جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاعدۀ فلسفی «الواحِد لایصدِر عَنهُ الِا الواحِد» در فلسفۀ اسلامی اهمیت فراوانی دارد و بخشی از تأملات نظری و فلسفی را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که برخی از متکلمان به‌کلی منکر آن شده‌اند و عده‌‌ای دیگر از فیلسوفان مانند ابن‌سینا در اثبات آن براهینی اقامه کرده‌اند. در مقاله حاضر، این پرسش مطرح است که کاربست «قاعده الواحد» را در فلسفۀ سیاسی ابن‌سینا بر اساس چه مؤلفه‌هایی می‌توان استخراج و تبیین کرد؟ مواردی همچون سلسله‌مراتب عالم هستی، تقسیم‌بندی طبقات اجتماعی، سلسله‌مراتبی‌بودن عالم عقول و نقش نبی در رهبری جامعه مؤلفه‌های آن هستند. به واسطه همین مراتب و طبقه‌بندی طولی در «قاعده الواحد» و پذیرش و اثبات آن از سوی ابن‌سینا، به عقیده او نبی نیز به دلیل اتصال به عقل فعال، شایسته هدایت و رهبری جامعه است که در اثبات شایستگی پیامبر برای رهبری مدینه از مسئله وحی بهره می‌گیرد؛ به این معنا که قوه عقلیۀ نبی به واسطه برخورداری از پرتو نورانی عقل فعال به مرتبه عقل قدسی دست می‌یابد و پدیده وحی را تحقق می‌بخشد. درواقع نبی سعادت جهان محسوس را با تشکیل حکومت و سعادت جهان معقول را با دانش مستقیم از طریق وحی ابلاغ می‌کند. چنین اتصالی به عقل فعال در چارچوب «قاعده الواحد»، فلسفۀ سیاسی حکیم بوعلی سینا را در امر عهده‌داری و زعامت جامعه تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ چرا‌که چنین کسی سعادت و تدبیر عالمیان را بهتر از دیگران می‌داند. پژوهش حاضر از روش کیفی به شیوه کتابخانه‌ای و همچنین روش تجزیه و تحلیل داده‌ها با رویکرد تفسیری - تفهمی بهره گرفته است.

منشأ و چیستی احادیث از پرسش‌هایی است که در دوران جدید مورد توجه دوباره پژوهشگران مطالعات اسلامی قرار گرفته است. نگارش حجم انبوهی از احادیث در عصر رسول خدا (ص) با توجه به سنت آموزشی مبتنی بر نقل شفاهی، کمبود و گرانی ادوات نگارش سازگاری نداشت. لذا ضروری است با بهره‌گیری از ساحت دانش‌های دیگر به تبیین شکل‌گیری احادیث پرداخت.برخی از پژوهشگران منشأ بسیاری از احادیث را بازآفرینی خاطرات صحابه از پیامبر اسلام (ص) می‌دانند. خاطره حدیثی، یادآوری رفتار و یا فعلی از پیامبر (ص) در چهارچوب حدیث است؛ که به عنوان یک خاطره در مغز و حافظه شاهدان نقش بسته ‌است. موضوع پژوهش تبیین فرآیند بازآفرینی خاطرات حدیثی و زمینه‌های شکل‌گیری آن می‌باشد. یافته‌ها حاکی است راویان متناسب با بافت اجتماعی و نیازهای عصری، خاطرات از پیامبر اسلام (ص) را در راستای یک کارکرد اجتماعی و یا تحت تاثیر تغییرات زبانی و واژگان بازآفرینی می‌کنند؛ به صورتی که این فرآیند منجر به تغییراتی در واژگان، مضامین و مفاهیم روایت می‌شود. این پژوهش با ارزیابی موردی تطور چهار تحریر از خاطره حدیثی نهی نکاح متعه سبره جهنی، شواهدی از این گونه عوارض را ارائه می‌دهد. کارکرد اجتماعی تحریرهای مختلف احادیث در راستای متقاعد سازی مخاطب بر تحریم نکاح متعه توسط رسول (ص) بعد از فوت ایشان در سده اول می‌باشد.

لازمۀ پذیرش یک سیستم فکری، انسجام و سازگاری در آموزه‌های معرفتی است. یکی از مسائلی که ابوالعلا معری شاعر اندیشمند عرب به آن می‌پردازد، روح و جسم و سرنوشت روح بعد از مرگ تن است. نگاه نخست او به پیروی از ویژگی عقل‌گرایانه‌اش، رویکردی شک‌گرایانه همراه با احساس بدبینی به مسئلۀ حیات روح بعد از مرگ است؛ اما در نگاه دوم، وی با رویکردی دینی به این مسئله می‌پردازد که طبعاً به آموزۀ حیات بعد از مرگ ایمان دارد و تسلیم اوامر الهی در‌این‌باره است. وی با چشم‌اندازی دینی و ایمان‌گرایانه، به واسطه خوف از خدا و پشیمانی از گناه و حسرت در هنگام مرگ، سرانجام از رأی و عقیده خود روی برمی‌تابد. این مقاله در‌صدد تبیین نقش احساسات و عواطف در رسیدن به باورهاست.

افلاطون از فیلسوفان بزرگی است که در تمامی حوزه‌های مهمّ متافیزیکی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی و فرهنگی آرای ارزشمندی دارد که همگی این وجوه فکری در یک راستا ارائه شده است؛ یعنی به ‌طور نسبی از انسجام فلسفی برخوردار است. اهمیت آرای افلاطون در ساحت فلسفه به اندازه‌ای فراگیر است که هیچ دوره‌ای نبوده است که با مسئله‌ای از افلاطون‌گرایی مواجه نبوده باشیم و امروزه هم تفکرات افلاطونی بین فیلسوفان معاصر در ساحت‌های مختلف مطرح است؛ به‌ طوری ‌که رورتی، تفکر افلاطونی را با فلسفه برابر می‌داند. این فیلسوف که اهتمام جدی به مسئلۀ تربیت و امور اجتماعی دارد، آرایی در زمینه خانواده و زنان نیز دارد که بیشترین نقدها به آرای افلاطون در این بخش است و اغلب نظریه لغو مالکیت خصوصی و اشتراک در خانواده را در آرای افلاطون، خطاهای فاحش این فیلسوف در نظر گرفته‌اند؛ حتی مارکسیست‌ها که بر اساس قاعده باید به این جهت‌گیری علاقه‌مند باشند، ضمن تأیید این تفکر، آن را ناکافی و غیرمستحکم می‌دانند؛ به این دلیل که این فیلسوف به زیربنای اقتصاد در تفکر و تحولات اجتماعی باور نداشته است. در این مقاله تلاش شده است ابتدا معلوم شود حوزه و قلمرو این بحث نزد افلاطون چه میزان است؛ یعنی عموم مردم است یا فقط حاکمان؟ دوم اینکه آیا افلاطون در این آرا، نظری جدّی ارائه کرده است یا برای او نیز محل تردید بوده است؟ سوم اینکه برخی از نقدهای فیلسوفان متاخّر و معاصر در‌این‌باره چقدر وجاهت دارد؟

حدیث «مَنْ مَاتَ» یکی از روایات معروف در منابع شیعه و اهل سنت است که مفهوم آن به «ضرورت شناخت امام پیش از مرگ» اشاره دارد. با این حال، تفسیر و تحلیل مفهوم «مِیتَةً جاهِلِیَّةً» در این روایت محل اختلاف میان محدثان و اندیشمندان بوده و معانی مانند «کفر»، «نفاق»، «گمراهی»، «خلود در آتش» و «جاهلیت پیش از ظهور پیامبر اسلام (ص)» را برای آن ارائه نموده اند. در منابع شیعی روایات مربوط به حدیث مذکور با تعابیر مختلف و ذکر جزئیات بیشتری آمده است. پژوهش حاضر با استفاده از روش معناشناسی و بررسی روابط هم‌نشینی و جانشینی به شیوه توصیفی-تحلیلی، به تحلیل معنای «مِیتَةً جاهِلِیَّةً» در روایات شیعی می‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که «مِیتَةً جاهِلِیَّةً» با عباراتی مانند «لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ»، «لاَیَعْرِفُ إِمَامَهُ»، «بُغْضِ عَلِیًّ»، «لَمْ یَشْهِدْ بِالْوَلایَةِ»، و «اِخْتِلاَفِ فِیمَا بَیْنَهُمْ» هم‌نشین شده است که نشان می‌دهد شناخت امام و اعتقاد به ولایت او شرط اساسی برای خروج از مرگ جاهلی است. همچنین، مفاهیمی مانند «اطاعت از امام» («یَسْمَعُ و یُطِیعُ»)، «بیعت» و «شهادت به ولایت او» به عنوان عوامل نجات ‌بخش از مرگ جاهلی مطرح شده‌اند. علاوه بر این، تحلیل روابط جانشینی نشان داد که در برخی از روایات، تعابیری همچون «مات کافراً»، «مات میتة کفر و نفاق» مرتبط شده است. این مسئله نشان می‌دهد که از منظر روایات شیعی، «جاهلیت» در این احادیث به معنای نوعی ضلالت و گمراهی است که می‌تواند به کفر و نفاق منتهی شود.

در نگاه سطحی و ابتدایی به‌نظر می‌آید که مؤلفان تفاسیر روایی بدون هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات که غالباً به‌طور مستقیم به بخشی از الفاظ و عبارات آیات اشاره دارد پرداخته‌اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می‌دهد که این مفسران هم‌چون سایر مفسران در راستای کشف مراد و مقصود آیات اجتهاد نموده و در قالب گزینش و چینش روایات به بیان دیدگاه‌های تفسیری خود پرداخته‌اند. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی از طریق تطبیق مشهورترین تفاسیر روایی شیعی، وجه تمایز آن‌ها در استفاده از انواع روایات اسرائیلی تبیین و عوامل اثرگذار بر آن واکاوی شده است. از برجسته‌ترین مصادیق تمایز این تفاسیر در مقوله‌ی یادشده، نقل روایات منافی با عصمت انبیاء در تفسیر قمی و در مقابل رویکرد انتقادی سایر مفسران به‌خصوص مؤلفان تفاسیر روایی متأخر شیعه؛ فیض کاشانی، حویزی و بحرانی در مواجهه با این روایات است. تمایل بحرانی برای تعمیم داستان‌های اسرائیلی به حوزه فضائل‌نگاری درباره امامان و شیعیان آن‌ها، از دیگر وجوه تمایز این تفاسیر است. توسعه و تساهل در معیارهای اعتبار روایات تفسیری، سیر تطور و تحول اندیشه‌ی کلامی شیعه در گذر زمان و تعمیم قاعده تسامح در ادله سنن به روایات فضائل ائمه از مهم‌ترین زمینه‌های اثرگذار بر چنین تمایزی هستند.

امروزه مطالعه ماهیت و چگونگی زبان دین جایگاهی رفیع در پژوهش‌های دینی معاصر یافته است. این پژوهش‌ها گاه کلامی - فلسفی و گاه متنی و زبان‌شناسی بوده است. پژوهش در زبان نهج‌البلاغه نیز در همین راستا شکل‌گرفته است. پژوهش حاضر به دنبال یک بررسی از سنخ زبان‌شناسی در زبان نهج‌البلاغه است و با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف ارائه و اثبات این مطلب است که زبان نهج‌البلاغه، تصریف زبان قرآن است. بر این ‌اساس پس از دسته‌بندی تصریف به تصریف لفظی و معنایی به شناسایی، دسته‌بندی و تحلیل تصریف لفظی زبان قرآن در نهج‌البلاغه پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد گونه‌های تصریف زبان قرآن در نهج‌البلاغه را می‌توان تصریف واژگان و تصریف جملات، ایفای بیانی شامل مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه، تصریف موسیقایی یا آهنگ الفاظ شامل سجع، تکرار، جناس و توازن دانست. از نتایج پژوهش آن‌که زبان نهج‌البلاغه، تصریف/ بسط/ امتداد زبان قرآن است.

این مقاله پیش‌‌فرض‌ها، روش‌شناسی و نتایج حاصل از آزمایش‌های اخیر علوم اعصاب را که به سبک آزمایش‌های لیبت، وجود ارادۀ آزاد را به چالش کشیده‌اند، به شکلی نقادانه ارزیابی می‌کند. ساختار مقاله چنین است: ابتدا نتایج آزمایش‌ها به شکل منطقی صورت‌بندی می‌شوند، سپس با بررسی آنها‌ به این نتیجه خواهیم رسید که این نتایج، ارادۀ آزاد را ضرورتاً رد نمی‌کند. در مقاله نشان داده می‌شود که برخی از آزمایش‌ها به علت محدودیت‌های طراحی و اجرایی، معرف همه اعمال انسان نیست؛ بنابراین تعمیم نتایج، نادرست است. همچنین می‌توان به ایرادهای روش‌شناسانۀ این آزمایش‌ها مانند عدم تعیین دقیق زمان وقوع یک تصمیم و ناکافی‌بودن اندازه‌گیری‌های نوروفیزیولوژیک اشاره کرد. در این بین به نقدهای آلفرد میلی بر تفسیرهای جبرگرایانه نیز اشاره خواهد شد. با توجه به استدلال‌ها و نقدهای ارائه‌شده، مقاله به این نتیجه می‌رسد که آزمایش‌های علوم اعصابِ اخیر نمی‌توانند به شکلی قانع‌کننده منکر ارادۀ آزاد باشند. هدف این نوشتار نیز برجسته‌کردن پیچیدگی‌های موجود در نقاط تلاقی علوم اعصاب و مقولۀ کهن ارادۀ آزاد و کمک به توسعۀ گفتمانی جامع‌تر و متعادل‌تر دربارۀ اختیار در انسان است.

این مقاله به این پرسش می‌پردازد که چگونه می‌توان هستیِ خاصِ انسان که از آن تعبیر به «من اصیل» می‌کنیم را در فرآیند خودآگاهی حاضر یافت؟ فرضیه مقاله این است که می‌توان به ‌گونۀ تطبیقی و بر بنیاد اندیشه‌های هیدگر و تله به خوانش واحدی به‌مثابه پاسخ دست یافت. از‌این‌رو نخست، تعلیق باورهای پیشین مقدمه‌ای برای فهمِ حقیقتِ وجودی است و مهم‌ترین مصداق چنین باوری، تعلیق دوئالیته دکارت است. رهایی از سوبژکتیویته مدخل تحقق نحوه‌ای از آگاهی بی‌واسطه است که در نسبت مداوم با حضور به ‌منزله موضع انکشاف من اصیل قلمداد می‌شود. دوم، آنچه من را در سطح خودآگاهی اصیل نگاه می‌دارد، تثبیت هوشیاری نسبت به حضور است و این شیوه از آشکارگی من که قائم بر حال‌بودگی است، هم امکانی برای فهم واقعی جهان است و هم استعلا یعنی پیشروی به سوی امکانات من در افق آینده را میسور می‌سازد. سوم، سکوت می‌تواند تمرینی برای فهمِ وجودیِ منِ اصیل باشد یا دست‌کم امکان چنین فهمی را فراهم آورد؛ چراکه سکوت پیوند عمیقی با آگاهی دارد و اساساً هر یک دیگری را تقویت می‌کند. البته سکوت همواره در حال محقق‌شدن است و بستری برای تعمیق حالیّت نیز به شمار می‌آید.

تکیه در لغت، به معنی پشت به چیزی گذاشتن است. در گرگان، ساختمان‌های کوچکی در محلات قدیمی است که دهه اول ماه محرم، در آنجا برنامه عزاداری امام حسین7 و یاران او، برگزار می‌شود. تکیه‌ها بازوی کمکی برای سایر اماکن مذهبی مانند مساجد، هیآت و امامزاده‌ها هستند. اگر تکیه‌ها نبود مردم با کمبود فضا روبه‌رو می‌شدند. در شهر گرگان تکیه و حسینیه، دو مکان کاملاً جداگانه‌ای هستند. در حالی که در برخی شهرها، آنها دو واژه مترادف و هم معنی هستند. این جستار در تلاش است تا با نگاهی گذرا در جهت آشنایی با تکیه‌های شهر گرگان قدمی بردارد.