جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله نسخ همواره از مسائل کهن و بحث‌برانگیز تفسیر و علوم قرآن بوده است. در اصطلاح قدما و به‌ویژه در روایات در تعریفی عام، این اصطلاح بر هرگونه تغییر در حکم سابق اطلاق می‌شد؛ اما در اصطلاح متأخران، این مفهوم با دچار‌شدن به تحوّل از مفهومی برخوردار شد که به نظر می‌رسد زمینه طرح شبهه‌هایی دربارۀ قرآن را بیشتر فراهم کرد. بر همین اساس آیت‌الله معرفت، با هشدار دربارۀ نوع طرح این مسئله که همواره دستاویزی برای حمله به قرآن بوده است، در کتاب التمهید نسخ بیست آیه را تایید کرد؛ اما پس از تجدیدنظر و طرح نظریه نسخ مشروط و تمهیدی، در سال‌های پایانی حیات خویش به طور کلی منکر وقوع نسخ تشریعی در قرآن کریم شد؛ حتی وقوع نسخ در آیه «نجوا» را انکار کرد. این نظریه و نوع تبیین ایشان از آیه، برگرفته از نگاه سید قطب است که صحنه آیه را تصویرپردازی قرآن برای انتقال یک پیام تربیتی به جامعه هدف می‌داند و معتقد است پیام آیه، ارتباطی به بحث احکام ندارد تا رفع حکم سابق به ‌وسیله تشریع لاحق دانسته شود و مصداق نسخ تشریعی باشد. در این نوشتار به تبیین این نوع نگاه در بیان آیت‌الله معرفت و سید قطب می‌پردازیم و دیدگاه نهایی ایشان بر اساس نظریه تصویرآفرینیِ تربیتی سید قطب در آیات شریفه را بررسی می‌نماییم.

یکی از منابع مورد استفاده در تفسیر، روایات تفسیری است. از جمله این روایات، روایات تفسیریِ صحابه پیامبر اکرم (ص) است. آنچه که در خصوص قول صحابه، محل بحث و اختلاف نظر علماء است، حجیت و یا عدم آن، در تفسیر می­باشد. از جمله علمای معاصر شیعه که در این خصوص نظرات متفاوتی ارائه داده­اند، حضرات آیات محمدهادی معرفت و سیدعلی حسینی­میلانی می­باشند. این پژوهش بر آن است تا با بهره­گیری از شیوه توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه و دلایل این دو اندیشمند گرانقدر را در باب اعتبار و حجیت قول صحابه در فهم و تفسیر آیات قرآن کریم، تطبیق داده و وجوه افتراق و اتفاق این دو دیدگاه را تبیین و تحلیل نماید. بررسی دیدگاه این دو اندیشمند نشان می­دهد که اختلاف نظر آیت­الله میلانی با آیت­الله معرفت به دلیل اختلاف برداشت در تعاریف و مصادیق صحابه بوده و با تحلیل دقیق دیدگاه معرفت، به دیدگاه یکسانی از آن دو در این زمینه می­رسیم. به این معنا که بر طبق دیدگاه آیت­الله معرفت، ضمن قائل شدن به تفصیل در بین صحابه از یک سو و سخنان نقل شده از ایشان از سوی دیگر، می­توان در مواردی به حجیت قول صحابه و در مواردی نیز، به عدم حجیت قول آنان قائل شد.

یکی از مباحث مهم اعجاز، بحث تحدی قرآن است. تحدی به معنای هماورد خواستن است. تحدی قرآن از جهت مخاطب، زمان، محتوا و معارف گستره دارد. قرآن مکررا ناباوران را به مبارزه و هماوردی خوانده است. این تحدی از زمان پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) شروع شده و همچنان ادامه دارد و محدود به زمان خاصی نیست. این دعوت و هماوردی به چند شیوه در قرآن آمده است: گاهی دعوت به آوردن کتابی مثل قرآن، گاهی ده سوره و گاهی یک سوره مانند قرآن. از سوی دیگر، قرآن دارای وجوه مختلف اعجاز است که قرآن پژوهان و مفسران بدان اشاره کرده اند. مانند: فصاحت و بلاغت (اعجاز بیانی)، اعجاز معارف و معانی قرآن (اعجاز محتوایی)، اعجاز اخبار غیبی قرآن، اعجاز مزبوط به گزاره های علمی قرآن (اعجاز علمی) و ... . در رابطه با قلمروی تحدی قرآن سوالی که مطرح می شود این است که: آیا تحدی قرآن فقط شامل اعجاز بیانی قرآن (فصاحت و بلاغت) می‌شود؟ یا شامل تمام وجوه اعجاز قرآن مانند اعجاز علمی هم می شود؟ در این زمینه دو دیدگاه در میان قرآن پژوهان مطرح می باشد: 1.عده ای تحدی قرآن را فقط شامل جنبه های لفظی قرآن (فصاحت و بلاغت) می دانند. چون معتقدند که خطاب آیات تحدی فقط شامل مردم زمان نزول می شود و آنها هم غیر از فصاحت و بلاغت با جنبه های دیگر آشنایی نداشتند. 2. اما برخی از قرآن پژوهان مانند علامه طباطبایی و آیت الله معرفت و دیگران معتقدند که تحدی قرآن تنها مربوط به بعد فصاحت و بلاغت قرآن نیست، بلکه برای تمام وجوه اعجاز است. زیرا تحدی قرآن عام است و شامل همه انسانها در تمام اعصار می باشد. و در صورتی که تحدی تنها به فصاحت و بلاغت می‌بود، دعوت غیر عرب از انس و جن بی‌معنا می‌شد. در پژوهش حاضر ضمن بررسی تحدی قرآن و مراحل آن، به دیدگاه قرآن پژوهان و مفسران گذشته تا امروز در رابطه با وجوه اعجاز قرآن و قلمرو تحدی قرآن (شمول تحدی قرآن بر اعجاز علمی قرآن) پرداخته و دلایل هر دو گروه با رویکرد دیدگاه آیت الله معرفت مورد تحلیل و نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

اقوال علما در نیاز ما به اسباب نزول برای فهم قرآن، از غیرممکن بودن فهم مراد خداوند بدون دانستن اسباب نزول تا بی-نیازی مطلق تفسیر از اسباب نزول گسترده‌است. پژوهش حاضر به منظور آشنایی با: جایگاه روایات اسباب نزول، میزان نیاز ما به آن در فهم آیات قرآن، معیارهای پذیرش یا رد روایاتِ اسباب نزول و راه‌های درمان ضعف روایات، بر آرای دو تن از دانشمندان معاصر، سیدمحمدحسین طباطبایی و شیخ محمدهادی معرفت که نقش بزرگی در مطالعات قرآنی معاصر دارند تمرکز می کند. در این پژوهش، بعد از معرفی دو دانشمند و منهج علمی ایشان در فهم قرآن، از طریق تحقیق و بررسی در آثارشان، آشکار می‌شود که علامه طلاطبایی در تفسیر خود، به اسباب نزول چندان اعتماد نمی کرد به دلایلی: یکم اینکه اعتبار اکثر این روایات اثبات نمی‌شود. دوم اینکه اسباب نزول مذکور، عمدتاً برداشت مفسران نخستین از آیات بوده و نه سبب نزول واقعی، یعنی آنان با حدس و گمان آیه‌ای را به مورد و مصداقی مربوط کرده‌اند نه اینکه شاهد - یا ناقل معتبر- نزول آیه در آن ماجرا بوده باشند. سوم آنکه غایت قرآن که کتاب هدایت بندگان است و به گواهی خودش تبیان همه چیز است، نمی‌شود متوقف بر چیزی باشد که در دسترس نیست. نیز آنکه هر آنچه ممکن است از این روایات بدست آید، از راه سیاق و قرائن داخلی و خارجی آیات بدست می‌آید. علامه معرفت با آنکه برای روایات اسباب نزول نقش مهمی در فهم آیات می‌بیند ولی برای روایات تفسیری -که اسباب نزول هم از آنهاست- آفاتی بر می‌شمرد. با این وجود راه‌هایی برای ارزیابی و علاج این روایات ارائه می کند؛ از جمله: سند روایت به ویژه آخرین نفر در سند مورد اطمینان باشد، تواتر یا استفاضه روایت - ولو در معنی و نه درالفاظ - ثابت شود، یا اینکه روایت به طور قطعی اشکال آیه را حل و ابهام آن را رفع کند که این خود شاهد صدق روایت خواهد بود حتی اگر از جهت سندی، صحیح یا حسن نباشد.