جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آثار داستانی، بررسی موتیف و نشان دادن ارتباط آن با سایر عناصر داستان به تجزیه و تحلیل دقیق تر و درک بهتر اجزای داستان، به ویژه پیام های ضمنی آن کمک می کند. صادق هدایت از نویسندگانی است که گاه آگاهانه و گاه ناخودآگاه، در داستان هایش عناصری به کار برده است که در دایره موتیف قرار می گیرند. موسیقی، نقاشی، تیرگی، سرما و سایه از عناصر تکرارشونده، و عرب ستیزی، غلبه و قدرت سرنوشت، بی اختیاری آدمی و انزواطلبی از درون مایه های تکرارشونده در داستان های هدایت، و همه این موارد در شمار موتیف های داستان های او هستند. این عناصر و مفاهیم در داستان های هدایت به نحوی معنا دار تکرار شده اند و در این تکرار گاه قصد هنری نویسنده و گاه دغدغه های فکری و عاطفی او در کار بوده است. موتیف های مفهومی (درون مایه ای)، دورنمایی از جهان بینی هدایت و دیدگاه خاص او به زندگی و انسان و همچنین ویژگی های شخصیتی و حساسیت های او را برای خواننده آشکار می کند. علاوه بر بررسی موتیف های غالب در داستان ها، در این مقاله نشان داده شده است که انواع موتیف ها مانند رنگ ها و ابزار و اشیای خاص یا بعضی رفتارها و حرکت های قهرمانان که در داستان مستقلی تکرار شده اند، کارکردهای مهمی در داستان دارند و در انسجام اثر و تقویت پیرنگ و نیز شخصیت پردازی و فضاسازی های داستان موثر بوده اند.

ابهام در مفهوم عام و رایج خود با ابهام در مفهوم هنری آن تفاوت دارد. ابهام به مفهوم شناخته شده اش و آن چنان که در برخی از منابع سنتی بلاغت مطرح می شود، مترادف با غموض و پیچیدگی است و نوعی ضدارزش تلقی می شود؛ در حالی که ابهام به مفهوم هنری خود، یکی از عناصر جوهری شعر است؛ زیرا مجال دریافت های متکثر و چندمعنایگی اثر را سبب می شود و این امکان را به خواننده می دهد تا به گونه ای در بازآفرینی اثر با آفریننده آن مشارکت داشته باشد. ابهام به معنای هنری خود، بیشتر در صور ابهام ذاتی و ارادی شعر نمود می یابد و بخشی از آن، محصول قریحه تربیت شده شاعر است. این پدیده ادبی بیشتر در هیات ابهام صرفی، ابهام نحوی، ابهام تصویری، ابهام تعبیری و ابهام توصیفی ظاهر می شود. هر یک از گونه های یادشده ابهام، پشتوانه ای از ارزش های بلاغی را نیز به همراه دارد. تحلیل هر کدام از گونه های ابهام، ابعاد مهمی از بار هنری شعر را آشکار می کند. گونه های مختلف ابهام ذاتی و ارادی با جلوه های هنرمندانه در گستره وسیعی از سروده های سرایندگانی مانند حافظ، سبب ظرفیت های تاویلی وسیعی شده است؛ به گونه ای که بخشی از مقبولیت سراینده بزرگی مانند حافظ که اغلب به عنوان شاعری ایهام پرداز شهرت یافته، در ابهام های هنری او است. این مقاله بر آن است تا با بحث درباره پیشینه دریافت ابهام به مفهوم هنری اش، به تحلیل هر یک از گونه های آن و شناخت بنیان ارزش هایشان بپردازد.

یکی از جایگاه هایی که زن گاهی در آثار کلاسیک فارسی در آن ظاهر می شود، جایی است که در آن به عنوان کنیز، در خدمت فرد یا گروهی از افراد است. زن در این جایگاه، در نقشی منفعل و اغلب به عنوان هدف جنسی صرف و در خدمت غرایز فرد یا افرادی در جایگاه اجتماعی بالاتر است. هدف این جستار، ارایه تحلیلی از کنیزک به عنوان عاملی داستانی در مثنوی مولوی است. به این منظور، از الگوی کنشگرهای گریماس استفاده کردیم که الگویی کارآمد در تعیین میزان کنشمندی یا کنش پذیری عامل داستانی است. گریماس در معناشناسی روایی، الگویی پیشنهاد می دهد که شامل شش کنشگر است. این کنشگرها تمام کنش های داستانی را تحت پوشش قرار می دهد. این شش کنشگر عبارت اند از: کنشگر، شیء ارزشی، فرستنده، گیرنده، بازدارنده و سودبرنده. در این پژوهش با بررسی شخصیت کنیزک در ارتباط متقابل او با عوامل داستانی دیگر، بر اساس یک بررسی آماری، به این نتیجه رسیدیم که شخصیت کنیزک تقریبا در تمام موقعیت های چهارده گانه بررسی شده، در جایگاه شیء ارزشی و مفعول شخصیت هایی چون شاه، خلیفه و پهلوان قرار می گیرد. همچنین از آنجایی که در تمام موارد بررسی شده نیروی تحریک کننده کنشگر، عامل شهوت است، کنیزک در تمام موقعیت ها کاملا منفعل و در نقش هدفی جنسی است.

در این مقاله از دیدگاه نشانه شناسی، امکان شکل گیری ایهام بر صحنه تئاتر بررسی شده است. ابتدا تعاریف موجود از ابهام و ایهام در بلاغت ادبی ذکر شده است. با به دست آوردن تعریف بلاغی جدیدی از ایهام که ملاحظات نگارندگان را در خود داشت، این اصطلاح از دیدگاه نشانه شناسی تعریف شده و مبنایی نشانه شناسانه برای جست و جوی چگونگی وقوع ایهام در نظام های نشانه ای فراهم آمده است. در ادامه و در جست و جوی امکان ظهور ایهام در اجرا و بر روی صحنه، عوامل زیر به عنوان محدودکننده این امکان شناسایی شدند: از بین رفتن بافت های موقعیتی ای که نشانه دارای دلالت چندگانه در آن ها بر مدلول های متفاوت دلالت می کند، به جهت لزوم ارتباط آن بافت ها با آنچه بر اساس ذات بازنمودی نمایش می تواند بر صحنه حاضر شود؛ تراکم نظام های نشانه ای در تئاتر به جهت آنکه ممکن است مدلول های متفاوت نشانه دارای دلالت چندگانه در یکی از این نظام ها نفی شود؛ زنده بودن اجرای نمایش که مانع از جمع مدلول های متفاوت نشانه دارای دلالت چندگانه در ذهن تماشاگر در طول تماشای نمایش می شود.

این پژوهش با هدف سنجش نگرش جوانان به خواندن رمان جدی در سال تحصیلی 87-88، به روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسش نامه انجام شده است. نمونه تحقیق شامل 393 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران است که با روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم انتخاب شده اند. سنجش نگرش به خواندن رمان با استفاده از نظریه فیش باین و آیزن و بر اساس مطالعه استاکمنز (1999) و اسکاتن و گلاپر (2002; 2004) انجام شده است. بر اساس نتایج تحقیق، تمایلات رفتاری (نیت خواندن) اکثر پاسخ گویان به خواندن رمان جدی مطلوب بوده است؛ اما کمتر از نیمی از پاسخ گویان گه گاه و یا اغلب به خواندن رمان جدی می پردازند. عوامل موثر مهم در نیت خواندن عبارت اند از: نگرش افراد به خواندن رمان جدی، نظر دیگران مهم در رفتار خواندن، درک بیشتر فرد از عوامل بازدارنده یا تسهیل کننده خواندن، تجربه بیشتر فرد از خواندن در گذشته. سایر نتایج تبیینی نیز عبارت اند از: همبستگی متوسطی میان ابعاد شناختی و عاطفی نگرش، هنجار ذهنی و نیت خواندن وجود دارد؛ رابطه متغیر رفتار قبلی و نیت خواندن ضعیف است و متغیر کنترل رفتاری ادراک شده با هیچ کدام از متغیرهای دیگر رابطه ندارد؛ بین نیت خواندن و رفتار خواندن رمان جدی همبستگی متوسطی هست؛ متغیرهای هنجار ذهنی، رفتار قبلی و نیت خواندن توانستند رفتار خواندن رمان جدی را پیش بینی کنند.

این مقاله نگاهی انتقادی دارد به کتاب از اشارت های دریا: بوطیقای روایت در مثنوی معنوی اثر حمیدرضا توکلی. ابتدا به جایگاه کتاب در سنت روایت شناسی ایرانی اشاره می شود، سپس سازگان صوری کتاب که مشتمل بر نه فصل است، مرور و بررسی انتقادی می شود. در بررسی هر فصل، ابتدا طرحی کلی از فصل نشان داده، سپس محاسن و معایب مطالب آن ارزیابی می شود. در پایان، ویژگی های کتاب در هفت مورد خلاصه می شود. از ویژگی های کتاب یکی این است که نویسنده با بهره گیری از مباحث نظری روایت و اندیشه های مثنوی، توانسته است در نظریه پردازی مبتنی بر آثار نظم و نثر فارسی گامی بردارد؛ اما از آنجا که کتاب چارچوبی مشخص را پی نمی گیرد، این نظریه پردازی در کتاب ابتر می ماند. نویسنده می توانست در فصلی جداگانه ضمن جمع بندی مطالب، نظریه پردازی خود را در قالب نظریه روایت شناسی عرفانی و یا معنوی طرح بندی کند که متاسفانه این مهم به سرانجام نرسیده است.

یکی از ویژگی های طبیعت گرایی در شعر معاصر فارسی، توجه به جنبه هایی از طبیعت و جهان عینی است که به دلیل اشتمال بر فضاهایی نیمه روشن یا تاریک، مبهم، رازآمیز و ترسناک، در خواننده تداعی گر ملالت، انزجار، تباهی، زوال و نیستی است. در این پژوهش، تصویرهایی از این دست «طبیعت سیاه» نامیده می شود. روی آوردن به «طبیعت سیاه» معلول تحولات فلسفی، سیاسی - اجتماعی و طرح اندیشه های نو در مباحث انسان شناسی و زیبایی شناسی دو قرن اخیر در اروپاست. در این جستار، ابتدا تاثیر هر یک از عوامل یادشده بر نگرش نوین طبیعت گرایانه شاعران مورد نقد و بررسی قرار می گیرد، سپس به چگونگی ظهور این پدیده در شعر فارسی پرداخته می شود. اولین نمونه های توجه به طبیعت سیاه را می توان در عصر مشروطه و در اشعار میرزاده عشقی مشاهده کرد. در شعر نیما، طبیعت سیاه تعمیق و گسترش می یابد و در دهه های بیست و سی، سیاه ترین جلوه های طبیعت را در اشعار شاعرانی چون فریدون توللی و نصرت رحمانی می توان یافت.

ادبیات و نمودهای مختلف آن مانند شعر، در دایره گسترده ای از دانش های بین رشته ای قرار می گیرد. همین امر موجب شده است مناسبات متنوعی میان ادبیات و نیز شعر با رشته های دیگر دانش وجود داشته باشد؛ هرچند ممکن است در نگاه اول، بعضی از این رابطه ها ناممکن و یا اتفاقی به نظر بیاید. رابطه میان شعر و اقتصاد از این گونه است. رویکردهای موجود به مقوله شعر بیشتر از دیدگاه های تاریخی، فرهنگی و هنری، زیبایی شناسانه و اجتماعی بوده و کمتر از دیدگاه اقتصادی به آن نگریسته شده است. این مقوله می تواند موضوع پژوهش های بنیادی و کاربردی در حوزه ادبیات و اقتصاد باشد. پژوهشگر با علم به این مساله و بر پایه دستاوردهای پژوهش های پیشین خویش تلاش کرده است ضمن محدود کردن دامنه موضوع تحقیق، به جنبه های بنیادین و البته عینی آن بنگرد تا مخاطب به کلیدهایی برای ورود به مباحث گسترده تر دست یابد. برای نیل به این مقصود، بازخوانی رابطه شعر و اقتصاد در اشعار یکی از بزرگ ترین شاعران غربی قرن بیستم، ازرا پاند، موضوع پژوهش قرار گرفته است. نخست با نگاهی تاریخی، به ریشه های اجتماعی و خانوادگی پاند در نسبت با مفاهیم بنیادین اقتصاد پرداخته و سپس با نگاهی تحلیلی، نمودهای این مناسبات را در اشعار و آثار او ردگیری کرده ایم. در بخش نتیجه گیری نیز بر اساس نتایج به دست آمده از تحلیل ها، به مقدمه بازگشته و گزاره هایی تفسیری در باب رابطه شعر و اقتصاد و ضرورت بازنگری این رابطه را بیان کرده ایم.