جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل «مفاهیم فلسفی» از جهات متعددی اهمیت دارد. فیلسوفان این مفاهیم را رمز شناخت و راه‌حلی برای کشف‌ واقع‌ می‌دانند. بیشتر این مفاهیم در هیئت «قضیه حملیه مُردّد المحمول»، مسائل فلسفه را تشکیل داده‌اند. تبیین هستی‌شناسانه از مفاهیم فلسفی، به پاسخ این پرسش منتهی می‌شود که موطنِ پیدایش این مفاهیم کجاست؟ آیا می‌توان آنها را واقعیت‌هایی در عالم وجود دانست؟ دراین‌باره دو نظریه عمده وجود دارد؛ اول: نظریۀ «زیادت و عینیت» که بر اساس آن مفاهیم فلسفی زاید بر اشیاء و از عینیت برخوردار است. دوم: نظریۀ «زیادت و ذهنیت» که مفاهیم فلسفی را زاید بر اشیاء می‌داند، اما کاملاً ذهنی است. شهاب‌الدین سهروردی (متولد ۵۴۹ ق) مفاهیم فلسفی را «اعتباری» به معنای ذهنیِ محض تلقی می‌کند و این مفاهیم را طبق نظریه «زیادت و ذهنیت»، تحلیل‌شدنی می‌داند. مقالۀ حاضر درصدد است به روش توصیفی - تحلیلی ضمن پاسخ به پرسش‌های مهم تحلیل هستی‌شناختی از مفاهیم فلسفی‌، دیدگاه شیخ اشراق را با دیدگاه متقدمان مقایسه کند. درنهایت این نتیجه به دست می‌آید که تبیین هستی‌شناسانۀ شیخ اشراق در فضایی از بحث که «اعتباریت» را به معنای «ذهنی‌بودن» اخذ نموده است، منافاتی با نظریۀ اصالت وجود ندارد.

ایمانوئل کانت - فیلسوف برجسته دوران روشنگری - تأثیر عمیقی بر نظام‌های حقوقی و سیاسی مدرن گذاشت. این پژوهش با رویکرد توصیفی - ‌تحلیلی، به بررسی ابعاد مختلف فلسفه حقوق کانت می‌پردازد و نشان می‌دهد مفاهیم بنیادینی چون آزادی، عدالت، خودمختاری و مسئولیت فردی در اندیشه او، مبنای شکل‌گیری اصول حقوق طبیعی، سیاسی و بین‌المللی هستند. فلسفه سیاسی و حقوقی کانت، از اخلاق فردی فراتر می‌رود و در نظم مدنی و جهانی نیز توسعه‌دادنی است. او قانون سیاسی را ابزاری می‌داند برای تضمین آزادی فردی در چارچوب نظمی عقلانی که بر برابری و حاکمیت قانون استوار است. همچنین حقوق جهان‌وطنی در نظر کانت نه‌تنها مفهومی اخلاقی، بلکه راهکاری عملی برای تحقق صلح پایدار در عرصه بین‌الملل است؛ صلحی که بر عقل عملی و کرامت انسان مبتنی است. این پژوهش تأکید دارد با بررسی آموزه‌های کانت، می‌توان چارچوبی نظری و کاربردی برای حل بسیاری از چالش‌های حقوقی امروز به ‌دست آورد و نیز از اندیشه‌های او می‌توان در تدوین قوانین و نظام‌های حقوقی منطبق بر عدالت جهانی بهره گرفت.

رشر، عقلانیت‌را دنبال‌کردن هوشمندانه اهداف مناسب می‌داند. سه‌بافت شناختی، عملی و‌سنجشی بافت‌های‌اصلی عقلانیت را تشکیل‌می‌دهند که‌در به‌کار‌بستن بهترین‌استدلال‌ که‌وظیفۀ مشترکشان‌است یکی‌می‌شوند. او جهانی‌بودن عقلانیت را در‌عین معتبر دانستن جنبه‌شخصی و شرایط پیرامونی؛ و‌عقلانیت عملی و‌بهینگی واقعی‌را به‌جای عقلانیت‌ایده‌آل و بیشینه‌گرایی معتبر‌می‌شناسد. بهینه‌سازی، یافتن بهترین‌کار برای انجام‌دادن در‌یک شرایط پیرامونی با‌استفاده از‌ بهترین‌استدلال در‌دسترس‌است؛ وعقلانیت جهانی، این‌توصیه‌عقلانی به‌هر‌کسی در‌شرایط یکسان‌است که‌همان تصمیم‌عقلانی را‌بگیرد. عقلانیت‌از ما‌می‌طلبد‌اهداف هوشمندانه‌را با‌روشهای هوشمندانه دنبال‌کنیم و‌مبتنی بر‌اصولی عمل‌کنیم که‌نظام‌مند و‌معنادار‌باشند و‌عوامل هوشمند‌دیگر نیز بتوانند مناسب بودن آنها‌را تشخیص‌دهند. تبیین‌رشر از‌عقلانیت، یکی از‌جامع‌ترین و‌مستحکم‌ترین نظریه‌های ارائه‌شده دراین حوزه‌است.اما به‌نظر‌می‌آید به‌رسمیت شناختن جنبه‌تاریخی و‌شرایط پیرامونی در‌عفلانیت‌عینی و‌جهانی، نیازمند رویکرد‌تاریخی و صحت‌سنجی آن در‌سنت‌های تاریخی‌است. هم‌چنین با‌توجه‌به تمسک‌ ناصحیح سیاسی به‌عقلانیت جهانی درجهت‌استعمار و‌ظلم بی‌پایان به‌کشورهای توسعه‌نیافته، لازم‌استارتباط عقلانیت‌جهانی و خاورگرایی مشخص‌‌شودو جای‌این‌ امرمهم در‌آثار‌رشر خالی‌است. خاورگرایی‌ ریشه در‌مفهوم عقلانیت‌جهانی ندارد بلکه برگرفته‌از‌ارتباط موجود بین عقلانیت جهانی و درستی‌است، ارتباطی که بر‌مبنای موفقیت عملی تعیین‌می‌شودکه نسبت‌دادن اطمینانی غیر‌مستند به‌مفهومی جهانی‌است.

هگل نمایش آنتیگونه را تعارض دو نیروی اخلاقی می‌داند که کرئون و آنتیگونه نمایندۀ آن‌هایند. کرئون به‌عنوانِ مرد نمایندۀ قانون انسانی و خدایان آفتاب است که وظیفۀ دفاع از شهر را به عهده دارد، و آنتیگونه به‌عنوانِ زن نمایندۀ قانون الهی، خدایانِ سایه و خانواده است. در این مقاله با بررسی دو قانون الهی استدلال می‌کنیم که خوانش هگل از آنتیگونه دچار خطاست. نخست، قوانین الهی منحصر به خانواده نیستند و پاسداری از آن‌ها وظیفۀ همۀ انسان‌هاست. دوم، هیچ تقابلی میان خدایان قدیم و جدید در آنتیگونه وجود ندارد؛ خدایان همگی حامیِ دفن پولونیکس‌اند. سوم، مردم تبای موافق دفن پولونیکس‌اند و تقابل شهر و خانواده نادرست است. چهارم، آنتیگونه از تقابلِ زن و مرد پیروی نمی‌کند، از حدود زنانۀ خود فراروی کرده و آگاهانه کنشی سیاسی انجام می‌دهد. در نهایت، کرئون خودکامه‌ای است که اعمالش از سوی خدایان و مردم ناپسند شمرده می‌شود و تقابلِ آنتیگونه تقابلِ خودکامه و خداست.

در فکر کلامی - فلسفی امامیه، اندیشۀ شیخ مفید و ابن‌سینا در جایگاه تأثیرگذارترین و پایدارترین اندیشه‌ها در حوزه کلام و فلسفه که تحولات فکری عمیقی را پس از خود سبب شده است، امتیازات ویژه‌ای دارا هستند. این نوشتار کوشیده است با الگو قرار‌دادن این دو فکر فلسفی و کلامی در جغرافیای فکر شیعه، چگونگی رابطۀ هندسۀ آرای این دو حکیم در محورهای اساسی بحث اسماء و صفات الاهی یعنی «عینیت ذات و صفات» و «اتحاد مفهومی صفات» را تبیین کند. با توجه به مبانی مشترک مستنبط و مستخرج از آرای هر دو متفکر و نیز کشف و فهم مبنایی‌نبودن اختلاف‌های ظاهری میان ایشان در هر دو مسئلۀ پیش‌گفته، به نظر می‌رسد میان فلسفه و کلام به طور کلی و میان شیخ مفید و ابن‌سینا به نحو جزئی، با وجود اینکه اختلاف دیدگاه در مواردی وجود دارد، می‌توان با تأکید بر گزاره‌های فکر مکتبی، این دو رویکرد را جمع کرد. درنتیجه امتیاز توحیدی فکر شیعه در جایگاه مبنای دو فکر و نیز وجه جامع میان کلام امامی و فلسفه اسلامی به عنوان یافتۀ نهایی مورد تأکید قرار گرفته است.

مقالۀ حاضر ضمن ارائۀ مروری نظام‌مند بر طیف وسیعی از نظریه‌های برجستۀ اخلاق تکاملی (از جمله انتخاب خویشاوندی، نوع‌دوستی متقابل، انتخاب گروهی، شهودگرایی تکاملی و تکامل همدلی)، به ارزیابی انتقادی مبانی، دستاوردها به‌ویژه کاستی‌های بنیادین این رویکرد در تبیین کامل پدیدار پیچیدۀ اخلاق انسانی می‌پردازد. مسئلۀ اصلی که این مقاله بر آن تمرکز دارد، بسنده‌نبودن نظریه‌های تکاملی رایج در پاسخ به پرسش‌های وجودی و غاییِ اخلاق است؛ به‌ویژه چراییِ نیازِ بنیادینِ انسان به «تولید اخلاق» فراتر از صرف سازوکارهای بقا و سازگاری. این مقاله استدلال می‌کند با وجود روشنگری‌های این نظریه‌ها دربارۀ برخی جنبه‌های رفتار اجتماعی، غفلت آنها از ابعاد فرهنگی، نقش عاملیت و اراده به‌ویژه ریشه‌های عمیق‌ترِ وجودیِ اخلاق، منجر به تبیینی تقلیل‌گرایانه و ناکافی شده است. درنهایت، مقاله بر ضرورتِ فراتر‌رفتن از تبیین‌های صرفاً تکاملی و لزوم توجه به رویکردهای فلسفی و وجودی برای دست‌یابی به فهمی جامع‌تر از اخلاق انسانی تأکید می‌ورزد.

یکی از مهم‌ترین بینش‌های معاصر در قلمرو فلسفه علم، نقشِ محوریِ استعاره در تفکر علمی است. استعاره در گذشته نه‌تنها در علوم تجربی جایگاهی بنیادی نداشت، بلکه حتی به باور بسیاری از دانشمندان گمراه‌کننده نیز بود؛ ولی از دهه 1960 به بعد نگاه‌ها تغییر کرد و استعاره از امری طُفیلی و زینت‌بخش به امری ضروری و معرفت‌بخش تغییر یافت تا جایی که برخی فیلسوفان علم معتقدند علم ذاتاً استعاری بوده و دانشمندان در همۀ زمان‌ها از استعاره بهره برده‌اند. در نوشتار حاضر تبیین‌هایی برای ضروری‌بودن استعاره در علم ارائه شده است؛ از جمله اینکه علم امری ایستا و متوقف نیست، بلکه امری زنده و پویاست و این زمانی محقق می‌شود که به وجود استعاره در علم باور داشته باشیم. همچنین با توجه به اینکه استعاره از خود زبان به طور مطلق حذف‌شدنی نیست و زبان آغشته به استعاره است، باید به ضروری‌بودن وجود استعاره در زبان علم به طور خاص باور داشته باشیم.

واقع‌گرایی به معنای واقعِ مستقل از شناخت [= واقع‌گرایی هستی‌شناختی] و به معنای واقعِ متصل به شناخت [= واقع‌گرایی شناختاری] اصلی‌ترین اصل فلسفۀ اسلامی است: دانش فلسفه، واقعِ مستقل را بر مبنای درک عام عقل از آن، اصل اساسی خود قرار داد و ضرورت و تعریف آن دانش را به این اصل و اصل واقعِ متصل به شناخت پیوند زد. واقع‌گرایی متصل به شناخت به واقع‌گرایی مستقل از شناخت تکیه دارد؛ واقعیتی مستقل و آن ‌سوی قوۀ شناخت عقلی برقرار است و این قوه می‌تواند آن را شناسایی کند. گسترۀ واقع‌گرایی شناختاری در فلسفۀ اسلامی بر مبنای واقع‌نمایی تصورات، تصدیقات و قیاس‌های حصولی و برد آنها در گسترۀ واقعِ مستقل است. قوۀ شناخت در هیچ‌یک از کارهای خود از واقعِ مستقل گسسته نیست تا به نوعی ذهنی‌گرایی یا ایده‌آلیسم دچار شود؛ از‌این‌رو هر تصوری از جمله مفاهیم اعتباری و هر تصدیقی، از جمله تصدیقات ناظر به ممتنعات ذاتی و هیچ قیاسی، از جمله قیاس‌های ناظر به عمل، در فلسفۀ اسلامی به عقل نسبت داده نمی‌شود، مگر آنکه ناظر به شناخت واقعِ مستقل باشد.

پژوهش حاضر با هدف واکاوی مبانی معرفت‌شناختی نظریۀ درمان ‌شناختی - رفتاری (CBT)، به بررسی پیش‌فرض‌های فلسفی نهفته در این رویکرد روان‌درمانی می‌پردازد. این مطالعه با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و روش اسنادی - تحلیلی، بر مبنای تحلیل مفهومی و تفسیر تطبیقی متون روان‌شناختی و فلسفی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد CBT، افزون بر بنیان‌های تجربی و بالینی، بر مبانی معرفت‌شناختی مشخصی استوار است که در آرای فیلسوفانی چون هوسرل و پوپر شناسایی‌شدنی هستند. در اندیشۀ هوسرل، تأکید بر تجربۀ زیسته و تفسیرهای ذهنی، مؤلفۀ مرکزی در تبیین واقعیت‌های روان‌شناختی تلقی می‌شود؛ همچنین از دیدگاه پوپر، خطاپذیری و ابطال‌پذیری باورها، مبنایی برای سنجش افکار و اصلاح آنها فراهم می‌کند. در این چارچوب، درمان شناختی - رفتاری نه به‌مثابه مجموعه‌ای از تکنیک‌های بالینی، بلکه به ‌منزلۀ رویکردی فلسفی - روان‌شناختی فهم‌شدنی است که در آن امکان شناخت، تفسیر و اصلاح جهان درونی فرد، مستلزم رویکردی انتقادی به ساختارهای باور و معناست. این پژوهش بر ضرورت بازخوانی نظریه‌های روان‌درمانی از منظر فلسفه علم و معرفت‌شناسی تأکید دارد.

براساس لاادری‌گرایی، داوری نهایی درباب وجود خدا متوقف است. این نگرش معرفتی ـ الاهیاتی دارای اقسامی است؛ ازجمله برمبنای افراد مشمول این حکم، برخی همگان را مشمول آن می‌دانند (قوی) و عده‌ای بدون نگاه یک‌دست و کلی، مجاز می‌دانند که برخی افراد، بسته به پیش‌زمینه‌ها و توانایی‌های معرفتی‌شان، لاادری‌گرا شوند (ضعیف). دو دلیل عمده در دفاع از لاادری‌گرایی ضعیف قابل طرح است: (1) چون شرایط و توانایی‌های افراد و موقعیت معرفتی آنها متنوع است، میزان آگاهی از شواهد و وزن‌دهی آنها و در نتیجه آن، داوری‌های مختلف افراد ـ ازجمله لاادری ماندن درباب وجود خدا ـ موجه است. (2) گراهام اپی با بهره‌گیری از اصل محافظه‌کاری معرفتی (تا زمانی که فرد دلیلی مخالف باور خود نیافته، می‌تواند همچنان بدان معتقد باشد) معتقد است دلایل درونی افراد در مشروعیت تداوم باور ایشان کافی است؛ درنتیجه لاادری‌گرا در اصل و امتداد رویکرد معرفتی خود موجه است.