جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پدیدۀ تبدّل صور یا بطور دقیق‌تر جایگزینی یک صورت نوعیه با صورت نوعیۀ دیگر در جهان مادّی، رخدادی است که تحلیلی فلسفی می‌طلبد. صدرالمتالهین بر پایۀ مبانی فلسفی خود ضمن ایراد انتقادات جدی به «کون‌وفساد» با ارائۀ نظریۀ‌‌ «حرکت جوهری» و راه دادن حرکت در جواهر جسمانی، تحلیل فلسفی نوینی از این پدیده به دست می‌دهد. هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است: «آیا تحلیل ملاصدرا از پدیدۀ تبدل صور با توجه به اشکالات او بر نظریۀ کون و فساد و بر پایۀ حرکت جوهری، تحلیلی کارآمد است؟» بر این اساس، در این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با جست‌وجوی داده‌های مرتبط با هدف و سؤال اصلی تحقیق، ابتدا «نظریۀ کون و فساد» با توجه بیشتر به آثار ابن‌سینا تقریر و اشکالات ملاصدرا بر آن تبیین شده است، سپس نظریۀ «حرکت جوهری» و تحلیل آن از پدیدۀ تبدّل صور بیان شده است. بررسی‌های این مقاله در مقام جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نشان می‌دهد، تحلیلی که ملاصدرا از چگونگی تبدّل صور ارائه می‌دهد؛ گرچه تفاوت‌های اساسی با تحلیل مبتنی بر نظریۀ کون و فساد دارد اما در نهایت همان اشکالاتی که ملاصدرا بر نظریۀ کون و فساد وارد می‌دانست به خود او نیز وارد خواهد بود.

استفادۀ استعاری از بدن انسان برای سخن گفتن از اجتماع انسانی ایده‌آل از قدیمی‌ترین استعاره‌هایی است که در فلسفه سیاسی کاربرد داشته و به اشکال مختلف به کار رفته است. «پیکر سیاسی» استعاره‌ای است که بر اساس آن، برای ارائۀ فهمی منسجم از عالم، میان بدن انسان و اجتماعات خرد/کلان انسانی مشابهت برقرار می‌شود. فیلسوفانِ مشائی مسلمان، به‌ویژه فارابی و نصیرالدین طوسی که در کانون فلسفه سیاسی نزد فیلسوفان مسلمان قرون میانه ایستاده‌اند، از این استعاره استفاده کرده‌اند. این مقاله علاوه بر ترسیم جغرافیای بحث از «پیکر سیاسی» از دنیای باستان تا قرون وسطی و نقش حکمای مسلمان در پروراندن آن، با استفاده از نظریۀ «استعاره مفهومی» لیکاف و جانسون، کاربرد این استعاره و شبکه مفاهیم حول آن را در متون حکمی فلسفه مشایی بررسی کرده است. همچنین، با عنایت به سیر تحول این مفهوم در فلسفه سیاسی غرب و تبدیل آن از «پیکر سیاسی» به «پیکرۀ سیاسی» به توقف تحول این استعاره در اندیشه سیاسی نزد حکمای مسلمان اشاره کرده است. درنهایت با توجه به کارکردهای استدلالی استعاره‌ها در فهم و تجربه ما از جهان و توانایی که برای ایجاد تغییر در باورهای ما دارند، پیشنهاد کرده‌ایم که تأمل دربارۀ استعاره «پیکر سیاسی» یکی از بهترین نامزدها برای کمک به ایجاد فهم جدید از مناسبات سیاسی و اجتماعی در ایران معاصر است.

مقالۀ حاضر حاصل پژوهشی در حوزۀ فلسفه کاربردی است و با مشاورۀ فلسفی، به عنوان یکی از روش‌های کاربست فلسفه، سروکار دارد. جایگاه فضایل، تعالی و معنویت در درمان و مشاورۀ منطق‌محور الیوت کوهن، پرسش اصلی مقالۀ پیش‌ِرو است. (LBTC) زیرمجموعۀ درمان عقلانی-عاطفی-رفتاریِ آلبرت الیس و به تبع آن، زیرمجموعۀ گونۀ عامترِ درمانِ شناختی- رفتاری است. (LBTC) همچنین با روانشناسی مثبت‌نگر پیوند وثیقی دارد؛ در عین حال، آنچه (LBTC) را از دیگر روش‌های مشاوره و درمان متمایز می‌کند، تأکید آن بر فضایل عقلانی و اخلاقی و پروراندن آرزوی فضیلت‌مندانه زیستن، در مُراجعان است. کوهن علاوه بر بیان فضایل راهنما، دو مفهوم تعالی و معنویت را نیز در میان می‌آورد تا نشان دهد که فضیلت، چگونه باعث تعالی مُراجعان می‌شود و در نهایت امکان برخورداری از تجربه‌ای معنوی را برای آنان فراهم می‌سازد. به‌زعم کوهن، امکان از سرگذراندن تجربۀ معنوی، به یکسان، هم برای مُراجعان دیندار وجود دارد و هم برای مُراجعان غیردیندار. حال اگر مُراجعان، پذیرای فلسفه‌های دینی باشند، تجربۀ معنوی مُراجعان، تجربه‌ای عمیقا دینی خواهد بود؛ اما اگر مُراجعان، فلسفه‌های غیردینی را بپذیرند، تجربۀ آزادی‌بخش آنان،‌ همچنان،‌ تجربه‌ای معنوی است. داده‌های اولیۀ پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده و روش پژوهش، تجزیه و تحلیل عقلانی داده‌ها است.

سهروردی آموزۀ «بازگشت جاودانه» را به فلسفه‌های باستانیِ بابِل، هند، ایران، یونان، و مصر نسبت می‌دهد؛ و ادّعا می‌کند که خود دلیلی برایش بریافته است. آیا آن انتساب‌ها درست‌اند؟ و آیا این دلیل هیچ سابقه‌ای ندارد؟ «بازگشت جاودانه» در تمدّن مصر و بابِل یافت نمی‌شود، ولی دو آموزۀ دیگر ـ سال بزرگ، و سیل و حریق جهان‌گیر ـ را می‌توان در تمدّن بابِل یافت که بعدها به دست فیثاغورسیان با آموزۀ بازگشت جاودانه گره می‌خورد. در آیین زرتشت هم این آموزه وجود ندارد، ولی یک نگرش چرخه‌وار به تاریخ از آن قابل برداشت است که احتمالاً فیثاغورسیان آن را برگرفته و با افزودن مفاهیم «تکرار» و «عدم تناهی»، آموزۀ بازگشت جاودانه را برساخته‌اند. اندیشۀ هند باستان آشکارا دربردارندۀ این آموزه است. ولی در مورد یونان باستان باید قائل به تفکیک شد. آناکسیماندر، فیثاغورسیان، امپدوکلس، رواقیان، و فلوطین قطعاً به تقریری از این آموزه باور داشته‌اند. ولی هراکلیتوس معلوم نیست که به آن معتقد بوده؛ اتم‌باوران بیشتر به جهان‌های نامتناهیِ موازی باورمنده بوده‌اند، تا متوالی؛ افلاطون به وجودِ تنها یک جهان باور داشته؛ و ارسطو تنها در صورتی می‌توان پذیرفت که معتقد به بازگشت جاودانه بوده است که صحت انتساب رسالۀ پرسمان‌ها به او اثبات شود. و امّا گوهرۀ دلیل سهروردی نیز در انئادهای فلوطین پیدا می‌شود، اگرچه می‌توان پذیرفت که جزئیّات آن افزودۀ سهروردی‌ست.

بارزترین خصیصۀ مکتب نومشّائی رجب‌علی تبریزی و شاگردان وی، تبیین مسائل ناظر به ذات و صفات خداوند متعال بر پایۀ الهیات تنزیهی است. پژوهش پیش رو با بهره‌مندی از آثار دست اوّل تبریزی و شاگردانش و با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین مفهوم «توحید خالص» در این نظام فکری می‌پردازد. این مهم در آثار یادشده از رهگذر تبیین دلایل ایدۀ «نفی صفات» و لوازم آن در توضیح معانی اسامی خداوند حاصل شده‌است. تبریزی صفات کمال نظیر علم و قدرت را، نه عین ذات احدی و نه عارض بر آن ذات می‌داند. تلقّی خاص از مفهوم «صفت» و تمایز آن با ذات، مسیر همواری را برای او در تبیین ایدۀ نفی مطلق صفات فراهم کرد. تبریزی همچنین برای تثبیت عقلانی دیدگاه خویش، دلیلی عام بر نفی اتّحاد دو چیز و دلیلی خاص بر نفی اتّحاد ذات با صفت بیان می‌دارد و به نصوصی از متون امامیه نیز، به ویژه خطبه‌های توحیدی علوی و رضوی استشهاد می‌کند. در مصنّفات تبریزی و شاگردانش، شاهد پاسخ‌گویی به برخی ایرادات مقدّر به دیدگاه «نفی صفات» هستیم. بدین منظور، طرح قابل توجّهی دربارۀ معانی اسامی خداوند در گزاره‌های الهیاتی، بر پایۀ الهیات سلبی، الهیات فعلی و الهیات تعبیر ارائه شده‌است.

نفس‌شناسی یکی از موضوعاتِ اگرچه پراکنده اما برجسته در رساله‌های افلاطون و همچنین یکی از محورهای اصلی تاملات فلسفی ارسطوست. ایده‌های این دو اندیشمند نزد نوافلاطونیان و فیلسوفان مسیحی امتداد یافت و بسترهای نفس‌شناسی در دو جریان فلسفه اسلامیِ پس از فارابی و فلسفه مدرنِ پس از دکارت را در سده‌های متاخر فراهم آورد. پیوستگی ایده‌های ناظر به فهم انسان از یونان تا دو جریان مذکور، آنچنان عمیق است که بدون آگاهی از آنها، ادعای فهم صحیح و دقیق ایده‌‌های متاخر در چیستی نفس انسانی، دشوار خواهد بود. جستار پیش رو با تکیه بر تحلیل منطقی عبارات افلاطون و ارسطو و مفسران آنها و سپس امتداد آن در فلسفه مسیحی، درصدد است تا فهمی نسبتاً منسجم و قابل‌قبول از سیر تطوّر تاریخیِ مفهوم «نفس» انسانی ارائه دهد. پرسش از تلقی این فیلسوفان از نفس در این برهۀ تاریخی که البته یکدست نبوده و فراز و فرودهای مختلفی را تجربه کرده، و همچنین کشف و تبیین تحوّلات مفهومی آن، مسئلۀ راهبرِ این جستار است.

تصورات مختلف از خدا (conceptions of God) یکی از بنیادین‌ترین بحث‌های فلسفۀ دین است. یکی از تصورات خاص از خدا که همواره مناقشه‌برانگیز بوده است، تصور محیی الدین ابن عربی از خداست. ابن عربی خدا را همان وجود مطلق می‌داند، به دیگر سخن، خدا و وجود مطلق را این‌همان می‌داند. یکی از برجسته‌ترین الاهی‌دانانی که به نقد انگاشت ابن عربی از خدا پرداخته است، شیخ سعد الدین تفتازانی می‌باشد که در کتاب شرح‌ المقاصد خود اشکالات متعددی بر نظریۀ ابن عربی وارد ساخته است، از جمله: عدم تحقق وجود مطلق در عالم خارج، تحقق وجود مطلق در ضمن وجودات جزئی، واجب الوجود بودن تمام موجودات، کثرت وجود مطلق و عدم کثرت واجب الوجود، تشکیک وجود مطلق و عدم تشکیک واجب الوجود، اشتراک معنوی وجود مطلق و عدم اشتراک معنوی واجب الوجود، بداهت وجود مطلق و عدم بداهت واجب الوجود، عدم اتصاف وجود مطلق به علم و قدرت و اراده و اتصاف واجب تعالی به علم و قدرت و اراده، بی‌معنایی اموری از قبیل دعا و انزال کتاب‌ آسمانی و ارسال رسل. در این نوشتار ضمن تقریر تصور ابن عربی از خدا، و همچنین تصور تفتازانی از خدا و انتقادهای او به ابن عربی نیز بیان و تحلیل می‌شوند. این پژوهش‌ نخستین پژوهش در زبان فارسی است که به صورت‌بندی منطقی اشکالات تفتازانی، بر اساس متن شرح‌ المقاصد، می‌پردازد و نویسنده می‌کوشد بدون رجوع به جوابیه‌های متأخر به بازنگری اشکالات تفتازانی بپردازد. بر اساسِ دستاوردِ این پژوهش، خلط تفتازانی میان معنای فلسفی وجود مطلق و معنای عرفانی وجود مطلق سبب شده است که اشکالات پیش‌گفته را مطرح کند.

شیخ شهاب الدین سهروردی در آثار خود از اصطلاح «هورقلیا» استفاده کرده است که در مورد معنای آن میان محققان اختلاف نظر وجود دارد. در پژوهش‌های مختلف ریشۀ این واژه را فارسی (پهلوی)، یونانی، سریانی و یا عبری دانسته‌اند. این واژه در مکتب کلامی شیخیه نیز به کار رفته است و به نظر می‌رسد کاربرد خاص آن در مکتب شیخیه به غلط بر معنای آن در مکتب اشراقی سهروردی تاثیر گذاشته است. در این مقاله ضمن معرفی و بررسی معانی نُه‌گانه‌ای که تاکنون در مورد این واژه پیشنهاد شده است، معنای جدیدی برای آن پیشنهاد شده است. بر این اساس جزء اول این واژه از «هور» به معنای خورشید تشکیل شده است. «قَلیا» در جزء دوم آن اصطلاحی در طب و طبیعیات قدیم به معنای بریان کردن و تفت دادن است و «هور قلیا» در مجموع در لغت به معنای «پختگی توسط خورشید» است. این اصطلاح در نظام حکمت سهروردی، مقامی معنوی برای سالکینی است که به پختگیِ معنوی توسط خورشید حقیقت دست یافته‌اند و بدین ترتیب قادر به انجام اموری خارق العاده شده‌اند. این مقام پیش از خرّۀ کیانی است و به سالکان متوسط در میانۀ راه سلوک اختصاص دارد. در این مقاله به کمک عباراتی از رسالۀ المشارع و المطارحات سهروردی، معنای اصطلاحی این واژه تشریح شده است.

تحلیل ساحت عواطف انسانی از موضوعات مهم و کاربردی است و هدف ما از این پژوهش، ارائۀ تصویری از نحوه پیدایش و مدیریتِ عواطف توسط ساحت خیالی انسان است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی، به این نتیجه رسیدیم که ملاصدرا خیال را از یک قوه ادراکیِ منفعل، به یک مرتبۀ وجودی تحول داده که فعال و دارای قدرتِ آفرینندگیِ صور است و نه یک قوه بلکه یک ساحتِ وجود انسانی است که هم صورتگری میکند، هم معانی را می فهمد، هم صور و معانی را ذخیره و انبار و حفظ میکند، هم در آنها یا به مدد عقل و یا مستقلا تصرف میکند. بر اساس قاعده «النفس کل القوی»، ساحت خیال در مرتبۀ خود به ایجاد، تدبیر و مدیریت عواطف انسانی نیز می پردازد و به ترکیب و تجمیعِ مبادی ادراکی و گرایشی عواطف پرداخته، عاطفه های فرد را با تلفیق باورها و گرایشها شکل می دهد. عواطف در این نگرش، تلفیقی هنرمندانه از ادراکات و گرایشهای موجود در نفس آدمی هستند که مبتنی بر درجه وجودی نفس آدمی و مرتبۀ ساحت خیالیِ ساخته شده، زیست بوم های انسانی را شکل میدهند. عواطف انسانی، هم ماهیت شناختی و هم ماهیت گرایشی دارند و ساحتِ خیالی انسان، میتواند با مدیریت این دو ساحت، عواطف را شکل دهد. در خوانشِ صدرایی، ساحتِ خیالی قادر است سه کارِ قوای ادارکی یعنی ادراک، حفظ و نگهداری، و تصرف را بعلاوه ابداع و ترکیب فعالانه صور و معانی انجام دهد و کارکرد سه قوه واهمه، متخیله، متصرفه در خوانش مشائی را ایفاء کند.

نظریۀ اعتباریات معمولا دیدگاهی معرفت‌شناختی جهت توضیح مفاد مفاهیم و گزاره‌های انشائی و اخلاقی دانسته شده است. بر اساسِ این نظریه، ادراکات اعتباری مطابَق ندارند؛ بلکه تنها بر حقایق تکیه دارند. با توجه به این ادعا، این پرسش قابل طرح است که این حقایق چیستند؟ پاسخ به این پرسش نیازمند نگاه و تقریری هستی‌شناختی از این نظریه است. اعتبار بنابر تعریف «اطلاق حد شیء بر شیء دیگر» است. در تقریر هستی‌شناختی، موجودات به موجود حقیقی و موجود اعتباری تفسیم می‌شوند. برای تحلیل این تقسیم، شش رکن برای اعتبار به عنوان یک فعل بازشناسی می‌گردد و نشان داده می‌شود که حقایقی که علامه طباطبایی به عنوان «منشأ حقیقی اعتبار» از آنها یاد می‌کنند از سه سنخ هستند: (1) حقیقتی که «مبدأ اعتبار» است و حدّ آن شیء اخذ و بر شیء دیگر بار می‌شود، (2) شیئی که خود به عنوان اولی دارای حدی است؛ امّا به عنوان «محل اعتبار» حدّ شیء دیگری را قبول می‌کند و (3) تناسب و اشتراکی میان مبدأ و محل اعتبار که اطلاق حد اولی بر دیگری را مجازاً موجه می‌سازد و «وجه اعتبار» است. بر اساس این تحلیل «موجود اعتباری» به عنوان محصول اعتبار، واقعیت مرکبی از وجود و حدّی است که به اعتبار بر آن شیء بار شده است، در این مقاله با اخذ تفسیر ماهیت به عنوان «حدّ وجود» که در ذهن محقق می‌شود، تفسیری سازگار از واقع‌گرایی معرفتی و اخلاقی ارائه می‌گردد.