جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آثار عرفانی فارسی، قوس نزولی وجود از ذات واجب الوجود آغاز می شود و به انسان، که آخرین موجود عالم مادی است، پایان می پذیرد. در این مسیر، مراحلی طی می شود که جستار حاضر در صدد است این مراحل یا مراتب را بر اساس ترتیب تاریخی - البته با کمی تسامح - در آثار ادب عرفانی فارسی تا سده نهم قمری بررسی کند. در یک تقسیم بندی کلی می توان در این زمینه دو دیدگاه را تشخیص داد: 1. دیدگاه فلسفه گرا در آثار کسانی همچون سهروردی، سنایی و جامی. در این دیدگاه صادر اول، عقل است که از سه تعقل او عقل دوم، نفس فلک اول و فلک اول پدید می آیند. هر یک از عقول نیز به نوبه خود تعقلاتی دارند که بر اثر آنها عقول نفوس و افلاک پدید می آیند تا نوبت به عقل دهم می رسد که عالم مادی حاصل تعقل اوست. البته در همین دیدگاه بین سهروردی و سنایی تفاوتهای فراوانی وجود دارد؛ 2. دیدگاه ذوقی در آثار کسانی مانند عطار، رازی، مولانا و سمنانی که در آنها یا از عقول و نفوس به صورتی بسیار کلی و اجمالی یاد می شود و یا اصلا سخنی به میان نمی آید.

سعدی شیرازی،‌ از جمله شاعران فارسی زبان است که آثار او از بازتاب جهانی وسیعی برخوردار است. در حوزه ادبیات تطبیقی نیز سعدی از معدود شاعرانی است که آثارش بیش از سایرین، موضوع مطالعات تطبیقی قرار گرفته است. هدف از این نوشتار تاکید بر لزوم رعایت ملاکها و اصول تطبیق در ادبیات تطبیقی و بررسی و تحلیل مطالعات و پژوهشهای تطبیقی است که به زبان فارسی درباره سعدی و آثار او انتشار یافته است. این مقاله دو بخش دارد: در بخش اول با نگاهی به مقالات و کتابهای فارسی منتشر شده در زمینه ادبیات تطبیقی با موضوع «سعدی» به تجزیه و تحلیل آماری آن آثار پرداخته و نتیجه گرفته شده است که اغلب مطالعات تطبیقی درباره سعدی به طور کامل با موازین و ملاکهای تطبیق منطبق نبوده است و در اکثر این آثار تنها به ذکر شباهتها و تفاوتهای ظاهری بسنده شده و مواضع خلاف و وفاق واقعی مورد توجه قرار نگرفته است. بخش دوم، به بررسی نوشتار مترجم کتاب گلستان ژاپنی تالیف «کنکو» اختصاص دارد. در این بخش تلاش شده است تا میزان توجه مترجم در مقدمه و اصل کتاب نسبت به ملاکها و شاخصهای تطبیق مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

خواجه حافظ چنان که از اشعارش پیداست به حسین بن منصور حلاج، عارف بلند آوازه قرن سوم دلبستگی وافر، و با سرگذشت تحسین برانگیزش آشنایی کامل داشته است. همین علاقه وافر سبب شده که خواجه، اگر نه همه آثار، دست کم بعضی از آنها، از جمله «طواسین» و «دیوان» اش را مطالعه کند و در نتیجه، تحت تاثیر اندیشه های بلند عرفانی او قرار گیرد.از آنجا که درباره تاثیرپذیری های حافظ از «طواسین» و «دیوان» حلاج تاکنون تحقیقی صورت نگرفته و یا نگارنده از آن بی خبر است، در این مقاله کوشش شده است که نخست این دو اثر حلاج به اجمال معرفی شود، و سپس تعریفی از شطح که پایه سخنان حلاج در این دو کتاب بر آن است ارایه شود و آنگاه هر یک از وجوه تاثیرپذیری های حافظ از حلاج به طور تطبیقی بیان گردد، بدان امید که طرح این موضوع خود انگیزه ای باشد بر این که اهل قلم، در این زمینه دست به تحقیقات بیشتری بزنند.البته، در دیوان حافظ ابیات دیگری نیز در ارتباط با «دایره» و «نقطه» هست که نشانی از تاثیرپذیری از «طواسین» و «دیوان» حلاج در آنها به چشم نمی خورد، بلکه خواجه در سرودن آنها به شکل هندسی و مفاهیم متداولشان نظر داشته است، با این حال، ما برای فزونی فایده این گفتار، نظری اجمالی به این قبیل موارد نیز خواهیم داشت.

در این پژوهش به بررسی ساخت کلان یا چارچوب فکری حماسه رستم و اسفندیار شاهنامه فردوسی و روایت کشته شدن هکتور براساس الگوی لباو و والتسکی (1967) پرداخته شده است. از مقایسه و تطبیق روایت رستم و اسفندیار و کشته شدن هکتور بر بخشهای عمده الگوی فوق که شامل فضاسازی، روند و پایان بندی است مشاهده می شود که هر دو روایت برالگو منطبق است. به عبارت دیگر، این دو روایت که از دو فرهنگ و زبان متفاوت هستند، جهانی بودن الگوی فوق را تایید می کند. در این مقاله، ابتدا به معرفی الگوی لباو و والتسکی (1967) و سپس تطبیق الگوی فوق بر دو روایت رستم و اسفندیار و کشته شدن هکتور پرداخته شده است. البته با وجود تطابق کلی، دارای تفاوتهای درون ساختاری هستند؛ از جمله: وجود بخش چکیده در روایت رستم و اسفندیار و عدم وجود آن در داستان کشته شدن هکتور، معرفی شخصیتهای اصلی داستان توسط خودشان در رستم و اسفندیار و معرفی شخصیتها توسط دیگر شخصیتها در کشته شدن هکتور، نحوه و تنوع بندهای ارزیابی، در نهایت کلیه بندهای موجود در دو داستان در خدمت دو نقش اصلی ارجاعی و ارزیابی معرفی شده توسط لباو و والتسکی، تشخیص داده شدند.

لیلی و مجنون نظامی (تالیف 584ق) از جمله شاهکارهای منظومه پردازی عاشقانه در اب فارسی است که 86 تن از نظریه پردازان به استقبال آن رفته اند. ما در این مقاله، از میان این نظریه ها سه روایت امیرخسرو دهلوی (تالیف 698ق) عبدالرحمن جامی (تایف 889ق) و مکتبی شیرازی (تالیف 895ق) را که نزدیکترین روایت ها به نظامی است، برگزیده، ضمن گزارش داستان هریک، شباهت ها، و تفاوت های داستانی آن ها را به کمک 29 نقش مایه داستانی، در جدولی به اجمال و سپس به همراه مقایسه و تحلیل و به تفصیل با روایت نظامی نشان می دهیم. هدف این مقاله، بررسی عناصر روایت در چهار روابت لیلی و مجنون است.این بررسی ها نشان می دهد که مقلدان پس از نظامی، چندان به اصل روایت پایبند نبوده و ضمن نشان دادن هنر زبانی خود، در اصل داستان نیز تغیراتی داده اند. این تغیرات در روایت جامی و سپس امیر خسرو بیشتر است. مکتبی شیرازی ضمن حفظ تمامی کنش های داستان های نظامی چند صحنه تازه نیز به داستان افزوده است.

از دیدگاه مدرنیستها، عرفان اسلامی در طول تاریخ در بعد روابط و مناسبات حاکم میان سالک و شیخ و مرید و مراد، نوعی «اراده معطوف به قدرت» و به تبع آن «استبداد سیاسی» را در جامعه ایران پروش داده است؛ برای مثال وقتی حافظ یا مولانا از اطاعت محض و ناگزیر مرید در اشعار خود سخن می گویند، نوعی نگرش نهادینه شده منفی در عرفان ایرانی را تبلیغ می کنند که برآیند این نگرش، یقینا در سطح جامعه نیز جاری و ساری می گردد.بی شک عرفان در نگاه مدرنیستها، هژمونی و چیرگی نظام مریدی و مرادی را در جامعه بنده پرور و فئودالی تثبیت کرد. این هژمونی موجب قاعده مندی نظام راعی و رعیت، و سرور و بنده در ادامه، تقدیس این روابط فسادانگیزی اجتماعی شده است. اگر پیش انگاشت بالا را بپذیریم، از نگاه اومانیستهای تجددگرا، عرفان اسلامی در خدمت هژمونی سلطه نظامهای فئودالی و سرمایه داری بوده است و در ساختار نظام سیاسی و اجتماعی ایران، آثار مخرب و تباه کننده ای بر جای نهاده است.نگارنده در این مقاله برآن است فرضیه ای «ضد اومانیستی بودن عرفان اسلامی» را نقد و بررسی کند و ابعاد تجددگرایانه و اومانیستی عرفان اسلامی را طرح و تبیین نماید.

پژوهش های کهن درباره موسیقی، آن را متعلق به طبیعت و عناصر دانسته اند و این علم را منشعب از اصوات طبیعت بخصوص آوای پرندگان خوش آهنگ فرض کرده اند.با جستجو در روایات کهن اساطیری، همچنین متون ادبی می توان رابطه پرندگان خوش نوا را با موسیقی بررسی کرد، پرندگانی چون  قو، قمری و...،پرندگان اسطوره ای چون ققنوس، سیمرغ، سانگ سانگ و... و پرندگانی مقدس، مانند کرشیپ ته.

بررسی عرفان تطبیقی و بازتاب اندیشه های عرفان ایران در دیگر فرهنگها زمینه ای را فراهم می آورد که از رهگذر آن می توان بنیان باورهای عرفان شرقی و پدیده های نمادین فرهنگ ایرانی را که در قرون وسطی و پیش از آن برعرفان مسیحیت سایه افکنده باز شناخت. بیشتر این باورها را از چشم انداز آشنایی مغرب زمین با پیشینه های فرهنگ و اساطیر ایرانی،‌ آیین مانی، زرتشت، اسلام و سرانجام دیدگاههای شیخ اشراق می توان کاوید. پدیده ای که در فرهنگ مغرب زمین ریشه دوانیده و با بنیان روحی و اندیشه های آنان سخت گره خورده است، به ویژه دیدگاههای شیخ شهاب الدین سهروردی در قصه «غربت غریبه» که همانندیهایی با داستان «گرال» در ادبیات عرفانی مغرب زمین دارد، بسی شگرف و شورانگیز است.

عشق از موضوع های اساسی عرفان اسلامی و رکن رکین منظومه فکری عین القضاه است، از همین رو صوفیه از وی با تعابیری از قبیل: شیخ العاشقین، سلطان العشّاق و ... یاد کرده اند.قاضی همدان عشق را مذهب مشترک بین خدا و انسان و طرفه عالمی می داند که در آن دشمنی ها به دوستی ها بدل می شود، اما هرکس طاقت آن را ندارد. همچنین وی عشق را کامل ترین پیری می داند که در راه رسیدن به حق، تعالی، عاشقان راستین را راهبری می نماید. طبق دیدگاه وی، عشق که جز به راز، نمی توان از آن سخن گفت، برسه نوع است: عشق کبیر ( محبت خدا نسبت به بندگان)، عشق صغیر ( عشق بندگان نسبت به حق، تعالی،) و عشق میانه ( محبت خدا به خود ). عشق مجازی نیز در نظام فکری او،همچون بسیاری دیگر از عرفا، اهمیت خاصی دارد. در سخنان قاضی، بیشتر، مرحله دوم عشق ( استغراق کامل عاشق در معشوق) و نیز مرحله سوم ( کمال عشق عاشق و شدت احتیاج معشوق نسبت به این عشق) جریان دارند و به مرحله ابتدایی عشق و عرفان، چندان بهایی داده نمی شود.  در این مقاله سعی بر آن بوده است که پس از ذکر مقدماتی در موضوع عشق، بحث های گوناگون قاضی (رابطه عشق، عاشق و معشوق، انواع عشق، عالم وصال و فراق، چیرگی سلطان عشق بر عقال عقل، اوصاف عشق، پیر عشق و غیرت عشق، معشوق و عاشق)، همراه پاره ای از اندیشه های استاد وی، احمد غزالی، طرح و بررسی گردد.

در رمان نو «شخصیت»‌ در جامعه غرق شده است و چه بسا قهرمان داستان از نسلی فراموش شده انتخاب شده باشد که اهمیت چندانی ندارد. رمان نویسان جدید، «شخصیت» داستان را از قالب سنتی بیرون کشیده اند و به او شکلی نو بخشیده اند. امروز دیگر از «قهرمان» داستان تعریف خاصی ارایه نمی شود و رفتار و سکنات او مورد تحلیل و بررسی قرار نمی گیرد. در این جستار سعی شده در قالب مثالهایی از آثار رمان نویسان جدید این فروپاشی و مرگ شخصیت نشان داده شود.