جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر بپذیریم که «مالکیت پدر بر فرزند» انگارۀ حقوقی شناخته‌شده و اثرگذاری در محیط قانونی قرآن بوده است، الگوی برخورد قرآن کریم با چنین هنجار ریشه‌داری چگونه بوده است؟ پاسخ به این پرسش می‌تواند پرتوی بر مسئلۀ چالشیِ چگونگی مواجهۀ قرآن کریم با نظام‌های قانونی پیش از خود بیفکند. ازاین‌رو نوشتار فرارو فرضیۀ «پیش‌فرض امضایی» قرآن در تشریع را در چارچوب انگارۀ «مالکیت پدر» به آزمون گذاشته است. نتیجه آن‌که قرآن در همان گام نخست نزول، با سکوت خود انگارۀ مالکیت پدر را «امضا» کرده و در ادامه، تنها برای اصلاح برخی پیامدهای مردود آن، بیان‌هایی تأسیسی داشته است. حق تزویج فرزند، قصاص نشدن پدر در قتل فرزند، حلیت ربای پدر و فرزند، تقدم ولایت جد بر پدر، آزاد شدن قهری پدر، جاری نشدن حد سرقت بر پدر و برخی دیگر از این دست احکام، همگی برآمده از انگارۀ مالکیت پدر است که با سکوت قرآن امضا شده‌اند. در سایۀ این سکوت امضایی قرآن، چنین می‌نماید که «سنت»، تنها وظیفۀ تبیین و تفصیل الگوی تشریعی قرآن دربارۀ این انگاره را بر عهده داشته و در عرض کتاب الهی تشریعی نکرده است.

قرآن کریم اعمال هر فرد را بر اساس «شاکلۀ» او معرفی فرموده و همین امر خاستگاه دیدگاه‌ها و نتیجه‌گیری‌های متنوع شده است. اگر شاکله ریشه در آفرینش آدمی داشته باشد، گونه‌گونی ماهیت‌های بشری و نوعی جبر در صدور رفتارها، از نتایج محتمل آن خواهد بود. اما اگر شاکله پدیده‌ای خودساخته باشد، کشف زمینه‌ها و عوامل دخیل در آن اهمیت می‌یابد. این مقاله می‌کوشد به شیوۀ توصیفی-تحلیلی مفهوم و مقصود از شاکله و عوامل شکل‌گیری آن را تبیین کند. نتایج بررسی نشان می‌دهد شاکلۀ آدمی شخصیت اخلاقی خودساخته و خلق‌وخوی ثانوی فرد است که متأثر از عواملی چون زمینه‌های ژنتیکی، وراثتی و شخصیتی، غرایز، گرایش‌های فطری، قوۀ عاقله، محیط اجتماعی و فرهنگ پیرامونی و عنصر اختیار و انتخاب فرد شکل می‌گیرد. ازاین‌رو ضمن منتفی شدن جبرگرایی در اعمال، نقش علم اخلاق و تربیت در ایجاد شاکله و متقابلاً نقش شاکله در بروز رفتارها، مسئلۀ نیت و خلوص آن و مسئلۀ خلود روشن می‌شود. نتیجۀ این پژوهش در حوزه‌های مختلف مطالعات اسلامی مانند جبر و اختیار، خلود، ماهیت و فلسفۀ علم اخلاق، علوم تربیتی و برخی مسائل دانش اخلاق مانند اخلاص، کاربرد آشکار دارد.

مصادف با آغاز نزول قرآن کریم، مردان حجاز می‌توانستند با تعداد نامشخصی از زنان، بدون رعایت حقوق آنان ازدواج دائم داشته باشند، اما در نودودوّمین سورۀ نازل‌شده (سورۀ نساء)، مردان به شرط رعایت عدالت، حداکثر با چهار زن و در غیر این صورت، فقط با یک زن می‌توانستند ازدواج دائم کنند. با توجه به حکیمانه بودن نزول تدریجی قرآن، این سؤال مطرح می‌شود که کنشگری فعال قرآن کریم در ایجاد این محدودیت در سیر نزول، بر اساس چه الگویی صورت گرفته است. بررسی ابعاد حکمیانه بودن نزول قرآن کریم و اهمیت روش تدریجی در تحولات فرهنگی، اقتضا می‌کند که این مسئله مورد بررسی قرار گیرد. بررسی تحلیلی شواهد مختلف نشان می‌دهد قرآن کریم در سه مرحله، این محدودیت را نهادینه کرده است: مرحلۀ اول: سکوت هوشمندانه در برابر فرهنگ رایج و تلاش برای احیای شخصیت زن و تثبیت مطلوبیت ازدواج از طریق سیرۀ عملی پیامبر(ص)؛ مرحلۀ دوم: ممنوع کردن ازدواج‌های جدید برای پیامبر(ص) در سورۀ احزاب و در انتها، محدود کردن ازدواج‌های مؤمنان در سورۀ نساء. در این فرایند دو مرحلۀ اول، زمینه‌ساز تحقق مرحلۀ سوم هستند.

ناکامی به حالتی روحی گفته می‌شود که هنگام ایجاد مانع و دست نیافتن به هدف یا یک نیاز یا به تأخیر افتادن آن، در فرد پدید می‌آید. مدیریت نکردن صحیح ناکامی‌ها ممکن است موجب بروز آسیب‌های متعدد روانی، اعتقادی و جسمی در افراد شود. قرآن، اصول و راهکارهایی برای مواجهه با سختی‌ها و موقعیت‌های ناکام‌کننده بیان کرده است. این تحقیق در پیِ کشف الگوی قرآن در نحوۀ‌ کنترل ناکامی‌هاست. با استخراج مجموعۀ این اصول و راهکارها و روشن نمودن ارتباط آن‌ها با مبانی و اهداف کنترل ناکامی، نظام و الگوی کنترل ناکامی در قرآن برای توانمندسازی انسان در موقعیت‌های ناکام‌کننده تبیین می‌شود. روش گردآوری اطلاعات، در این تحقیق، کتابخانه‌ای و از لحاظ روش پردازش، توصیفی - تحلیلی است. مهم‌ترین مبانی کنترل ناکامی در قرآن در چهار قسمت مبانی خداشناسی (مثل توحید و برخی صفات الهی)، انسان‌شناختی (مثل دوبُعدی بودن انسان، فلسفۀ ناکامی‌ها، قضا و قدر و اختیار انسان)، جهان‌شناسی (مثل گذار دنیا بر مدار سختی‌ها و معاد) و دین‌شناسی (مثل بر اساس مصلحت بودن قوانین الهی) طرح شده است. اصول کنترل ناکامی، در قرآن در سه دستۀ اصول شناختی (مثل اصل تنظیم خواسته‌ها با واقعیت دنیا، اصل معنادار بودن بلاها، اصل مقدر بودن حوادث، اصل کوچک‌سازی سختی‌ها...)، اصول رفتاری، و گرایشی - عاطفی (مثل اصل پذیرش ناکامی‌ها، اصل ارتباط با خداوند، دعا، ذکر و توبه) طرح شده است. طبق اصول مطرح‌شده نیز روش‌هایی جزئی‌تر برای کنترل ناکامی بیان شده است، مثل روش مقایسه و توجه به مصیبت‌های بزرگ‌تر دیگران در ذیل اصل کوچک‌سازی سختی‌ها.

ابهام، ایهام و رازآفرینی از آرایه‌های ادبی هستند که در داستان‌سرایی جایگاهی ویژه دارند. ازاین‌رو، کاربست آن‌ها در سورۀ یوسف که داستانی ستوده‌شده است، شایستۀ بررسی است. فایدۀ این سه آرایۀ ادبی، عمق‌بخشی و ایجاد وقفه‌های کلامی است تا ذهن مخاطب با تأمل و ژرف‌نگری در متن به لایه‌های عمیق‌تر و زوایای مخفی سخن پی ببرد. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی در پی یافتن بسامد و گسترۀ به‌کارگیری ابهام، ایهام و راز در محتوای این سوره است. بدین منظور، چند مصداق آشکار از ابهامات، ایهامات و رازپردازی‌های این سوره مورد واکاوی قرار گرفت و این نتایج حاصل شد: ابهامات بررسی‌شده در آیات این سوره که ناشی از تعدد احتمالات معنایی و تعدد مرجع ضمیر بودند، به گونه‌ای هستند که بر هر یک از این احتمالات گواه و شاهدی می‌توان یافت و همگی پذیرفتنی‌اند. ایهام واژۀ «ربّ» در سه آیۀ بررسی‌شده، بیانگر دو نگاه مادی و توحیدی است و هر دو معنای «خداوند» و «مالک» را می‌توان هم‌زمان لحاظ نمود. رازپردازی‌های این سوره، ناشی از توجیه‌ناپذیری رفتار شخصیت‌های داستان و همچنین سکوت‌ها و ناگفته‌های متن است، به ‌طوری‌ که پس از اتمام داستان، سؤالات بی‌پاسخ بسیاری به ذهن مخاطبان خطور می‌کند که جواب قطعی برای آن نمی‌توان یافت.

بررسی حجیت ادیان ابراهیمی پس از ظهور اسلام همواره در میان مباحث کلامی مسئله‌ای زنده، پویا و در جریان است. با توجه به اهمیت کشف دیدگاه قرآن در این مسئله، دلایل نقلی محور اصلی جدال‌های دو طرف را تشکیل می‌دهد. از جمله موضوعات مرتبط، تعیین کاربست معنایی واژۀ «اسلام» در قرآن است. از مهم‌ترین آیات مورد نزاع آیۀ شریفۀ «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ» (آل عمران/19) است که دین را نزد خداوند، اسلام معرفی می‌کند. با وجود استناد موافقان و مخالفانِ حجیت ادیان ابراهیمی به این آیه، تحقیق مستقلی که همۀ شواهد و قراین را جمع‌آوری و ارزیابی کند انجام نشده است. این تحقیق با تأکید بر روش کتابخانه‌ای و تحلیلی، افزون بر تمایز دو قرائت اصلی دربارۀ این آیه، شواهد هر یک را مورد ارزیابی قرار داده و قرائت سومی را در این تحقیق ارائه می‌دهد که بر معنای متفاوتی از «دین» و «اسلام» استوار است و اسلام را به معنای تسلیم و دین را نیز به معنای تدین مؤمنان معرفی می‌کند. نتیجۀ این تحقیق آن است که این آیه به لحاظ موضوع، با مسئلۀ «حجیت ادیان» بیگانه است و ازاین‌رو موافقان و مخالفان حجیت ادیان نمی‌توانند این آیه را به‌عنوان سندی مستقل مدعای خود مطرح کنند.

حضور اهل‌کتاب و به‌ویژه یهود، ذیل اسباب نزولی که برای سورۀ کهف و برخی از ماجراهای آن، مانند صاحب دو باغ گزارش شده، ملاحظه می‌شود. همچنین محققان مراد از «حِزبَین» در آیۀ 12 را یهود و نصارا عنوان می‌کنند. علاوه بر این، اشاره به ماجراهایی همچون اصحاب کهف و ذوالقرنین که دارای رنگ‌وبوی مسیحیت و یهودیت است، فرضیۀ حضور اهل‌کتاب را در میان مخاطبان این سوره مطرح می‌کند. این در حالی است که غالب مفسران، سورۀ کهف را مکی دانسته‌اند و به حضور اهل‌کتاب در مکه اعتقادی ندارند، لذا درصدد توجیه این تفاسیر، ماجراها و اسباب نزول برمی‌آیند. پژوهش حاضر در نظر دارد با کمک روش بازسازی تاریخی، به شناسایی مخاطبان سوره بپردازد و به همین منظور، نخست با تاریخ‌گذاری این سوره با کمک دلالت‌های آیات، گزارش‌های تاریخی، جایگاه سوره در فهرست‌های نزول و دیدگاه مفسران، زمان نزول آن را معیّن می‌کند. نتیجۀ حاصل از این تاریخ‌گذاری، نزول سورۀ کهف را هم‌زمان با سفر پیامبر(ص) به طائف در سال دهم بعثت تعیین می‌کند. مخاطب‌شناسی این سوره نیز حاکی از وجود اشتراکاتی میان مخاطبان سورۀ کهف و ساکنان طائف است؛ مخاطبانی که نه‌تنها شامل مشرکان، بلکه اهل‌کتاب (مسیحی و یهودی) نیز بوده است و ماجراهای این سوره، اسباب نزول، تکامدها، واژگان دخیل، سیاق سوره و گزارش‌های تاریخی آن را تأیید می‌کند.

تفسیر واعظانه از کهن‌ترین گونه‌های تفسیر است که در سدۀ نخست شکل گرفت و در سده‌های پنجم تا نهم رشد چشم‌گیری یافت و مورد استقبال جامعه قرار گرفت، لکن پس از آن، دوران افول خویش را تجربه کرد تا امروزه، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی با تغییر در برخی از شاخصه‌ها، بازتولید شود. ابعاد تفسیر واعظانه در دانش تفسیر همچنان ناشناخته مانده است تا جایی که حتی تعریف کاملی از این شیوۀ تفسیری وجود ندارد و شاخصه‌های آن نیز به‌طور کامل شناسایی نشده است. تفسیر واعظانه، تفسیری همسو با روح قرآن، یعنی هدایت و موعظه است. شواهد و قراین نشان می‌دهد که رگه‌هایی از آن به عصر نزول بازمی‌گردد، لکن در شکل مصطلح خود، با تفسیر حسن بصری آغاز شد و با ترجمه - تفسیرِ طبری ادامه یافت تا سرانجام با تفسیر ابوالفتوح رازی، به تفسیر کاملی با نشانه‌های تفسیری که از آن با تعبیر «واعظانه» یاد می‌شود، نمودی جدی در جهان تفسیر پیدا کرد. برخلاف تفاسیر اجتهادی - علمی که گرایش نخبگان جامعه را به‌سوی خود جلب می‌کند، تفسیر واعظانه همچون خودِ قرآن، قابل استفادۀ علمی، تربیتی و اخلاقی برای عموم بوده و هست، ولی با تفاسیر تربیتی و هدایتی تفاوت‌هایی دارد. این‌ گونۀ تفسیری می‌تواند فاصلۀ میان دانش تفسیر و تودۀ مسلمان را کاهش دهد و به پیوند بیشتر عامۀ مردم با مفاهیم قرآنی منتهی گردد. پژوهش پیشِ‌رو، با استفاده از اطلاعات برآمده از مطالعات کتابخانه‌ای و با روشی توصیفی - تحلیلی به واکاوی تطبیقی ماهیت و جایگاه تفسیر واعظانه در تفاسیر فریقین پرداخته است. نتایج به‏‌دست‏‌آمده حاکی از آن است که اولاً مبانی عرفان عملی متجلی در کردار صوفیان نخستین، در کنار عواملی همچون قوّالی قصاص و فصّالی کرّامیان، باعث پیدایش نخستین تفاسیر واعظانه شده است و رشد و افول آن نیز تأثیری مستقیم بر این‌ گونۀ تفسیری نهاده است. ثانیاً ادبیات تفاسیر واعظانه در هر دو زبان فارسی و تازی، سرشار از بلاغت و بدیع و آمیخته با تمثیل، داستان، حکایت و شعر است که اقناع مخاطب را در پی دارد. بنابراین کارکرد بلاغت ادبیِ تفاسیر واعظانه، نه در تبیین مدالیل آیات، بلکه در افزایش جذابیت متن تفاسیر یادشده بوده است. ثالثاً تفاسیر واعظانه سرشار از روایاتی است که ملاک مفسر در انتخاب آن روایت، تبیین مواعظ نهفته در آن‌هاست، هرچند آمیخته با جعلیات و اسرائیلیات باشد. سهم تفاسیر واعظانۀ شیعه در استفاده از جعلیات و اسرائیلیات کمتر از نمونه‌های مشابه در جهان تسنن است.

سورۀ نحل سوره‌ای است که از حیث بیان تنوع صورت‌ها و تبیین مراتب هستی و حیات و طبیعت، در سراسر قرآن کریم منحصربه‌فرد است. سخنان این سوره در باب پیدایش، مراتب و ماهیت حیات، «خلق و امر الهی»، «جرَیان و سرَیان» آن، گونه‌ها، کیفیت، حقّانیت و حقیقت‌مداری حیات، کلیّات و جزئیات مربوط به انواع آن، در آب و هوا و زمین، از آبزیان دریایی گرفته تا انواع چهارپایان و اشاره به انواع منافع خوراکی، نوشاکی و پوشاکی و ترابری آن‌ها و نیز پرندگان و زنبور عسل و موجودات دیگر، درخور توجه است. روشن است که هدف این سوره از چنین تبیین‌هایی، تذکار انسان و برانگیختن عزم او برای شناخت این مراتب تمام‌ناشدنی حیات و طی طریق رشد و معرفت الهی و تبعیت از اوامر «عدل و احسان و ایتاء ذی‌القربی و خویشتن‌داری از فحشا و منکر و بغی» و رسیدن به «حیات طیبۀ» روحی و معنوی‌ای است که در سیرۀ شخصیت‌های بزرگِ این سوره، از خلیل(ع) تا خاتم(ص) متجلی شده است. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا و استناد به منابع کتابخانه‌ای، برداشت‌های نوینی را از این منظومۀ بزرگ و گویای قرآنی ارائه داده است.

قرآن کلام و سخن بی‌نظیر خدا، به سبب محوریت در منظومۀ زندگی فرد مسلمان، همواره محل تأمل و فهم و تدبر بوده است. از زمان نزول اولین آیات، اندیشمندان اسلامی برای فهم و کاربست متن مقدس در عرصه‌های مختلف زندگی تلاش کرده‌اند. به سبب تفاوت و تعدد پیش‌زمینه‌ها، خروجی این فهم و برداشت به صورت تفسیر ذیل آیات مختلف بوده است. آیۀ دهم سورۀ فتح از جملۀ این موارد است که در طول تاریخ، حاملِ فهم‌های متعدد شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و سطح تحلیلِ محتوا به دنبال تبارشناسی تاریخی و گفتمانی آیۀ مذکور است و در نهایت، به ارائۀ دلالت آیه بدون پیش‌زمینه‌های کلامی متأثر از گفتمان‌های زمانۀ مفسران می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در قرن دوم، به سبب نزدیکی به قراین فهم و نبودن پیش‌زمینه‌های کلامی، مفسران در برداشت از متن دچار ابهام نشده‌اند. در قرن سوم، تستری با اندیشه‌های عرفانی دست به تأویل آیه زده است و از قرن چهارم نگاه کنایی به تعبیر «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ‏» شروع شده و در قرون بعدی تقویت گردیده است. دلالت آیه با محوریت سیاق و متأثر از فرهنگ وحیانی در مقولۀ چگونگی رابطۀ خداوند و پیامبر(ص) در امر هدایت ترسیم می‌شود و در این گفتمان، تعبیر «ید» در معنای حقیقت و دست رسول(ص) معنا شده است و مفهوم بیعت با رسول‌الله(ص) به‌منزلۀ بیعت با خداوند و نافی برداشت‌های ادبی و کلامی است.