفهوم آیات هم جوار می باشد . این موضوع همواره مورد توجه و بحث علمای تفسیر بوده و در جای جای مباحث تفسیری و آیات دارای اسماء و صفات الهی به آن پرداخته شده است . در فصل دومبه معانی اسماء و صفات الهی در لغت و اصطلاحپرداخته شده و با توجه به کتب لغتو روایات و قرآن معانی آنها بیان شده است . و در فصل سوم ارتباط اسماء و صفات الهی با محتوای صدر و ذیل آیهو آیات قبل و بعد مطرح شده است.به عنوان نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد صفت سمیع بیشتر در آیاتی ذکر شده است که ناظر بهاحاطه و نظارت الهی بر اعمال و رفتار انسان است. علیمبیشتر در آیاتی بوده ناظر به نیات و اسرار درونی بوده ، و غفور در باب آیات توبه به قصد اصلاح ، حکیم برای نشان دادن اتقان و محکم کاری ، عزیز در آیاتی است که برای نشان دادن قدرت لایزال خدای متعال است . قدیر توانای خداوند متعال بدون نیاز به دیگری ، خبیر آگاهی برون و درون ، افکار ، نیات و اعمال می باشد . بقیه اسماء الهی نیز به همین منوال همواراه دارای ارتباط محتوایی با آیهو آیات قبل و بعد ازخود می باشند .

فیلسوفان و متکلمان اسلامی از دیرباز به بحث از صفات الهی، پرداخته اند. می‌توان مباحث مربوط به صفات خداوند را در دو مرحله ی کلی بررسی کرد؛ کلیات صفات الهی که به احکام و مسایل عمومی و مشترک صفات می پردازد، بدون آن که نظر به صفت خاصی داشته باشد و مباحث خاص مربوط به هریک از صفات چون علم، قدرت و... یکی از اقسام مباحث کلیات صفات الهی، وجود شناسی صفات الهی است. در مرحله ی وجود شناسی صفات الهی، ابتدا همه ی صفات کمالی (صفات حقیقی ذاتی) به نحو عام برای ذات باری تعالی به اثبات می‌رسد، سپس نحوه ی اتصاف ذات باری تعالی به صفات کمالی تبیین می‌گردد. در این رساله، مباحث وجود شناسی صفات الهی از دیدگاه علامه طباطبایی، تبیین و تحلیل شده است. اولین گام در وجود شناسی صفات الهی، اثبات تمام صفات کمالی برای ذات باری تعالی است. علامه طباطبایی سه برهان برای این منظور اقامه می‌سازد؛ اثبات تمام صفات کمالی برای ذات باری تعالی بر مبنای برهان صدیقین، برهان مبتنی بر قاعده ی "بسیط الحقیقه" و برهان مبتنی بر قاعده ی " واجب الوجود بالذات واجب من جمیع جهات ". در گام بعد، می‌توان از ارتباط ذات الهی با صفات کمالی سخن گفت. علامه طباطبایی بر اساس صرافت وجود، بساطت حقیقی و وحدت حقه الهی، اثبات می‌کند که صفات کمالی عین یکدیگر و عین ذات اند. او همچنین بر مبنای اعتباری بودن مفاهیم صفات کمالی (تبیین فلسفی) و نیز مبرا بودن مقام ذات خداوند از تعین مفهومی صفات (تبیین عرفانی)، نحوه ی جمع کثرت صفات کمالی و وحدت ذات باری تعالی را تبیین می‌نماید. او تنها این دیدگاه را با توحید صفاتی سازگار می‌داند و دیدگاه های مخالف را نقد می‌کند و برهان علیه آن ها اقامه می‌نماید. اما علاوه بر صفات حقیقی ذاتی، صفات فعل به اعتبار اصلی که در ذات باری تعالی دارند، عین ذات خداوند هستند و کمال برای ذات او به حساب می‌آیند. اما در سایر اعتبارات، صفات فعل زائد بر ذات اند و کمالی برای ذات خداوند، شمرده نمی‌شوند

به یقین می‌توان گفت تصور خدا و الوهیت هیچ گاه از ذهن بشر دور نبوده است؛ زیرا انسان موجودی الهی و آفریده بر مثال خدایی است. در این پایان نامه تصور خدا با رویکردی تطبیقی مورد بحث قرار گرفته است،یعنی تصور از ذات و صفات خدا، از دو منظر و نگرش مختلف مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است، از یک طرف دیدگاه دکارت فیلسوف فرانسوی را داریم و از طرف دیگر دیدگاه ملاصدرا فیلسوف مسلمان. تصور این دو از خداوند دارای اشتراکات و اختلافاتی است که از مبانی مختلفِ فلسفی این دو، ناشی می‌شود. ملاصدرا با رویکردی وجودشناختی، خداوند را وجود محضی می‌داند که احاطه قیومی بر همه موجودات دارد و همه موجودات نمود و ظهور او هستند. تصور ملاصدرا از خداوند، بر اساس وجود و وجوب شکل می‌گیرد، تا آنجا که خداوند را واجب الوجود می‌خواند و معتقد به صفات ایجابی و سلبی در خداوند می‌شود؛ به گونه‌ای که این صفات، عین ذات خداوند هستند. امادکارت در تصورش از خداوند، با رویکردی معرفت‌شناختی نسبت به خدا، او را کمال مطلق همراه با دو ویژگی جوهریت و عدم تناهی می‌داند. در واقع دکارت مفهوم خدا را مفهومی ایجابی و فطری می‌داند که بالقوه پیش از تجربه در ذهن وجود دارد و بعد از پیدایش زمینه تجربی به مرحله ظهور و فعلیت می‌رسد.

اسماء و صفات الهی به کار رفته در آیات و سور قرآنی از جهات گوناگون قابل تأمّل است. این اوصاف از یک سو در نگاه کلامی، برخی را به بحث در کیفیّت صفات الهی و تقسیم آنها به صفات ثبوتی و سلبی، ذات و فعل و... برانگیخته است. از سوی دیگر می‌تواند از نگاهی نو و بدیع این موضوع مورد توجه قرار گیرد که آن تناسب مفهومی و ادبی و بلاغی اسماء و صفات الهی به کار رفته در آیات و سور با محتوای آیات و همچنین با محتوای سور است. یافتن این تناسب و ارتباط نظام‌مند بین مفاهیم آیات و سور با اسماء و صفات الهی به کار رفته در آنها، خود مستلزم درک عمیق معنایی این اسماء و صفات و همچنین درک محتوای آیات است تا از این رهگذر بتوان به جزئیّات تناسب در برخی جهات بلاغی و صنایع بدیعی در آیات پی برد.این بررسی بیانگر آن است که اوصافی از قبیل «علیم، خبیر، سمیع، بصیر، رئوف و رحیم» در آیات از یک سو با محتوای آیات و از سوی دیگر با الفاظ و کلمات و آهنگ آیات تناسب دارد به گونه‌ای که بهترین واژه‌ها از جهت تناسب و سنخیت گزینش شده و به کار رفته است که این خود از جهت اعجاز بیانی حائز اهمیّت است.

یکی از صفاتی که در میان اوصاف خداوند از اهمیت خاصی برخوردار است، و بحث‌های فراوانی را از جهات مختلف در میان فلاسفه و اندیشمندان اسلامی بر انگیخته، صفت «اراده» و «مشیت» خداوند است. در این رساله، به بررسی و شناخت این صفت خداوند ‌پرداخته‌ایم. هدف اصلی ما از تدوین این رساله، تبیین و بررسی دیدگاه‌های فلاسفه اسلامی، درباره حقیقت اراده و مشیت خداوند، و گستره و شمول آن، و مقایسه این دیدگاه‌ها با ظواهر آیات قرآن و روایات ائمه معصومین (ع) بوده است. سوال‌های اساسی که در این رساله در صدد پاسخ به آن‌ها بوده‌ایم، عبارت‌اند از:1- معنا و مفهوم اراده و مشیت چیست؟2- آیا حقیقت مشیت خداوند عین حقیقت اراده اوست یا خیر؟3- آیا اراده و مشیت از صفات ذات خداوند است، یا از صفات فعل او می‌باشد؟4- رابطه اراده و مشیت خداوند، با علم او چیست؟5- آیا اراده خداوند عام است یا خیر؟

عالم هستی مظهر صفات الهی، عظمت وحکمت حق تعالی است و خداوند با آفریده‌هایش خود را به انسان‌ها نمایانده است. در این میان انسان که در پایین‌تر نشئه جهان هستی ‌و دارای تمام ویژگی‌های این عوالم است، توان سیر در نشئه‌های دیگر و قرب به حق تعالی را دارا است. هدفی که با عنوان سعادت و کمال انسان همواره مورد جستجوی بشریت بوده و به صورت ویژه در مباحث عرفان اسلامی مطرح است که بر اساس آن انسان با سیر عمیق در عرفان نظری و سپری نمودن مراحل عرفان عملی می‌تواند به قرب حق تعالی، که همان کسب توانایی ظهور صفات الهی در خود است دست یابد، چرا که سعادت انسان در کسب برترین صفات است و منشأ و منتهای صفات الهی را نیز خداوند دارا است، در نتیجه سعادت انسان نیز تحقق و ظهور این صفات در خود است. در این میان می‌توان در کنار نظام پیچیده عرفان نظری و عملی، از منظر آیات و روایات و نگاه "درون صفاتی" (صفات الهی) و "درون نگری به انسان" (سرشت الهی و استعدادهای درونی او) به این امر پرداخت. از منظر درون صفاتی، با ترتیب و چینش صفات خداوند و تبیین آن‌ها می‌توان به امکان، نحوه و میزان ظهور این صفات دست یافت. شیوه‌ایی که کاربست آن در ایصال به قرب الهی برای عموم مردم راه‌گشاست. نحوه و چگونگی این ظهور، از یک سو به شرایط الهی باز می‌گردد. از منظر درون صفاتی، زمینه ظهور با افاضه خیر به انسان‌ها و نصرت و یاری خاص آنان (که از آن با عنوان هدایت خاص الهی می‌توان تعبیر نمود)، حلم و ربوبیت تام الهی که با دو صفت حکمت و رحمت عجین است، از سوی خداوند فراهم می‌شود. از سوی دیگر انسان که به فطرت الهی خلق شده و توانایی عبور از نشئه‌های برتر و بالاتر را داراست،‌ با سعی در حفظ سلامت فطری، دوری از گناهان و ترک هرگونه انانیت، عجب و غرور، و عبادت و اخلاص و پایبندی به صفات نهفته در وجودش می‌تواند شرایط لازم را از درون جهت ظهور و بروز صفات و استعداد‌های عالی نهفته در خود فراهم نماید و با پیمودن درجات نفس، خود را به برترین درجه و وسعت وجودی که امکان دست‌یابی به آن وجود دارد برساند. علاوه بر این، اصل واسطه بودن انسان کامل در کسب فیض و تقرب به حق تعالی از جایگاه خاص و بی‌بدیل برخوردار است چرا که ایشان نمونه اتمّ ظهور صفات الهی بوده و واسطه دریافت و ارسال هرگونه فیض در سراسر جهان هستی‌اند. در این راه باید از موانع مختلف و مهمی که سدّ راه انسان در نیل به این هدف است دوری جست. نفسِ (دنیا طلبِ) انسان و شیطان، به عنوان دو مانع اصلی مطرح‌اند که به دلیل لزوم وجود آنان در ایجاد تضاد درونی در انسان و تعالی او، می‌توان از آنان به عنوان فرصت در تعالی انسان بهره جست.

دوستی خداوند، صادقانه ترین، خالصانه ترین و برترین دوستی هاست. به گونه ای که آن را (ذاتی) خوانده اند. دوستی ای که قبل از آفرینش انسان بوده است و پس از او نیز ادامه خواهد داشت. خداوند رحمان و رحیم هم بندگان شایسته دارد و هم ناشایست. ولی همگان را بایسته رحمت عام خود می داند و روزی رسان همگان است. این دوستی و دوست داشتن موضوعی است که در قرآن در طی آیات بسیاری بدان پرداخته شده که موضوع این رساله نیز بر این پایه استوار است. روش این پژوهش، کتابخانه ای و جستجو در منابع قرآنی و حدیثی، کلامی، فلسفی و عرفانی است که پس از جمع آوری داده ها به تحلیل و بررسی آنها پرداخته ایم.یکی از ستون های دین الهی بر پایه حب و عشق بنا شده است. مومنان واقعی تمام محبت خود را نثار حق تعالی نموده و فقط او را محبوب خود قرار می دهند «??????????? ??????????? ?????? ????? ??». پس لازمه ایمان، تحقق این دوستی و محبت است که اگر به حقیقت پیوست ایمان نیز کامل می شود. چرا که محبت، اخلاص و توحید را سبب می شود و همین محبت بستر دل و جان آدمی را برای پذیرش تمام خواسته ها و دستورات محبوب آماده می سازد، او را به همه چیز و در همه جا می بیند وناله عاشقانه سر می دهد: « ????? ?? ???????? ???????? ??????????». حب و محبت در قرآن به کار رفته است ولی واژه «عشق» نه، اما بسیاری از بزرگان و دانشمندان اسلامی واژه عشق را در مورد خداوند متعال به کار برده اند. هرچند که مخالفانی هم در این زمینه وجود دارند. آنچه خداوند دوست دارد در قرآن با فعل «یُحِبُّ» و آنچه را دوست ندارد با فعل «لا یُحِبُّ» بیان شده است. از طریق بررسی این آیات محبوب های خداوند استخراج شده و بنا به قاعده «یعرف الاشیاء باضدادها» غیر محبوب های الهی نیز شناخته می شود.کلمات کلیدی : قرآن، محبّ، رابطه ی انسان با خدا، صفات خدا، تفسیر قرآن.

خدامحوری از ویژگی‌های قرآن کریم است تا آنجا که اسماء، صفات و افعال خدای متعال به طور چشمگیری در سوره های قرآن منعکس شده است.این پایان نامه باروشی جدید به بررسی تجلی اسماء وصفات وافعال الهی در سوره‌های قرآن پرداخته است؛ و هدف از آن این است تا اوّلاً نشان دهد که هر یک از سوره‌ها به چه وجه یا وجوهی از ذات الهی را متجلی ساخته اند و ثانیاً رابطه آنها با موضوع یا موضوعات سوره به چه صورت است.قرآن مجید 114 سوره دارد که براساس ترتیب نزول، 86 سوره ی آن مکی و28سوره ی آن مدنی است.از بررسی سوره‌های مکی ومدنی چنین حاصل می شود که سوره‌های مکی با اینکه تعداد بیشتری از سوره‌ها را دربرگرفته اما نام جلاله "الله" در این سوره‌ها کمتر از سوره‌های مدنی بکار رفته است، در عوض نام "رب" و "اله" دراین سوره‌ها بیشتر آمده است. در بقیه موارد، یعنی تعداد صفات وضمایر وافعال، سوره‌های مکی آمار بیشتری ازسوره‌های مدنی دارد وتنها فعل‌های نهی هستند که در هر دوگروه بطور یکسان بکاررفته است .در این میان سوره ای که ارتباطی بین صفات وموضوعات آن وجود نداشته باشد دیده نشد حتی سوره‌هایی که صفاتی در آنها نبوده، موضوعات سوره باصفت رحمن ورحیم ابتدای سوره مرتبط است.در این پژوهش درهرسوره یک یا دو صفت به عنوان نمونه به همراه اقوالی ازمفسران انتخاب شده است تا نشان دهنده ارتباط بین صفات وموضوعات بکاررفته در سوره باشند.

این پژوهش به بیان و بررسی تطبیقی الهیات سلبی از دیدگاه دو اندیشمند شرقی و غربی به نام قاضی سعید قمی و افلوطین پرداخته است. قاضی سعید بر مبنای مطلق و غیب الغیوب بودن ذات خدای متعال، او را بی‌اسم و رسم و غیرقابل شناخت می‌داند و معتقد است آن ذات نهان به‌گونه‌ای است که اعتبار هیچ کثرتی از جمله کثرت صفات در آن ممکن نیست و اسماء خدای متعال مرتبه‌ای از مراتب هستی و تجلیات آن ذات نهان‌اند که وجودشان برای ظهور کمالات مطلق او ضرورت دارد. افلوطین نیز احد را پنهان، مطلق و غیرمتعین، غیرقابل ادراک، غیرقابل توصیف و بیان‌ناپذیر می‌داند و اولین مرتبه‌ی تعین و ظهور کمالات او را عقل معرفی می‌کند. الهیات سلبی این دو اندیشمند در دو بعد وجودشناختی و معرفت‌شناختی از بیشتر جهات با یکدیگر شباهت دارد و موارد اختلاف آن دو بسیار کم است. تفاوت عمده‌ی آن‌ها در این است که تفکیک مراتب در عبارات قاضی سعید روشن‌تر و صریح‌تر از عبارات افلوطین است.

این تحقیق در مورد ارتباط اسماء الهی مذکور در انتهای آیات با محتوای آیات در سه سوره حج، مومنون و نور است. با اینکه اغلب اسماء الهی معنایی نزدیک به هم و مشترک دارند اما این دلیل باعث نشده است که در این تحقیق ترادف معنایی پذیرفته شود. اسماء الهی از طریق معنا با محتوای آیات در ارتباط هستند، که در بیشتر موارد سیاق شاهد بر این ارتباط معنایی است. زیرا سیاق در این زمینه اهمیت بالایی دارد، و بر اساس سیاق کلام است که می توان به مقصود گوینده پی برد. اسماء و صفات الهی با محتوای خود آیه، یا با مضمون آیه قبل یا با محتوای آیه بعد و به ندرت هم با محتوای چند آیه ارتباط دارند و این ارتباط اغلب به صورت تاکید، تعلیل یا تفسیر مطرح شده است. ارتباط اسماء الهی با محتوای خود آیه در سوره های حج، مومنون، نور به صورت پیوند با صدر، میانه، ذیل یا با محتوای کلی آیه وجود دارد و در ارتباط با آیه قبل یا آیه بعد نیز موارد مذکور، صدق می کند.