جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از مسائل شاخص در علوم انسانی قرآن بنیان، در غنا، کمال و تعالی آن تأثیر چشمگیری دارد. در حقیقت، یکی از مبانی غنا و کمال علوم انسانی قرآن بنیان، ذوباطن بودن کتاب الهی است. قرآن کریم، واژه «باطن»یا«بطن» را پیرامون خویش استعمال ننموده، امّا آیه 7 سوره مبارکه آل‌عمران که از تأویل کتاب الهی یاد نموده و با ضمیمه نمودن روایات تفسیر کننده تأویل به بطن، به وجود باطن برای قرآن کریم دلالت دارد. «باطن» در لغت به معنای «درون و داخل شیء» و «پنهان و پوشیده» ذکر شده و براساس روایات معتبر، «باطن»، معنایی است که آیات شریفه طبق قواعد ادبیات عرب، اصول عقلایی محاوره و مفاهیم عرفی کلمات، بر آن دلالت آشکار ندارد. در این نوشتار تلاش شده تا با روش توصیفی-تحلیلی نقش مبنای ذوباطن بودن قرآن کریم در غنا و کمال علوم انسانی قرآن بنیان مورد پژوهش قرار گیرد. از دستاوردهای پژوهش این است که ذو باطن بودن کتاب الهی سبب فراهم نمودن کوشش پژوهشگران جهت گردآوری آیات شریفه بیشتر و بهره‌مندی حداکثری از آن، جهت تولید علوم انسانی می‌گردد. زیرا علاوه بر به دست آوردن معارف کتاب الهی از طرق ممکن همچون بکارگیری روایات موجود از رسول اکرم (ص) و پیشوایان دینی (ع)، قادر است که به معارف و لایه های باطنی قرآن در حیطه مسائل علوم انسانی نیز دسترسی پیدا کند.

مولانا در آثار خود، به‌ویژه در «فیه‌مافیه»، با تأکید بر مفاهیم عرفانی و قرآنی، نبوت را به‌عنوان محوریت شناخت حقیقت و کمال انسانی تبیین می‌کند. او معتقد است که پیامبران نه تنها واسطه‌ای برای انتقال وحی الهی هستند، بلکه انسان‌های کاملی‌اند که با گذر از مراتب بشری به حقیقت مطلق و نور الهی می‌رسند. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، واکاوی جنبه‌های قرآنی اندیشه‌های مرتبط با نبوت در آثار مولوی است. «فیه ما فیه» به طور ویژه در این میان مورد توجه بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مولانا به جنبه‌های مختلف نبوت، از جمله وحی، الهام، و مقام معنوی اولیا در رابطه با پیامبران، اشاره می‌کند و نقش آنان را به‌عنوان راهنمایان معنوی و اخلاقی برای بشر تبیین می‌نماید. او همچنین وحی را تنها محدود به پیامبران نمی‌داند و بر این باور است که اولیا و انسان‌های معنوی نیز می‌توانند به نوعی از وحی دل یا الهام بهره‌مند شوند. این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه مولانا از آموزه‌های قرآنی برای تقویت و تبیین دیدگاه‌های عرفانی خود استفاده کرده و نبوت را به‌عنوان الگویی از کمال انسانی و راهی برای رسیدن به معرفت الهی و زندگی اخلاقی مطرح می‌نماید.

در قرآن آیاتی وجود دارد که فهم آنها کمی پیچیده است به همین دلیل فهم‌های مختلفی برای آن ارائه می‌شود. در دانش هرمنوتیک، این مساله به دشوارفهمی متن تعبیر می‌شود. برخی از مفسران سنتی قرآن، آن را به معنای سخت‌فهمی گرفته و عامل اصلی آن را متشابهات قرآن می‌نامند و با استناد به آیه 7 آل‌عمران، معتقدند که این دشوارفهمی به خود قرآن برمی‌گردد. مفسران سنتی راهکارهایی را برای حل دشوارفهمیِ آیات قرآن ارائه داده‌اند که به رغم فهم‌پذیر شدنِ آن آیات، دشوارفهمیِ هرمنوتیکی آن آیات را حل نمی‌کند. مسأله این مقاله تأکید بر تفاوت دشوارفهمی قرآن کریم در الگوی تفسیر سنتی قرآن در مقابل فهم هرمنوتیکی آن است. فهم در تفسیر سنتی با فهم در دانش هرمنوتیک فلسفی به یک معنا نیست به همین دلیل دشواری فهم نیز یک معنا نخواهد داشت. این مقاله با استفاده از روش اسنادی و با رویکرد توصیفی و تحلیلی نوشته شده است. نتیجه این مقاله آن است که در دشوارفهمیِ هرمنوتیکی، صرفاً به معنای فهم‌ناپذیری یک متن نیست؛ بلکه وجود تعدد فهم‌ها در مورد یک متن و نیز عدم توفیق در دست‌یابی به زمینه‌های تاریخی متن و به تبع ناتوانی در دراماتیزه کردن متن، فهم را دشوار می‌کند.

چهار مفهوم «تنزیل»، «تأویل»، «ظاهر» و «باطن» از اصلی ترین مفاهیم روایی برای بیان اقسام دلالت های قرآن کریم هستند. به رغم مطالعاتی که پیرامون این مفاهیم صورت گرفته است، کمتر به نسبت دلالی آن ها توجه شده و دیدگاه های ارائه شده تطابق کاملی با روایات این حوزه ندارند. لذا پژوهش حاضر با عنایت به تعلق مفاهیم مذکور به یک حوزه معنایی و همنشینی آن ها در متون روایی، مسئله خود را نسبت سنجی این مفاهیم براساس دلالت های لفظی قرار داده‌است و با اتخاذ رویکرد توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسیده‌است که بین مدلول های ظاهری و تنزیلی رابطه تساوی برقرار است و این مدلول ها مشتمل بر معانی و مصادیقی هستند که در مقام نزول مد نظر بوده‌اند. همچنین مشخص شد که مدلول های تنزیلی برخی به تنهایی و برخی با اشاره معصومان(ع) قابل فهم می باشند. در مقابل این مدلول ها، مدلول های باطنی، معانی و مصادیقی هستند که آیات قرآن با لحاظ فضای نزول دلالتی بر آن‌ها نداشته‌ و در مقام نزول مدنظر نبوده‌اند. علاوه بر این مشخص گردید که بین تأویل و باطن رابطه تساوی برقرار نیست، بلکه تأویل قرآن اعم از ظاهر و باطن است، لذا مدلول‌های تأویلی برخی در حوزه ظاهر و برخی در حوزه باطن قرار می گیرند.

تأویل فلسفی به‌عنوان یکی از ابزارهای تحلیل و تفسیر معانی باطنی و رمزی در متون دینی اهمیت بسیاری دارد و به کشف حقایق نهفته در قرآن کمک می‌کند. اهمیت این موضوع در تاریخ فلسفه اسلامی مشهود است، چرا که فیلسوفان بزرگی مانند ابن سینا و سهروردی به تأویل فلسفی پرداخته‌اند. هدف اصلی این پژوهش بررسی این پرسش است که آیا تأویل فلسفی از دیدگاه این دو فیلسوف می‌تواند به‌عنوان ابزاری معتبر برای کشف حقایق قرآنی مورد قبول باشد؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که اتهاماتی مانند تحمیل فلسفه یونانی بر قرآن به ابن سینا و نقدهایی مانند خلط معنای تأویل به سهروردی وارد شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ابن سینا تأویل رمزی و باطنی دارد و تأویل سهروردی بر اساس نظریه شهود و حکمت اشراقی است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که تأویل فلسفی این فلاسفه استحکام و اعتبار کافی دارد و می‌تواند به کشف حقایق قرآنی کمک کند.

تأویلات اهل بیت (علیهم‌السلام) به‌عنوان وارثان علم نبوت و مفسران حقیقی قرآن، نقش کلیدی در تبیین لایه‌های باطنی آیات قرآنی ایفا می‌کنند و مفاهیمی همچون ولایت، هدایت، و استمرار نبوت را آشکار می‌سازند. این پژوهش با هدف بررسی تأویلات اهل بیت (ع) درباره مقام ولایت در آیات منتخب سوره‌های طه و مریم و تحلیل جایگاه آن‌ها در پیوند میان قرآن، نبوت، و هدایت امت اسلامی انجام شده است. روش این مطالعه، تحلیلی–توصیفی است و با استفاده از منابع تفسیری و حدیثی معتبر، به طبقه‌بندی تأویلات اهل بیت (ع) در قالب‌های معنوی-رمزی، تشبیهی-تمثیلی، مصداقی، و جری و تطبیق پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تأویلات اهل بیت (ع) عمق مفاهیم ولایی آیات را روشن کرده و ولایت را به‌عنوان یکی از ارکان اساسی هدایت الهی و استمرار رسالت انبیا معرفی می‌کنند. این پژوهش تأکید دارد که بدون بهره‌گیری از تأویلات اهل بیت (ع)، درک معارف قرآنی ناقص خواهد بود. همچنین، این تأویلات ارتباط میان مقام ولایت و مفاهیمی همچون عصمت، قرب الهی، و هدایت امت را در تمامی ابعاد روشن ساخته و به تبیین جایگاه ولایت به‌عنوان محور هدایت بشر کمک کرده است.