جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیشتر استدلال‎های قرآن به صورت مضمر است. به همین دلیل، شناخت حدود و مقدمات و نوع آنها نیازمند تحلیل این استدلال‎ها است. برای این کار، علاوه بر ضرورت آشنایی با صورت‌های عقلی استدلال مانند صورت‌های مختلف قیاسی، آشنایی با سبک‎های بیانی استدلال در قرآن نیز ضروری است؛ آشنایی با سبک‎های بیان استدلال در قرآن برای شناسایی مواضع استدلال و شناخت نوع استدلال‎های مضمر در قرآن نقش اساسی دارد.. بررسی استدلال از نظر سبک بیان بحثی مربوط به صورت استدلال است؛ مقصود از بررسی سبک بیان استدلال بررسی صورت استدلال از نظر قالب‌های لفظی برای بیان استدلال است. پس، همان‌گونه که بررسی صورت استدلال از نظر قالب‌های معنوی و عقلی را بحثی صوری می‌دانیم، بررسی صورت استدلال از نظر قالب‌های بیانی و لفظی را هم باید بحثی صوری بدانیم. قرآن کریم بدین سبب که در بالاترین درجۀ بلاغت است، الگویی کامل و برتر برای استفاده از سبک‌های مختلف بیانی برای دستیابی به اغراض گوناگون است و، از این‌رو، می‌تواند بهترین منبع برای بازخوانی سبک‌های مختلفی باشد که در مقام ارائۀ استدلال به کار گرفته می‌شوند. به همین دلیل، در پژوهش حاضر به بررسی سبک‌شناسی استدلال در قرآن کریم پرداخته‌ایم تا با رایج‌ترین اسلوب‌ها برای ارائۀ استدلال‌ها از جمله استدلال‌های قرآنی آشنا شویم.

گاه دیده می‌شود که شطحیات عارفان مسلمان با مکاتب برآمده از سمبولیسم ادبی یکسان انگاشته می‌شود. این جستار تلاش می‌کند در آغاز، این یکسان‌انگاری را بررسی و رخنه‌های موجود در آن را آشکار کند. سپس، از طریق تحلیل معنای سمبولیسم و شطح، بیان عناصر بنیادین هر کدام، و مشخص ساختن رابطه آن دو با یکدیگر به وجوه تمایز و تشابه آنها دست یابد، چه دستیابی به آن وجوه است که از آمیختگی شطح صوفیانه با سمبولیسم ادبی و مکاتب برآمده از آن مانع خواهد شد.

معاد جسمانی از مهم‌ترین مباحث اعتقادی و فلسفی است که ملاصدرا، ضمن توجه به ادلۀ نقلی، آن را مبرهن به ادلۀ عقلی نیز نمود و معتقد است معاد جسمانیِ او «طابق النعل بالنعل» همان معادی است که از جانب شرع انور بیان گردید و انکار آن را انکار ایمان و منکر او را کافر می‌انگارد. در مقابل، حکیم مؤسس آقاعلی حکیم، در آثارش، مخالفت خویش را با معاد جسمانی صدرالمتألهین ابراز نموده، کوشید تا معاد جسمانی از منظر خویش را مطابق عقل و نقل معرفی کند. وی با تمسک بر روایتی از امام صادق(ع)، منقول از احتجاج طبرسی، ادلۀ عقلی خویش را بنا نهاد. این نوشتار بر آن است که با بازخوانی معاد جسمانی از منظر آقاعلی حکیم، ادلۀ عقلی و نقلی او را مورد ارزیابی قرار دهد و به قضاوت بنشیند.

از نظر ریچارد تیلور مفهوم «بی‌‌معنایی» دشواری کمتری نسبت به مفهوم «معناداری» دارد. به همین دلیل او ابتدا به تعریف زندگی بی‌‌معنا، که بهترین نمونۀ آن افسانۀ باستانی سیسوفوس است، می‌‌پردازد و سپس از طریق مقایسه زندگی بامعنا را تعریف می‌‌کند. وی زندگی بی‌‌معنا را زندگی بیهوده می‌‌داند که مطلقاً هیچ حاصلی ندارد. بنابراین، زندگی بامعنا زندگی هدفمند خواهد بود. اما اگر هدف زندگی صرفاً خود زندگی باشد و انسان به فعالیت‌‌های تکراری بپردازد که به آن‌ها علاقه‌‌ای ندارد، زندگی او معنایی نخواهد داشت. همچنین اگر انسان به اهداف خود برسد و سپس به استراحت بپردازد و از نتیجۀ کارهایش لذت ببرد دچار ملال بی‌‌پایان می‌شود و زندگی‌‌اش بی‌‌معنا خواهد شد. تیلور نتیجه می‌‌گیرد که معنای زندگی عبارت است از انجام فعالیت‌‌هایی که اراده و علاقۀ ما به آن‌ها تعلق گرفته است. معنای زندگی چیزی جز ارضای امیال‌مان نیست. از این رو، معنای زندگی از درون ما نشأت می‌‌گیرد نه از بیرون.

از نظر شیخ اشراق علم انسان به موجودات مادی، علم نفس به بدن و قوای آن، و علم به همه مبصرات حضوری است؛ معنای علم حضوری نزد سهروردی این است که انسان اگر بخواهد به هرچیزی علم پیدا کند حضوراً آن را می‌‌‌‌یابد و در ادراک نیازی به وساطت صور نیست بلکه صرف اضافه اشراقی کفایت می‌کند. گرچه او تصریح می‌کند که حضوری بودن معرفت بصری به جهان مادی و علم حضوری نفس به بدن و قوای بدنی خود در سایه شهود باطنی نفس و استعانت از برهان عقلی است، اما این نظریه درظاهر با برخی عبارات و مبانی وی هم‌خوانی ندارد؛ ازاین‌رو با اشکالاتی مانند: حاصل نشدن اثر علم حضوری در نفس؛ سیطرۀ وجودی نداشتنِ مدرِک بر مدرَک؛ انحصار حضور در مجردات و تصریح به حصولی بودن برخی از علوم، مواجه است. در این مقاله کوشیده ایم با استناد به مبانی شیخ اشراق و اثبات موارد زیر به اشکالات پاسخ دهیم: ۱. اثر، اعم از صورت ذهنی است، ۲. مراد از شرط سیطرۀ مدرِک در ادراک، خصوص علیت نیست، ۳. سبب ادراک مادی، وجود مادی نیست، بلکه خاصیت مظهریت جوهر مدرک است که سبب حضور ماده می‌شود، ۴. نفس می‌تواند از علم حضوری خود صورت‌گیری و آن را به علم حصولی تبدیل کند.

مقاله حاضر سعی دارد، ضمن بیان چیستی و تعریف «فلسفۀ فقه»، به رابطۀ آن با دیگر فلسفه‌های مضافِ مرتبط و همگن نظیر فلسفۀ دین و فلسفۀ معرفت دینی بپردازد. فلسفۀ فقه ـ به‌عنوان یکی از فلسفه‌های مضاف ـ به مطالعۀ عقلانی و فلسفی دربارۀ دانش فقه می‌پردازد و از این منظر که دانش فقه یکی از ساحت‌ها و رشته‌های معرفت دینی است، فلسفۀ فقه ارتباط وثیقی با فلسفۀ معرفت دینی دارد و ذیل آن تعریف خواهد شد. توجه شود که، از طرفی، فلسفۀ معرفت دینی یکی از محورهای کلان در فلسفۀ دین قلمداد می‌شود و، از طرفی دیگر، نسبت و مناسبات فلسفۀ فقه با فلسفۀ دین نیز مشخص خواهد شد. ازاین‌رو، با نشان‌دادن نسبت و مناسبات فلسفۀ فقه با فلسفۀ دین و فلسفۀ معرفت دینی، رابطۀ فلسفۀ فقه با فلسفۀ مضاف به سایر معارف دینی و همچنین منزلت و جایگاه هر یک در این منظومه معلوم خواهد شد. برآیند نسبت‌سنجی دانش‌های یادشده تعیینِ رابطه‌هایی نظیر عام یا خاص ‌بودن، زیربنا یا روبنا ‌بودن، و تولیدی یا مصرفی بودن است. برخی از این دانش‌ها، ضمن اینکه نسبت به «مضاف‌الیه»ِ خود نقش اساسی و مبنایی دارند، نسبت به دیگر دانش‌های همگن روبنا، مصرف‌کننده و تغذیه‌کننده‌اند و برخی فلسفه‌های مضاف، به دلیل پیشینی و عام‌بودن، نسبت به دیگر فلسفه‌های مضاف نقش زیرساختی دارند. با تعیین نقش و جایگاه هر یک، می‌توان دربارۀ انتظارات خود از این ‌گونه دانش‌‌ها داوری نمود. در غیر این صورت، فلسفه‌های مضاف، به‌ویژه فلسفه‌های یادشده، صرفاً یک امر انتزاعی و غیرکارآمد بوده، هیچ‌گونه تحولی در مضاف‌الیه خود ایجاد نخواهد کرد.

هدف نهایی دین نورانی شدن انسان در پرتو معرفت و قرب به حق و حقیقت است. گوهر دین حقیقت است و طریقت و صدف دین شریعت است. از نگاه سیدحیدر آملی، هدف عالی دین همانا توحید و، به تعبیر اهل معرفت، رسیدن به مقام «فنای فی الله» است. از نگاه ویلیام جیمز، دین با ژرف‌ترین لحظات شخصی فرد و، در عین حال، با کانون خودِ واقعیت در ارتباط است. دراین مقاله برآنیم که پس از بررسی نظریات این دو فیلسوف درباره دین، به تطبیق و مقایسۀ تجربۀ عرفانی و تجربۀ دینی بپردازیم.

براهین بسیاری برای اثبات واجب‎الوجود صورت‌بندی و ارائه شده‎اند. در یک دسته‎بندی کلّی، می‎توان این براهین را به سه دستۀ به‌شرطِ‌لا از تسلسل، لابه‌شرط از تسلسل و به‌شرط تسلسل تقسیم کرد؛ براین‌اساس، اکثر براهین اثبات وجود خداوند متعال، در دو دستۀ لابه‌شرط و به‌شرط لا از تسلسل قرار می‎گیرند. موضوع مقالۀ حاضر، نقد و ارزیابیِ برهانی است که در مقاله‎ای تحت عنوان «اثبات واجب‎الوجود براساس فرض تسلسل: نگاهی به برهان ابن‎سینا و اقامۀ برهانی بدیع» در شماره بیست و یکم همین نشریه به چاپ رسیده است. مؤلفان مقاله‎ی نام‎برده تلاش کرده‎اند تا با فرض تسلسل، و استفاده از برخی اصول فلسفی دیگر، برهانی بدیع ارائه کنند تا در دستۀ سوم از تقسیم‎بندی فوق قرار گیرد. در مقاله‎ی حاضر سعی شده است تا برهان مذکور با روش تحلیل منطقی، مورد نقد و ارزیابی قرار بگیرد. نتایج حاصل از این بررسی نشان می‎دهد که این برهان اولاً، جدای از صدق یا کذب مقدماتش، حاوی برخی اشکالات صوری است، و ثانیاً مبتنی بر مقدمه‎ای است که در حالت کلّی صادق نبوده و نیازمند بازنگری است. نقایص صوری این برهان را می‌توان با اعمال تغییراتی در برخی از مقدمات و تدقیق ساختار صوری استدلال برطرف کرد؛ اما تازمانی‌که مقدمه‎ی کاذب آن با مقدمه‎ای دیگر جایگزین نگردد، یا به‎نحوی اصلاح نشود، برهان یادشده ناتمام است.

«کتاب‌شناسی فلسفۀ اسلامی»[1] به قلم هانس دایبر[2] در سال ۱۹۸۳ میلادی منتشر شده و در سال ۱۹۹۹م توسط انتشارات بریل[3] تجدید چاپ شده است. این کتاب‌شناسی در سال ۲۰۰۷م با افزوده‎هایی در حدود ۳۰۰۰ عنوان جدید در سه مجلد منتشر شده است. این اثر به تأثیر فلسفۀ اسلامی بر مکاتب یهودی، و متفکران قرون وسطای لاتینی نیز می‎پردازد و بازتاب فلسفۀ اسلامی بر تفکر اروپایی و اسلامی جدید را منعکس می‎سازد. مقدمۀ این کتاب به دلیل آنکه به تاریخچۀ مطالعات غربی در مورد فلسفۀ اسلامی اشاره می‎کند و برخی از منابع اولیۀ تاریخ‎نگاری غربی در زمینۀ فلسفۀ اسلامی را بیان می‎کند و نیز رویکرد مستشرقان در مواجهۀ با فلسفه و تفکر در جهان اسلام را معرفی می‎نماید، حائز اهمیت است. همچنین این مقاله بیانگر علت توجه مستشرقان به فلسفۀ اسلامی است و برخی از خطاهای ایشان در شناخت فلسفۀ اسلامی را متذکر شده است. هانس دایبر در این مقدمه، برخی از تاریخ فلسفه‎های اسلامی قدیمی را معرفی می‎کند که توسط شرق شناسان نگاشته شده‎اند و در ایران شناخته شده نیستند و سیر تدوین تاریخ فلسفه‎های اسلامی در مغرب زمین را تشریح می‎نماید.

بررسی رابطۀ میان دین و عقلانیت همواره از نکات قابل‌توجه در جهان اسلام و غرب بوده است. مقالۀ حاضر این مسئله را از دیدگاه دو نمایندۀ تفکر اسلامی: ملاصدرا و غزالی بررسی نموده است. غزالی که بیشتر به ایمان گرایی شهرت دارد با اینکه عقل نظری را پذیرفته اما آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است و، به همین دلیل، حتی ایمان عوام را به عقل فلسفی ترجیح داده است. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت‌های عقل اشاره می‌کند، به مباحث عقلانی در حوزۀ دین بسیار بها می‌دهد و سهم مهمی برای عقل در فهم گزاره‌های دینی قایل است. مقاله با بیان نقاط تشابه و تفارق دیدگاه این دو به تطبیق و مقایسۀ نظرات آنها پرداخته است.