جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله قضا و قدر الهی از بنیادی‌ترین مباحث کلامی است که مذاهب مختلف اسلامی به تبیین آن پرداخته‌اند. در این پژوهش، دیدگاه‌های عمده کلامی درباره تفسیر قضا و قدر، از جمله تفسیری که نتیجه اش نظریه جبر ، نظریه تفویض و نظریه امر بین امرین در بین دیدگاه های مذاهب کلامی هشت گانه (امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، معتزله، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و اباضیه) مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است. و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تفسیر جبر گرایانه، منافات با تنزیه باری تعالی از افعال قبیح دارد. و نظریه تفویض با توحید افعالی ناسازگار است. در مقابل، نظریه امر بین الامرین که توسط امام جعفر صادق (ع) تبیین شده، با ایجاد توازن میان اراده الهی و اختیار انسانی، ضمن حفظ تنزیه باری تعالی از قبائح، مسئولیت فردی و توحید افعالی، تفسیر جامع و منطقی‌ از قضا و قدر ارائه می‌دهد. بر این اساس، نظریه الامر بین الامرین به عنوان دیدگاه صحیح و مورد قبول در این تحقیق اثبات و تثبیت می‌شود.

یکی از جنبه های اعجاز قرآن، تشریع ارزشمند آن و ارتباط احکام شرعی با اخلاق است. از این رو علما و محققین به تجزیه و تحلیل آیاتی که بیش از یک نوع اعراب را شامل می شود، علاقه داشته اند تا حکم شرعی را از آنها استنباط کنند. سوره بقره روشی قوی برای مؤمنان ترسیم کرده است. با احکام شرعی مندرج در آیات، اوصاف و رفتار اخلاقی آنان را روشن می کرد. این همان چیزی است که در این پژوهش با بررسی رابطه حکم شرعی و اخلاق در سوره بقره به آن می پردازیم، زیرا ارزش های اخلاقی مقدمه ای برای صدور حکم فقهی شرعی خواهد بود، به این معنا که احکام اخلاقی عقلایی مقدمه ای بر اجتهاد فقهی است و استنباط حکم شرعی بر اساس آن است. از این رو، اهمیت پیام از منظر این سوره شامل مجموعه ای از احکام حقوقی مرتبط با اخلاق است، چرا که بررسی مفاهیم اخلاق در قرآن به دلیل تأثیر گسترده و وسیعی که در جامعه بشری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین معارف و معارف اخلاقی در قصص قرآن، عامل بازدارنده ای برای مبارزه با انواع مفاسد و انحرافات است. در واقع افراد در جامعه بشری در زندگی خود پیشرفت می کنند. با تکیه بر رویکرد توصیفی تحلیلی، به نتایجی دست یافتیم، یعنی رویکرد ارزشی در علم تفسیر مبتنی بر مبانی و ارکان ثابت، اخلاق اسلامی را قانون اساسی و اعتقاد راسخ را محرک و عدالت، همبستگی و برابری را هدفی برای رسیدن به پیشرفت، امنیت و آرامش اجتماعی قرار داده است. مصلحت قرآن کریم با ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نیکو تأیید می‌کند که اصلاح اجتماعی شیوه‌ای از زندگی است که بشریت نمی‌تواند بدون آن عمل کند. سوره بقره بسیاری از احکام فقهی مربوط به عبادات و تشریعات اسلامی را روشن می کند. مانند صحبت از احکام حج و عمره، احکام قصاص، احکام روزه، احکام طلاق و برخی از احکام مربوط به زن و ارث و سوگند. و مانند آنها احکام مهمی است که رابطه مسلمان با خالقش - سبحان الله - و با دیگران از فرزندان اسلام و دیگران را تنظیم می کند. این عبادات مکتبی برای آموزش تقوا است و تقوا احساس مسئولیت و خودانگیختگی فرد است. این معیار ارزش یک فرد و مقیاس ارزیابی شخصیت اوست. تقوا بهترین رزق و روزی مومن است. انجام کار نیک برای کسب تقوای خداوند متعال به معنای التزام به دین خداوند متعال و عبادت اوست تا زمانی که مرگ ناگهانی فرا رسد و حسنات و منافعی را به همراه داشته باشد.

بلاغت یکی از علومی است که جایگاه برجسته‌ای در مطالعات قرآنی دارد، زیرا نقش اساسی در نشان دادن اعجاز قرآن کریم ایفا می‌کند. بلاغت به زیبایی‌های زبانی و سبکی متن قرآنی می‌پردازد، از جمله تشبیه و استعاره که به‌عنوان ابزارهای زبانی عمق معانی قرآنی و تأثیر آن بر روان انسان را منعکس می‌کند. با توجه به اینکه سوره‌های مکی بر عقیده، به تصویر کشیدن صحنه‌های روز قیامت و تقویت ارزش‌های توحیدی تمرکز دارند، از این اسلوب‌های بلاغی به شیوه‌های متمایز برای تأثیرگذاری بر مخاطبان و قانع کردن آنان استفاده کرده‌اند. مطالعه این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی به پژوهشگران فرصتی برای درک عمیق‌تر بلاغت قرآن کریم و نحوه به‌کارگیری تصاویر بیانی برای بیان حقایق بزرگ ارائه می‌دهد. این پژوهش به بررسی استفاده از تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی به‌عنوان وسیله‌ای بلاغی برای انتقال معانی عمیق به روشی تأثیرگذار و قانع‌کننده می‌پردازد. این اسلوب‌ها صرفاً برای تزیین متون نیستند، بلکه مفاهیم فکری و معنوی را که با هدف دعوتی سوره‌های مکی تناسب دارند، حمل می‌کنند. تشبیه، تصویری محسوس از مفاهیم مجرد ارائه می‌دهد که آن را به ذهن مخاطب نزدیک‌تر می‌سازد، درحالی‌که استعاره روابط جدیدی میان افکار ایجاد می‌کند تا فهم معانی را تقویت کند. تحلیل این ابزارها در سوره‌های مکی به روشن‌سازی چگونگی تحقق تعادل قرآن کریم میان زیبایی متن و قدرت مضمون کمک می‌کند. سوره‌های مکی به مسائل مهمی مانند توحید، بعث و حسابرسی می‌پردازند و با روش‌های خلاقانه‌ای که دارای بلاغتی برجسته هستند، عقول و قلوب مردم را مخاطب قرار می‌دهند. بنابراین، این پژوهش به تحلیل چگونگی استفاده قرآن کریم از اسلوب تشبیه برای تصویرسازی حقایق ماورایی مانند بهشت و جهنم، و اسلوب استعاره برای تجسم مفاهیم معنوی و بیان معانی عمیق به روشی که بر مخاطب تأثیر می‌گذارد، می‌پردازد. همچنین، این پژوهش در پی آشکار ساختن زیبایی‌های این اسلوب‌ها در بافت مکی و نقش آن‌ها در تقویت پیام قرآنی است. اهمیت این پژوهش در برجسته ساختن ویژگی‌های خاص سوره‌های مکی در به‌کارگیری بلاغت نهفته است، زیرا این سوره‌ها خطاب به محیطی است که به شفاهی بودن و تقدیر از بیان ادبی تکیه داشت. ازاین‌رو، مطالعه تشبیه و استعاره در این سوره‌ها به فهم چگونگی پاسخگویی قرآن کریم به این محیط با سبکی که با فرهنگ آن سازگار است و شگفتی آن را برمی‌انگیزد، کمک می‌کند. همچنین، تحلیل اسلوب‌های بلاغی در سوره‌های مکی به توضیح رابطه بین متن قرآنی و زمینه تاریخی آن و چگونگی تأثیر بلاغت بر انتقال پیام الهی در آن مرحله یاری می‌رساند. این پژوهش درصدد ارائه یک مطالعه تحلیلی جامع از اسلوب‌های تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی از طریق بررسی نمونه‌های بلاغی و توضیح دلالت‌ها و تأثیرات آن‌ها بر مخاطبان است. همچنین، هدف آن روشن ساختن تفاوت‌های میان این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی و مدنی است که به فهم تحول اسلوب بلاغی قرآن کریم بر اساس مراحل دعوت اسلامی کمک می‌کند. از طریق این مطالعه، پژوهشگر امیدوار است که سهمی جدید در درک بلاغت قرآنی و پیوند آن با بعد رسالتی قرآن کریم ارائه دهد و اهمیت بلاغت را در تفسیر و فهم متون قرآنی تقویت کند.

این تحقیق شامل چهار فصل اساسی است که محور آن رویکرد و روش علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی در تربیت و تهذیب نفس و چگونگی سیر و سلوک به سوی خداوند متعال بر اساس مهمترین کتاب ها وتقریرات عرفان عملی ایشان است. در فصل اول، مفاهیم کلی معانی عرفان، تصوف، سیر و سلوک بررسی شد. ومروری کوتاهی بر علامه طهرانی و مهم ترین نظرات وی ارائه شد. سپس به تبیین واقعیت سلوک واینکه هدف و غایت از خلقت انسان می باشد و اینکه مساله ی گرایش انسان به سیر به سوی خداوند امری فطری پرداخته شد و همچنین بنحو اجمالی ویژگی های رویکرد عرفان به طور عموم و مکتب علامه تهرانی به طور خاص بیان شد. در فصل دوم مراحل سیر و سلوک بیان شد که شامل دوازده عالم قبل از عالم خلوص است که عبارتند از: 1- اسلام اصغر 2- ایمان اصغر 3- هجرت صغری 4- جهاد اصغر ، 5- اسلام اکبر، 6- ایمان اکبر، 7- هجرت کبری، 8- جهاد اکبر، 9- اسلام اعظم، 10- ایمان اعظم، 11- هجرت عظمی، 12- جهاد اعظم. وقبل از بیان مراحل مقدماتی ساختاری مربوط به عوالم و مراتب و اسفار اربعه و آنچه مربوط به آنهاست ذکر شد که خالی از فایده نیست. فصل سوم به ذکر مواردی اختصاص دارد که سالک باید در سیر و سلوک خود رعایت کند و از لازم های طریقت محسوب می شود، مانند: ترک عادات و رسوم، عزم و ثبات، مراقبه، محاسبه، صمت، جوع، سهر، خلوت، و ورد و ذکر، و ضرورت همراهی با شیخ و استاد و... و سپس برخی برنامه ها و دستورالعمل ها و توصیه های سلوکی کلی اجرا شده توسط شاگردان علامه تهرانی ضمیمه شده است. فصل چهارم موانعی که جلوی سالک را می گیرد و مانع پیشرفت و سیر او می شود بیان شد. در نهایت تبیین برخی از آثار و نتایج سیر و سلوک که در اثر مراقبت و جهاد نفس برای سالک حاصل می شود.

بررسی قیامت و معاد در نظام دینی یکی از مباحث مهم و محوری به شمار می رود و قرآن کریم به عنوان منبع اصلی برای مطالعه اینجانب و به عنوان منبع اولیه برای معارف اسلامی به شمار می رود. معاد و قیامت عامل مهمی در معرفت اسلامی و بخصوص رویکردهای اعتقادی و تفسیری است. در اینجا به بررسی موضوع معاد و قیامت می پردازیم و اهداف و مقاصد و پیامدهای معاد را در قرآن بیان می کنیم و نظرات آیت الله شیخ ناصر مکارم شیرازی و محقق آیت الله جعفر سبحانی را بیان می کنیم و نیز به مقایسه رویکردهای دو محقق در تفسیر موضوعی از قرآن کریم می پردازیم. بر این اساس هدف این پایان نامه شناخت روش تفسیری نفحات القرآن و کتاب مفاهیم القرآن در موضوع قیامت و معاد بصورت مقایسه ای است. روش تحقیق، رویکرد ترکیبی (ترکیبی از توصیفی و تحلیلی) است و در گردآوری مطالب از کتب احادیث، تفاسیر قرآن کریم و. استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که دو مفسر روش موضوعی را به عنوان رویکردی در کتب خود اتخاذ کرده و ساختار تحقیق را در آثار خود بر اساس بررسی موضوعی و پرداختن به موضوع و مسائل ناشی از آن از طریق آیات قرآن تنظیم کرده اند در این تلاش، این دو روش تفسیر را بر اساس شواهد مربوط به معاد بررسی کردیم و متوجه شدیم که چندین محور مشترک بین این دو اثر و رویکردهای دو مفسر در آثارشان وجود دارد. اما هنگام مطالعه تفسیر در مفاهیم قرآن متوجه می شویم که شیخ السبحانی در این تفسیر موضوعی، رویکرد کلامی و فلسفی را سرلوحه تحقیق خود قرار داده و هدف آن این است که در حل مسائل مطرح شده در مورد موضوع رویکردهای فلسفی و کلامی را ستون فقرات قرار دهد. در مطالعه کتاب «نفحات القرآن» متوجه شدیم که شیخ مکارم شیرازی، اگرچه رویکردی موضوعی در تفسیر خود داشته است، اما سعی کرده است با مطالعه ای دقیق و عینی، قرآن را مطالعه کند. و از این اصل، مضامین مشترکی را بین دو کتاب «نفحات القرآن» و «مفاهیم قرآن» مشاهده می کنیم، اما در سطح فرآیند تفسیر، تفاوت هایی بین این دو تفسیر می بینیم. مکارم الشیرازی در تفسیر خود ابتدا آیات مربوط به موضوع را جمع آوری می کند و مراقب است که متن قرآن را با پیش فرض های قبلی مواجه نکند و معتقد است که مفسر باید بدون پیش داوری و فرضیه های تعیین شده با متن قرآن مقابله کند. این دیدگاه این مفسر در نحوه برداشت وی از آیات قرآن است. شیخ مکارم علاوه بر روش تفسیر آیه به آیه، در شیوه تفسیری خود از مؤلفه های دیگری مانند لغت نامه های زبانی و تحقیقات اعتقادی و نیز تحولات دانشمندان علوم طبیعی و علوم جدید بهره می گیرد.

فلسفه اگزیستانس یکی از جریان‌های فکری برجسته قرن بیستم است که بر تجربه‌ زیسته فرد، آزادی، مسئولیت و معنای هستی تأکید دارد. این فلسفه، که در واکنش به عقل‌گرایی سنتی و نظام‌های فلسفی پیشین شکل گرفت، پرسش‌هایی بنیادین درباره جایگاه انسان در جهان مطرح می‌کند که متفکرانی چون کی‌یرکگور، نیچه، هایدگر و سارتر، با اتکا بر تعاریف و رویکردهای آن، از زوایای مختلف به تحلیل وضعیت انسانی پرداخته‌اند. اضطراب، مرگ و تنهایی از مفاهیم محوری این فلسفه هستند که تأثیر بسزایی بر هنر، ادبیات و همچنین بر تئاتر گذاشته‌اند. مارتین هایدگر به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان اگزیستانس، معتقد است که انسان بدون آنکه بتواند در مورد زمان و مکان تولدش نقشی داشته باشد، در جهان پرتاب شده و ناگزیر است که به هستی خویش در مواجهه با مرگ، معنا ببخشد؛ در نتیجه مرگ در این رویکرد فکری، تنها یک پایان زیستی نیست، بلکه امری هستی شناختی است که فرد با آگاهی از آن، پذیرای مسئولیت زندگی خویش شده و زندگی اصیل را برای خود زمینه‌چینی می‌کند. اضطراب وجودی در اندیشه هایدگر، لحظه‌ای است که فرد با مرگ و محدود بودن هستی خود مواجه شده و آزادی‌ها و امکان‌های آگاهانه‌ای از خود و هستی خود را درک می‌کند و با درک این موضوع و مواجه شدن با آن فرد می‌تواند معنای اصیلی برای زیستن و زندگی خود بیابد. این زندگی و معنا در بستر زمان‌مند بودن انسان محقق می‌شود، بدین معنا که انسان درک خود از هستی را در بستر زمان و در پیوند با گذشته، حال و آینده و در تعامل و اثرپذیری از هرآنچه در این سیر تجربه می‌کند، می‌سازد. این مفاهیم، در آثار ادبی و نمایشی بسیاری بازتاب یافته‌اند که نمایشنامه‌های مکتب ابزورد نیز نمونه‌هایی از آن می‌توان یافت. تئاتر ابزورد، که پس از جنگ جهانی دوم پدیدار شد، یکی از مهمترین جریان‌های نمایشی قرن بیستم است که به‌طور مستقیم تحت تأثیر بحران‌های فلسفی و اجتماعی انسان مدرن شکل گرفت. این نوع تئاتر بحران هویت انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد و زبان، منطق و ساختارهای روایی سنتی را عمیقاً به چالش می‌کشد. نمایشنامه‌نویسان ابزورد، با استفاده از دیالوگ‌های تکرارشونده، موقعیت‌های سرگردان و فضاسازی‌های سوررئال، هستی انسان را در این وضعیت به تصویر می‌کشند. تحلیل این نمایشنامه‌ها از منظر فلسفه‌ی اگزیستانس، می‌تواند فهمی عمیق‌تر از وضعیت انسانی و دغدغه‌های فلسفی مطرح‌شده در آن‌ها ارائه دهد. ساموئل بکت، اوژن یونسکو و فرناندو آرابال از مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسان تئاتر ابزورد هستند که آثار آن‌ها بازتابی از سرگشتگی و بحران هویت عمیق انسان و مواجهه او با جهانی بی‌معنا و غیرقابل اتکا است. این پژوهش قصد دارد با تکیه بر آرای مارتین هایدگر، به واکاوی مفاهیم مرگ و اضطراب وجودی در نمایشنامه‌های منتخبی از ساموئل بکت، اوژن یونسکو و فرناندو آرابال بپردازد. در حالی که فیلسوفانی همچون سارتر و کامو به‌عنوان متفکرانی با گرایش‌های اگزیستانسیالیستی، تاکنون در تحلیل تئاتر ابزورد بررسی شده‌اند، مطالعات تطبیقی میان آرا فلسفی مارتین هایدگر و نمایشنامه‌های ابزورد کمتر مورد توجه قرار گرفته و نقش بنیادین اندیشه‌های هایدگر در شکل‌گیری و درک این آثار مغفول مانده است. از طرف دیگر، آثار بکت، یونسکو و آرابال همواره به‌ عنوان جلوه‌هایی از بحران معنای هستی مطرح شده‌اند، ولی بیشتر از زاویه خوانش‌های نیهیلیستی، سارتر‌گرایانه یا روانکاوانه به آنها پرداخته شده است تا از منظر اندیشه هایدگر. ازاین‌رو، این پژوهش می‌تواند ضمن پر کردن این خلأ، به درک عمیق‌تر از پیوند میان فلسفه و هنر نمایش، هستی‌شناسی هایدگری و جهان‌بینی ابزورد، و نقد رویکرد نیهیلیستی تئاتر ابزورد منجر شود.

خود شناسی یکی از مهم‌ترین محورهای اندیشه و تعالیم ادیان و سنت‌های فکری گوناگون است. آنان باور دارند که زمانی که انسان به خود و جایگاه خویش در جهان پی ببرد، به حقایق ژرف آفرینش و اسرار هستی دسترسی خواهد یافت. این امر به خاطر پیوند ناگسستنی میان درک جهان و شناخت خود انسان است. پیامبران الهی در مأموریت رسالت خود، بشر را از محدودیت های ابزاری و توجه صرف به لذایذ مادی رهایی بخشیدند. آنان انسان را آگاه ساختند که او موجودی مختار، خلاق و دارای استعدادهای بی‌نهایت است و نباید در حد ابزار تنزل یابد. در نتیجه، خودشناسی و تحقق ظرفیت‌های درونی انسان، راهی است که ادیان و مکاتب معنوی برای رسیدن به کمال و تعالی انسان پیشنهاد می‌کنند. (مصباح یزدی، 1401، ص 125) معرفت نفس و خودشناسی برای بشر معاصر ضرورت مضاعفی دارد، چرا که آسایش و رفاهی که برای بشر معاصر به وجود آمده، غفلت او را بیشتر کرده و از هویت حقیقی خود دور کرده است. این بی‌هویتی، ناکامی‌هایی برای او رقم زده و او را به استثمار و بهره‌کشی، تخریب محیط زیست و افسردگی سوق داده است. به گفته یکی از محققان، بشر معاصر از آن رو در نسبت خود با جهان پیرامون ‌خود دچار بحران محیط زیست شده و در نسبت با دیگران به استثمار و بهره‌کشی روی‌آورده و در حوزه وجودی خود دچار افسردگی و استرس شده است که قبل از هر چیز تعریف صحیحی از خود و موقعیت خود در جهان به دست نیاورده‌ و در نتیجه ارتباطش با جهان و جامعه و حتی با خود دچار مشکل شده است. (شیرزاد، 1386، ص6) با این توصیف معنویت‌ها و عرفان‌های نوظهور خیلی زود در عرصه اجتماعی مورد توجه قرار گرفتند و با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی و بازاریابی حرفه‌ای به‌سرعت گسترش یافته‌ و توانستند مخاطبان زیادی را جذب کنند. یکی از مشخصه‌های اصلی معنویت‌ها و عرفان‌های نوظهور توجه به خود و تأکید بر تجربه‌های فردی است. این جریان‌ها بر تجربه‌های فردی و شخصی افراد تأکید می‌کنند و به دنبال ارائه روش‌هایی برای دست‌یابی به آرامش و بهزیستی روانی‌اند، بدون آنکه به هیچ ساختار رسمی دینی تعهد داشته باشند. آنها سعادت را در درون‌گرایی و تمرکز بر خود و تجربه‌های فردی دنبال می‌کنند و در این مسیر هر آنچه برای کسب توجه لازم دارند، برمی‌دارند و بقیه را وامی‌گذارند، چرا که اصل در چنین جریان‌هایی، تمرکز و مدیتیشن است. نشانه‌های این رویکرد را می‌توان در مخالفت با ازدواج و دعوت به خلوت‌گزینی و دوری از جامعه و دغدغه‌های اجتماعی به خوبی مشاهده کرد. یوگا به عنوان نماد جریان تمرکز گرایی، جریانی است تَن محور که نگاه ویژه‌ای به جسم و غرایز جنسی دارد و تفسیرش از خود انسان، بدن انسان است که با اعمالی تلاش می‌کند آن را از رنج درآورده و به آرامش برساند. (واحد تحقیقات مرکز رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1391، ص35) جریان‌های مثبت اندیشی با متد قانون جذب، خودِ انسان را قوه ذهن و خیال دانسته که با انرژی ذهنی می‌تواند تمام خواسته‌های خود را از کائنات طلب کند و اصلاً کاری به تهذیب نفس و خدای واحد ندارد. تأکید این جریان‌ها بر لذت گرایی است و به گفته یکی از نمایندگان این جریان، هدف از زندگی، تجربه کامل لذت است. (لوسیر، 1382، ص57) برگزاری دوره‌های شکرگزاری و دوره‌های درمانی، توجه به خدای درون از مؤلفه‌ها و روش‌های این معنویت‌های کاذب و دروغین برای تمرکز بر خود و کسب سود و لذت است. در واقع، در این نگرش‌ها، فردگرایی و تمرکز بر لذات فردی، اهمیت اصلی را دارد. آنچه برای پیروان این مواضع اهمیت دارد، پیشرفت و موفقیت فردی است، حتی اگر این به بهای نادیده گرفتن ظلم و ستم بر دیگران تمام شود. (شریفی، 1392، صص 192-199) با توجه به اینکه در اسلام، نه فقط خود به معنای تَن، بلکه خودشناسی و معرفت نفس مورد توجه بوده و آن هم نه به عنوان یک هدف اصلی، بلکه یک هدف میانی برای رسیدن به هدف غایی یعنی توحید مورد تأکیده بوده، در این تحقیق سعی شده است ضمن بررسی جایگاه خودشناسی در اسلام، تفاوت‌ها و شباهت‌های ظاهری آن با دیدگاه‌های معنویت‌های نوظهور، از لحاظ هدف، مبانی، کارکرد و شیوه‌های خودشناسی مورد پژوهش قرار بگیرد.

سنت‌های الهی به معنای طرق و روش‌های عام، مستمر و حکیمانه خداوند در تدبیر امور هستی، از دیرباز موردتوجه مفسرین اسلامی و در دوران متأخر موردتوجه متکلمین قرارگرفته است؛ اما باوجود اهمیت و ضرورت معقول سازی مفاهیم کلیدی دینی، مطالعات فلسفی در این حوزه به‌ندرت یافت می‌شود. سنت امداد الهی به‌عنوان عام‌ترین سنت تکوینی مشروط در راستای تشریع، به سیره جاری و مستمر الهی بر یاری‌رسانی به انسان‌ها در مسیری که انتخاب می‌کنند گفته می‌شود که در این تحقیق با ادبیات فلسفی به فعلیت‌بخشیِ استعدادهای بالقوه موجود مختار به‌طور مستقیم یا باواسطه، از جانب خداوند پس از صدور فعل اختیاری، بازتعریف شده است. به دلیل عمومیت این سنت، سنت‌های زیادی تحت آن قرار دارد و از مصادیق آن محسوب می‌شوند. این تحقیق با روش عقلی- تحلیلی و مبتنی بر مبانی حکمت متعالیه، امتداد این نظام فلسفی را در تبیین سنت امداد در سه حوزه هستی شناسی، خداشناسی و انسان شناسی موردبررسی قرار داده است. در بخش هستی شناسی، به نحوه وجود سنت‌های الهی و تبیین فلسفی بر مبنای علل اربعه پرداخته‌شده و در تبیین خداشناسی بر نقش اسمای الهی در صدور سنت‌های الهی و ترتیب آن‌ها تأکید شده و در تبیین انسان شناسی نقش انسان و اراده او در تحقق سنت امداد الهی مورد واکاوی قرارگرفته است. درنهایت با استفاده از تبیینِ صورت گرفته، به برخی شبهات و چالش‌های الهیاتی مرتبط باسنت امداد و رابطه آن با حکمت، عدل و رحمت الهی پاسخ‌داده‌شده است. از پاسخ به شبهات مذکور نتیجه گرفته می‌شود که سنت امداد و اقتضائاتِ آن، منافاتی با حکمت، رحمت، عدل و تفضل الهی ندارد.

یکی از موضوعاتی که در تفاسیر قابل‌تأمل است فهم مفسر در عصرهای مختلف از مفاهیم و مسائلی است که به‌گونه‌ای در یک عصر مطرح می‌شود و دیدگاهی رایج می‌شود؛ بنابراین در برخی مباحث دنبال نمودن تحول فهم‌ها می‌تواند نتایجی قابل‌تأملی داشته باشد. در همین راستا کثرت‌گرایی نیز از مفاهیمی است که پس از نظریه انحصارگرایی مطرح شد و توانست در برخی از آیات که موهم کثرت‌گرایی یا انحصارگرایی است اثر خود را بر فهم آیه بگذارد. در نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و گاه تطبیقی با هدف فهم تحول آراء تفسیری شیعه ذیل آیات موهم بر کثرت‌گرایی، فهم مفسران شیعی از قرن اول تاکنون در آیات موهم کثرت‌گرایی دنبال شد و این موضوع به وضوح دیده شد که تفاسیر معاصر بیشتر به این موضوع در تبین این دست از آیات پرداخته‌اند در حالی که مفسران متقدم این مسئله در بین آن‌ها جایگاهی نداشته است. در ادامه با تکیه بر اتفاقات هر عصر و اثر آن بر فهم مفسران به تحلیل این تحول پرداخته شده است و نتایج حاصل از این گفتمان کاوی نشان می‌دهد که در دوره‌های نخست، گرایش به انحصارگرایی تحت تأثیر تثبیت هویت شیعی، رویارویی با اهل‌ سنت و اهل ذمه، تعصب‌های مذهبی و پیوند دین با قدرت سیاسی شکل گرفت. اما از قرن چهاردهم هجری به بعد، تحولات مهمی چون نهضت مشروطه، گسترش عقلانیت مدرن، بازتعریف عدالت و فطرت، ارتباط با فرهنگ جهانی، مطرح شدن حقوق بشر و رشد فلسفه تطبیقی و کلام جدید، مفسران را به‌ سمت رویکردهای شمول‌گرا و گاه کثرت‌گرا سوق داد. بدین‌سان، معنا در تفسیر قرآن، در بستر تحولات گفتمانی و تاریخی بازتولید شده است. تحول در دستگاه مفهومی مفسران شیعه، از تفسیرهای انحصارگرا به‌سوی قرائت‌‌هایی با رویکرد شمول‌گرا و کثرت‌گرا، نه‌تنها ناشی از تحول زبانی یا تفسیری، بلکه برخاسته از تحولات گفتمانی کلان در حوزه دین‌پژوهی، نسبت دین و عقل، و ساختارهای قدرت معرفتی در جوامع اسلامی است. بر این اساس، می‌توان گفت که معنا و فهم آیات قرآن در تعامل مستمر با شرایط تاریخی، ذهنیت مفسر و گفتمان مسلط عصر شکل می‌گیرد.