جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سلسلۀ صفویه در سال ۹۰۷ توسط شاه‌اسماعیل صفوی تشکیل شد. استقرار حکومت صفویه در ایران و در ادامه، تحکیم و ادامۀ حیات این سلسله، با جنگ‌های متعددی همراه شد. این جنگ‌ها هم در عرصۀ داخلی جهت مقابله با مخالفان داخلی و هم در عرصۀ خارجی جهت مقابله با تهدیدات خارجی رخ داد که گاهی با موفقیت صفویان و گاهی نیز با عدم کامیابی آن‌ها همراه بود. در این میان، مورخان صفوی موظف به روایت جنگ‌ها بدون توجه به نتایج آن‌ها بودند؛ اما این روایت نباید به‌گونه‌ای رخ می‌داد که سبب آزردگی شاهان صفوی می‌شد. بر این اساس مورخان صفوی در روایت جنگ‌های آن دوره سعی می‌کردند در راستای ایدئولوژی صفویان و باورهای اعتقادی آن‌ها گام بردارند. یکی از مهم‌ترین مولفه‌های روایت جنگ‌های صفویان، استفاده از آیات قرآن و دراصطلاح آیه‌نگاری بوده است. این پژوهش با هدف بررسی کاربرد آیات قرآن در روایت جنگ‌های دورۀ صفوی توسط مورخان آن دوره به انجام رسیده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف مورخان صفوی در استفاده از آیات قرآن در روایت جنگ‌های دورۀ صفوی، مشروعیت‌بخشی به اقدامات جنگی شاهان این سلسله بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مورخان صفوی در روایت آیه‌نگارانه از جنگ‌های دورۀ صفویان اهدافی مانند مشروعیت‌بخشیدن به جنگ‌های صفویان، توجیه اقدامات خشن صفویان در میادین جنگ‌، توجیه شکست‌های صفویان و نسبت دادن پیروزی‌های آنان به خداوند (تشبیه شاهان به پیامبران الهی) داشته‌اند. مورخان صفوی در همین ارتباط، به‌گونه‌ای از آیات قرآن استفاده می‌کردند که تصدیق‌کنندۀ منظور و هدف آن‌ها باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی‌تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای است. ابزار اصلی پژوهش استناد به منابع آن دوره است که درنهایت بر پایۀ یافته‌های حاصل از منابع، استنتاج و تبیین و تحلیل به ‌عمل آمده است.

یکی از تزیینات مهم در قالی‌های صفوی که تجلی‌گر تلفیق هنر و فرهنگ اسلامی است، کتیبه‌نگاری است که شامل آیات قرآن، اشعار یا دعاها می‌شود. قالی‌هایی با طرح محرابی معمولاً با کتیبه‌هایی از عبارات قرآنی مزین می‌شده و به عنوان سجاده کاربرد داشته است. آیات قرآن در کتیبه‌نگاری‌ها، نه‌تنها به عنوان عناصر تزیینی، بلکه به عنوان حاملان مفاهیم دینی عمل می‌کند. این مقاله به بررسی چگونگی تجلی مفاهیم اسلامی از طریق آیات قرآن و به‌ویژه متن آیة‌الکرسی در کتیبه‌نگاری دو نمونۀ منتخب از قالی‌های محرابی دورۀ صفوی پرداخته است و هدف، بررسی ارتباط میان مضامین قرآنی کتیبه‌ها با نقوش اسلیمی و طرح محرابی در قالی‌هاست. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این دو پرسش است: نقوش نوشتاری بافته‌شده در کتیبۀ قالی‌های مورد مطالعه، چه ویژگی‌های فرمی و معنایی دارد؟ کتیبه‌های اجراشده چه ارتباطی با نقوش تصویری و طرح این قالی‌ها دارد؟ گردآوری داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای و تصویری بوده و پژوهش با رویکردی تاریخی و به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی صورت گرفته است. این پژوهش از طریق بررسی نوع متن آیات و ذکرهای موجود در کتیبۀ قالی‌ها به عنوان جایگاهی برای عبادت نمازگزاران، ارتباط آیات با شکل محرابی قالی‌های سجاده‌ای و نقوش اسلیمی را بررسی کرده است و اذعان می‌دارد که وجود آن‌ها در کتیبه‌نگاری قالی‌ها، جلوه‌ای از وحدت بین هنر و دین را به نمایش گذاشته و تجلی‌گاه مفاهیم قرآنی است.

نماز از محوری‌ترین مناسک عبادی اسلام و از لوازم اصلی دینداری است. سوره‌های قرآن در دوره‌های مکی و مدنی با سازوکار مشخصی به ترویج نماز پرداخته و سعی کرده‌اند آن را به‌تدریج در جامعه نهادینه‌سازی کنند. توجه به مراحل تبلیغ نماز در جامعه از آغاز اسلام در مکه تا پایان تثبیت آن در مدینه، الگوی مشخصی را نشان می‌دهد که می‌تواند در امور علمی و تبلیغی قابل استفاده باشد. پژوهش حاضر با توجه به سیر نزول سوره‌های قرآن در مکه و مدینه و با کاربست روش توصیفی‌تحلیلی به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم، فرآیند فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی نماز را از فرد شروع می‌کند و سپس وارد مراحل خانوادگی و اجتماعی می‌شود؛ پس از آن، کارکردهای نماز را در جامعه برمی‌شمارد و آن‌گاه به آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی از مسائل مربوط به آن می‌پردازد؛ به‌علاوه، پس از تثبیت نماز در جامعه، همچنان به تبیین اهمیت و کارکردهای آن پرداخته و به شبهات و دشمنی‌های رسانه‌ای مخالفان در این زمینه پاسخ می‌دهد. این پژوهش به طور کلی، مراحل پنج‌گانه‌ای را جهت نهادینه‌سازی و تثبیت نماز از آغاز تا پایان نزول قرآن شناسانده است که عبارت است از: 1. معرفی نماز به‌مثابۀ آیینی معرفتی‌اخلاقی و مناسکی؛ 2. فرهنگ‌سازی نماز در سطوح فردی و اجتماعی؛ 3. گفتمان‌سازی و کارکردگرایی با محوریت نماز؛ 4. جامعه‌سازی دینی و اخلاقی در پرتو نماز؛ 5. آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی از جامعۀ دینی و نمازگزار. دربارۀ زمان‌بندی هر یک از این مراحل باید گفت که معرفی نماز از همان ابتدای دورۀ مکی صورت گرفته و پس از آن، مراحل فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی به‌ترتیب در میانه و پایان دورۀ مکی به وقوع پیوسته است. مرحلۀ جامعه‌سازی، در کشاکش آماده شدن مسلمانان برای هجرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی پی‌ریزی شده و در آغاز دورۀ مدنی نیز همچنان به صورتی جدّی ادامه پیدا کرده است. درنهایت در پایان دورۀ مدنی، مرحلۀ آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی به صورتی مفصل تبیین شده و بر تثبیت دین قیّم با محوریت نماز تأکید گردیده است.

سورۀ احزاب مضامینی چالش‌انگیز در ارتباط با مسائل شخصی پیامبر ص مطرح نموده که موجب قضاوت‌هایی دربارۀ ایشان و دست‌مایۀ منتقدان اسلام گردیده است. از سوی دیگر، شماری از منتقدان، قرآن را کتابی پریشان و آشفته می‌دانند که موضوعات مختلف و بی‌ارتباط را در کنار هم آورده است که تنوع و تعدد و پراکندگی ظاهری موضوعات در سورۀ احزاب می‌تواند مؤید این نظر باشد. علی‌رغم چندین پژوهش دربارۀ این سوره، از منظر تحلیل گفتمان که از روش‌های جدید تحلیل متون در دانش زبان‌شناسی است، تاکنون مطالعه‌ای پیرامون آن صورت نگرفته است. گزاره‌های سیاسی‌اجتماعی فراوانی در سورۀ احزاب موجود است که طبق فرضیۀ این پژوهش حول محوری واحد گرد آمده است و این پژوهش در پی آن است تا با بهره‌گیری از برخی مؤلفه‌های تحلیل گفتمانی لاکلا و موفه که مشخصۀ آن تسری گفتمان از حوزۀ فرهنگ و فلسفه به جامعه و سیاست است، فضای تخاصم گفتمانی در سورۀ احزاب را تبیین کند. طبق یافته‌های این پژوهش، دو گفتمان متخاصم در موقعیت نزول سورۀ احزاب درصدد تضعیف هژمونی یکدیگر بوده‌اند. منافقان و بیماردلان گفتمان نفاق و جهل را شکل داده بودند که دالّ مرکزی آن موروثی دانستن جایگاه پیامبر ص و گرایش به نبوت فرزندخواندۀ ایشان به عنوان نبیّ بعدی بود و دیگر دالّ‌های این گفتمان نیز آن را تقویت می‌کرد. در واکنش به آن، گفتمان ایمان، با پشتیبانی خدا و پیامبر ص و مؤمنان راستین، با تبیین جایگاه پیامبر ص به عنوان فرستادۀ خدا و خاتم النبیین که نه موروثی و نه قابل انتخاب است، ضمن حفظ هژمونی خود، به تبیین این موضوع به عنوان دالّ مرکزی خود مبادرت ورزید.

جایگاه قرآن و اهل‌بیت این دو یادگار پیامبر ص و اهمیت تمسک به آن دو برای گمراه نشدن پس از ایشان، بر مسلمانان پوشیده نیست. پیامبر در قرآن به عنوان اسوۀ حسنه معرفی شده و به تبع آن اهل‌بیت ع نیز در جایگاه وصایت و جانشینی بعد از پیامبر، از این منزلت برخوردارند. از سوی دیگر، قول و عمل معصومان مستند به قرآن است و ایشان به شیوه‌هایی که بررسی و تبیین خواهد شد، به قرآن استناد کرده‌اند. این پژوهش با هدف بررسی انواع استناد و شیوه‌های معصومان در استناد به قرآن، با روش توصیفی‌تحلیلی سامان یافته و به دنبال روشن ساختن نقش این استناد در توسعۀ فرهنگ قرآن در جامعه است. استنادهای معصومان به ظاهر قرآن (اعم از نهی، عام، خاص، مفهوم و استثنای آن)، یا به باطن آن است و در برخی موارد به تعمیم قرآن و گاهی به مجموع آیات دربارۀ یک موضوع استناد کرده‌اند. ره‌آورد این پژوهش آن است که اهل‌بیت ع با روش‌هایی مانند استناد ابتدایی، استناد در بحث و مناظره و استناد در پاسخ به سؤال، سخن یا عمل خود را به قرآن مستند ساخته‌اند. این حجم از استناد و تنوع آن، نشانه‌ای بر فرهنگ‌سازی این سیره برای شیعیان است. تبیین صحیح این سیره برای پیروان اهل‌بیت ع ، انگیزه‌ای برای تأسی به ایشان در محور قرار دادن قرآن در زندگی و مستندسازی گفتار و کردار خود به قرآن است.

برخی بیماری‌های قلبی بیماری‌های فردی است که امتداد کلان اجتماعی پیدا نمی‌کند؛ اما بسیاری از این بیماری‌ها مانند حسادت، با امتداد در جامعه و آلوده کردن آن، موجب شکاف در نظام مناسبات انسانی و اختلال در شکل‌گیری تمدن می‌شود. در این پژوهش با رویکردی الهیاتی و استفاده از روش استنتاجی پرسش‌محور از آیات قرآن، به این سؤال پاسخ داده شد که طیّ چه مکانیسمی، کلان‌شدگی مؤلفۀ ضدّ اخلاقی حسادت در اجتماع و تمدن صورت می‌گیرد و مخلّ مناسبات انسانی می‌شود؟ حسادت یا «بغی»، عامل اصلی نزاع اشراف اقوام با پیامبران و انکار آنان و ردّ قوانین الهی است. جایگزینی قوانین الهی با قوانین بشری موجب غلبۀ انسان‌محوری به جای خدامحوری، ترجیح اصالت عقل و تجربه بر اصالت وحی و سقوط انسان از انسانیت و کمالات اخلاقی در سطح جهانی شده است. شکل‌گیری تمدن با دو نوع تهدید بیرونی و درونی از ناحیۀ حسادت مواجه است: یکی حسادت کفار به مؤمنان که تلاش می‌کنند مسلمانان را به ارتداد بکشانند و از آن‌ها بهره‌کشی کنند و دیگری حسادت مؤمنان به مؤمنان که موجب انباشتگی کینه، نفرت، بدخواهی، خودمحوری و گسستگی در بین گروه‌های مختلف انسانی می‌شود و وحدت تمدنی و نظم اجتماعی را بر هم می‌زند. این پیامدها وقتی شدت می‌یابد که خواص یک جامعه به این رذیلۀ اخلاقی مبتلا باشند.