جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

‫اين پژوهش در صدد تشريح و مقايسه ديدگاه استاد شهيد مرتضي مطهري و ايمانوئل کانت، فيلسوف آلماني، در باره تعريف انسان و کمال او در پنج فصل است. کانت فيلسوفي غربي و متأثر از انديشه‌هاي اومانيستي است؛ لذا انسان را موجودي آگاه، مختار، مقتدر و داراي ارزش ذاتي معرفي مي‌کند و به واسطه همين صفات، او را موجودي الهي و شريک مفهوم الوهيت، بلکه عين آن مي‌داند و مرز بين انسان و خدا را اعتباري ذکر مي‌کند. آنچه از نظر کانت بسيار اهميت دارد، اراده، آزادي، اختيار و مسئوليت‌پذيري است. به اعتقاد او اصالت انسان حکم مي‌کند که کاملاً به خويش متکي باشد و بيرون از خود هيچ قدرتي را نپذيرد. بنابراين، انسان به طور کامل آزاد است و هيچ چيزي نمي‌تواند او و خواسته‌هايش را محدود کند. البته کانت تلاش مي‌کند ارزش‌هاي اخلاقي را مطرح نمايد و وظيفه‌شناسي و تکليف بي‌قيد و شرط را جهت زندگي اجتماعي و اخلاقي حاکم سازد. اما در انديشه شهيد مطهري، انسان موجودي مخلوق خدا، برگزيده و جانشين او بر روي زمين است. در نظر ايشان، انسان شخصيتي آزاد و مستقل دارد؛ ولي از سوي ديگر، رسالت و مسئوليت دارد. در مقابل خدا مسئول است؛ مسئول خود و جهان پيرامون خود. انسان داراي کرامت و شرافت ذاتي است. انسان موجودي مختار است و طبق اراده خود عمل مي‌کند؛ ولي خداوند قوانين و دستوراتي براي او معين کرده است. بنابر اين، در زمينه قانون‌گذاري مستقل نيست و براي يافتن راه سعادت و نيکبختي نيازمند موجود برتر و آگاه‌تري است. کانت بين سعادت و کمال تفکيک قائل شده است. از نظر او کمال مطلقي که انسان در پي آن است، در دنيا دست يافتني نيست و تنها کاري که او مي‌تواند انجام دهد، طي مراحل مقدماتي مسير کمال است. بنابر اين، طبق نظر او هيچ انسان کاملي روي زمين وجود ندارد. از ديدگاه استاد مطهري کمال انسان در تعادل و توازن اوست؛ يعني انسان زماني کامل است که تمام استعدادهايش را به طور متوازن همراه هم رشد دهد. انسان کامل از نظر او انساني است که از نظر روحي سالم باشد و همه ارزش‌هاي انساني به طور هماهنگ در او رشد نمايد. ايشان نه تنها رسيدن به کمال را ممکن مي‌داند، بلکه انسان‌هايي را نيز به عنوان الگو معرفي مي‌کند.

---

---

‫با توجه به اينکه سيره معصومان? به عنوان دومين منبع شناخت اسلام و به عنوان اسوه حسنه در زندگي مطرح است، تحليل و بررسي سيره ائمه? و پرداختن به چگونگي و چرايي آن و در نهايت، کشف و استنباط اصول و قواعد زندگي ائمه?، کاري است بس ضروري که کمتر بدان توجه شده است. اين پژوهش در پنج فصل، در پي بررسي روش شهيد مطهري در تحليل سيره معصومان? است. شهيد مطهري در نقل گزارش‌هاي سيره معصومان? معيارهايي را در نظر گرفته و با استفاده از آنها به تحليل و بررسي سيره پرداخته است؛ هر چند در برخي موارد، بدون توجه به آن ملاک‌ها، اقدام به نقل گزارش نموده است. در تحليل سيره ائمه? با توجه به منابع متعدد و ارزيابي نظريات گوناگون، در بخش‌هاي مختلف سيره، با رويکرد عقلي به بررسي آن پرداخته و با بهره‌گيري از علوم مختلف و بسترشناسي تاريخي عصر هر يک از معصومان?، موضوع را تحليل کرده است و در مواردي با بررسي تطبيقي سيره ائمه?، به تحليل و بررسي پرداخته و حتي بعضي شبهات پيرامون سيره ائمه? را مطرح و پاسخ داده است. ايشان به عنوان يک انديشمند و متفکر اسلامي، با انتقاد از برخي سيره نگاري‌ها، تلاش کرده است تا با تبيين درست سيره ائمه?، در پي کشف و استخراج اصول ثابت و متغير سيره معصومان? باشد. البته ملاک و معيار ايشان در شناسايي اصول ثابت و متغير روشن نيست. در زمينه نقد گزارش‌ها از سيره معصومان?، پس از تبيين مفهوم نقد، بيشتر به نقد دروني پرداخته است. شهيد مطهري با توجه به حجيت سيره معصومان?، تعارض‌هاي موجود در سيره آنان را ظاهري مي‌داند. ولي با توجه به تعريف سيره، به نظر مي‌رسد که سيره معصومان? در برخي موارد، در ظاهر و واقع با هم در تعارض است و البته اين منافاتي با حجيت آن ندارد؛ چون با توجه به مقتضيات زمان، تعارض در سيره، ضروري است. شهيد مطهري پس از شناسايي انواع تحريف، به بررسي عوامل آن پرداخته است که از سوي دو جريان دوست و دشمن، اما با انگيزه و هدف متفاوت، صورت گرفته است. همچنين به پيامدهاي نامناسب آن اشاره کرده است. ايشان با استفاده از معيارهاي عقلي، مستندات تاريخي و سنت قطعي، به نقد و ارزيابي تحريفات پرداخته است. برخي از منابع تحريف ساز از نظر ايشان نيز معرفي و نقد گرديده است. آن منابع عبارتاند از: کتاب‌هاي «روضة الشهداء»، «اسرار الشهادة» و «محرق القلوب». نويسنده به بررسي نقدهاي علامه جعفرمرتضي بر کتاب «حماسه حسيني» پرداخته و آنها را وارد ندانسته است.

---

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

‫پايان نامه حاضر مي‌کوشد با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ديويد هيوم يکي از مشهورترين فلاسفه تجربه گرا و ماترياليست هاي غرب و نظريات استاد مرتضي مطهري( به عنوان يکي از متفکرين مطرح در عرصه فلسفه و کلام اسلامي را درباره اصل عليت و قواعد فلسفي مربوط به آن بررسيده و ارتباط اين اصل و قواعد آن با مقولاتي همچون: خدا، طبيعت، تجربه، جبر و اختيار، معجزه و... را تجزيه و تحليل کند. اين پژوهش در چهار فصل، زواياي فکري هر کدام از اين دو فيلسوف را در زمينه اصل عليت و قواعد مربوط به آن منعکس کرده است. در فصل اول نخست به صورت اجمالي زندگاني و شخصيت ديويد هيوم و شهيد مطهري واکاوي شده، آن‌گاه سير تاريخي بحث عليت و مفهوم شناسي آن، تعريف لغوي و اصطلاحي عليت، ملاک نيازمندي به عليت و نظريات مختلف دراين باره تبيين مي‌گردد. نويسنده در فصل دوم به تحليل اصل عليت پرداخته و نوع نگارش ديويد هيوم از پديده علت و معلول، شاخصه‌هاي عليت و تحليل شهيد مطهري از اين اصل را با يکديگر مقايسه کرده و تفاوت ديدگاه‌هاي آن‌ها در اين زمينه و نيز درباره منشأ ضرورت و تصور عليت را منعکس مي‌سازد. در فصل سوم ادلّه نفي عليت از جانب ديويد هيوم و دليل‌هاي اثبات آن از جانب شهيد مطهري مطرح گرديده و ديدگاه‌هاي هيوم در نفي علت و معلول نقد و ارزيابي شده است. رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر، مانند خداوند و نقش او در حدوث و بقاي جهان، آفرينش هستي، طبيعت و تجربه، جايگاه افعال انسان در اختيار او و مسأله معجزه، از مباحث فصل چهارم اين نوشتار محسوب مي‌شود، که در آن ديدگاه ديويد هيوم درباره اصالت داشتن طبيعت و معرفت حسي و تجربي و تأکيد شهيد مطهري بر معرفت عقلاني به عنوان معرفتي فراتر از معرفت حسي و تجربي، ادله قائل شدن به جبر و رابطه معجزه با قوانين طبيعت از منظر اين دو فيلسوف بيان مي‌شود. در پايان و در يک تطبيق و نتيجه‌گيري اجمالي، اشتراک نظرها و اختلاف نظرهاي ديويد هيوم و شهيد مطهري درباره اصل عليت، رابطه علت و معلول و رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر به تصوير درآمده است.

‫جهان‌بيني مبتني بر معرفت‌شناسي است، و از راه‌هاي متعددي چون علم، فلسفه و مذهب مي‌توانيم به جهان‌بيني رئاليستي و مطابق با واقع نائل گرديم. از ديدگاه شهيد مطهري جهان‌بيني الهي با براهين عقلي قابل اثبات بوده، و از راه‌هاي فطرت، عقل، عشق و عبادت مي‌توان به معرفت خدا دست يافت. از سوي ديگر، مساله اميد به آينده و نيز تعهد اخلاقي و مسئوليت‌پذيري فقط بر اساس جهان‌بيني الهي معقول و متصور است. در مجموع شهيد مطهري قائل به جادوانگي اخلاق و امور معنوي بوده، و طبعاً براي بعضي از احکام عقل عملي در رابطه با غايت، واقعيت عيني قائل است. او همچنين به رابطه عميقي بين عقل نظري و عقل عملي يا جهان‌بيني و ايدئولوژي معتقد است. از سوي ديگر، شهيد صدر در جهت اثبات جهان‌بيني الهي در ابتدا مي‌کوشد تا ادعاي مارکسيسم مبتني بر ايدئاليستي بودن جهان‌بيني الهي را رد کرده، و رئاليستي بودن آن را به اثبات برساند. از ديدگاه شهيد صدر، هم به‌دليل فلسفي و هم بر اساس دلايل تجربي، خدا و امور ماورايي قابل اثبات است. همچنين شهيد صدر معتقد است که ايدئولوژي مبتني بر جهان‌بيني است. نتيجه اين که جهان‌بيني در واقع شناخت هستي است، و هستي‌شناسي جز با عقل و حمايت وحي ميسر نيست. از ميان جهان‌بيني‌هاي مختلف مذهبي، فلسفي، علمي و عرفاني، فقط يک جهان‌بيني حق است، و آن همان است که با براهين فلسفي اثبات مي‌گردد؛ همان که در سطح کلي، جهان‌بيني اسلامي و ايدئولوژي اسلامي منطبق بر آن است، هر چند ممکن است در جزئيات و مصاديق آراي مختلفي در ميان پيروان آن وجود داشته باشد. بنابر اين، از ديدگاه اين دو انديشمند مسلمان، که با رويکرد فلسفي کلامي به تفسير دين مي‌پردازند، عقل و دين دو امر بيگانه از هم نبوده، و چه بسا از لحاظ رتبه در مباحث هستي‌شناسي، تقدم از آن عقل باشد که به اثبات مباني دين مي‌پردازد.